آیه مشیت

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

آیه مشیت در قرآن

مقدمه

این دستور الهی در آیات ﴿وَلَا تَقُولَنَّ لِشَيْءٍ إِنِّي فَاعِلٌ ذَلِكَ غَدًا إِلَّا أَنْ يَشَاءَ اللَّهُ وَاذْكُرْ رَبَّكَ إِذَا نَسِيتَ وَقُلْ عَسَى أَنْ يَهْدِيَنِ رَبِّي لِأَقْرَبَ مِنْ هَذَا رَشَدًا﴾ ذکر شده است. ﴿أَنْ﴾ در ﴿إِنْ شَاءَ اللَّهُ﴾ حرف شرط و به معنای "اگر" و فعل ﴿شَاءَ﴾ معنای خواستن و مقدر کردن است. با نوشتن و گفتن ﴿إِنْ شَاءَ اللَّهُ﴾ به این صورت می‌گوییم (اگر خداوند مقدر فرمود؛ به خواست خدا) که در این آیه معنا مشخص است: ﴿وَمَا تَشَاءُونَ إِلَّا أَنْ يَشَاءَ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمًا﴾.

این آیات یک دستور کلی به پیامبر(ص) می‌دهد: ﴿وَلَا تَقُولَنَّ لِشَيْءٍ إِنِّي فَاعِلٌ ذَلِكَ غَدًا﴾، ﴿إِلَّا أَنْ يَشَاءَ اللَّهُ﴾. یعنی در رابطه با اخبار آینده و تصمیم بر انجام کارها، حتماً جمله ﴿إِنْ شَاءَ اللَّهُ﴾ را اضافه کن؛ زیرا اولاً تو هرگز در تصمیم‌گیری مستقل نیستی و اگر خدا نخواهد هیچ کس توانایی انجام هیچ کاری را ندارد. بنابراین برای این که ثابت کنی نیروی تو از نیروی لایزال اوست و قدرتت وابسته به قدرت اوست؛ جمله ﴿إِنْ شَاءَ اللَّهُ﴾: "اگر خدا بخواهد" را حتماً به سخنت اضافه کن. ثانیاً دادن خبر قطعی به انسان با قدرت محدود و احتمال ظهور موانع مختلف، صحیح و منطقی نیست، مگر اینکه با جمله ﴿إِنْ شَاءَ اللَّهُ﴾، همراه باشد. شأن نزول نقل شده در مورد آیات فوق، این بیان را تأیید می‌کند. قرآن کریم در تعقیب این جمله می‌گوید: ﴿وَاذْكُرْ رَبَّكَ إِذَا نَسِيتَ﴾ (اشاره به این که اگر به خاطر فراموشی جمله ﴿إِنْ شَاءَ اللَّهُ﴾ را به سخنانی که از آینده خبر می‌دهی نیفزودی هر موقع به خاطر آوردی، فوراً جبران کن و بگو ﴿إِنْ شَاءَ اللَّهُ﴾ که این کار گذشته را جبران خواهد کرد. ﴿إِلَّا أَنْ يَشَاءَ اللَّهُ وَاذْكُرْ رَبَّكَ إِذَا نَسِيتَ وَقُلْ عَسَى أَنْ يَهْدِيَنِ رَبِّي لِأَقْرَبَ مِنْ هَذَا رَشَدًا﴾.

جمله ﴿إِنْ شَاءَ اللَّهُ﴾ هنگام بیان تصمیم‌های مربوط به آینده، نه تنها یک نوع ادب در پیشگاه خداوند است، بلکه بیان این حقیقت مهم است که ما چیزی از خود نداریم و هر چه هست از ناحیه اوست. تنها خداوند، مستقل بالذات است و ما همه به او متکی هستیم. این امر در حقیقت همان مفهوم "توحید افعالی" است که در عین وجود اختیار و آزادی اراده انسان، وجود هر چیز و هر کار را به مشیت خدا وابسته می‌کند. این تعبیر با افزایش دادن توجه ما به خدا در کارها، به ما نیرو می‌بخشد و به پاکی و صحت عمل دعوت می‌کند.

برخی از روایات حاکی از این است که اگر کسی بدون گفتن ﴿إِنْ شَاءَ اللَّهُ﴾، سخنی در ارتباط با آینده بگوید، خدا او را به خودش وامی‌گذارد و از زیر چتر حمایت الهی بیرون می‌رود. در حدیثی از امام جعفر صادق(ع) آمده است: امام(ع) دستور داده بودند نامه‌ای بنویسند. هنگامی که نامه پایان یافت و خدمت امام دادند، ملاحظه کردند ﴿إِنْ شَاءَ اللَّهُ﴾ در نامه نیست. فرمود: «كَيْفَ‏ رَجَوْتُمْ‏ أَنْ‏ يَتِمَّ هَذَا وَ لَيْسَ فِيهِ اسْتِثْنَاءٌ انْظُرُوا كُلَّ مَوْضِعٍ لَا يَكُونُ فِيهِ اسْتِثْنَاءٌ فَاسْتَثْنُوا فِيهِ»؛ "چگونه امیدوار بودید این نامه (یا این کار) به پایان برسد در حالی که ﴿إِنْ شَاءَ اللَّهُ﴾ در آن نیست؟ نگاه کنید در هر جای آن نیست بگذارید".

عبارت قرآنی ﴿وَلَا يَسْتَثْنُونَ﴾ را برخی از مفسرین به معنی "ان شاء الله نگفتند" دانسته‌اند. وجه تسمیه استثناء و مشیت نیز چنین است که: هیچ کس نباید برای خود، یا هر کس و یا چیزی دعوی استقلال در عمل و بی‌نیازی از "مشیت" و اذن خدا کند و معنای ﴿إِنْ شَاءَ اللَّهُ﴾ گفتن مقید ساختن عمل خویش به مشیت خداوند است.

منابع

1. علوی، مهوش‌السادات، مقاله «آیه مشیت»، دانشنامه معاصر قرآن کریم

پانویس