سوره عبس در علوم قرآنی

این مدخل از زیرشاخه‌های سوره عبس است. "سوره عبس" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

سوره عبس در علوم قرآنی

مقدمه

هشتآدمین سوره قرآن و بیست و چهارمین آن به ترتیب نزول، نازل شده در مکه با موضوعات بی‌احترامی کردن نسبت به روشن‌دلان و فقیران، ناسپاسی، رستاخیز و برخی احوالات آن.

به این مناسبت این سوره را «عبس» می‌نامند که با همین کلمه آغاز می‌گردد: ﴿عَبَسَ وَتَوَلَّى﴾. (ترش‌رویی کرد و روی برتافت). نام دیگر آن «اعمی» است، به این مناسبت که در آیه دوم آمده است: ﴿أَنْ جَاءَهُ الْأَعْمَى﴾. نام سوم آن ﴿سَفَرَةٍ﴾ (جمع سفیر) است که در آیه ﴿بِأَيْدِي سَفَرَةٍ﴾ آمده و اشاره به فرشتگان نویسنده اعمال آدمی دارد.

دارای ۴۲ آیه و۱۳۳ کلمه و ۵۵۳ حرف است. از نظر حجم از سوره‌های «مفصلات» و نسبتاً کوچک است که در حزب اول جزء ۳۰ قرار دارد.

این سوره در آغاز اشاره‌ای به آمدن نابینایی نزد پیامبر و سرزنش بی‌اعتنایی به او دارد. شمارش بخشی از نعمت‌های الهی به منظور شکر نعمت و سپاسگزاری و توجه انسان‌ها به سوی خدا، ضرورت گشاده‌رویی و برخورد محترمانه با مردم، توجه دادن انسان‌ها به ماده اولیه خلقتش که آبی ناپاک و بی‌ارزش و نطفه ناچیزی بیش نبوده به منظور در هم شکستن غفلت و غرور و تکبر آنان، تأکید بر وقوع قیامت و توصیف دوزخیان و بهشتیان از دیگر مطالب این سوره است.

بعضی از علما بر اساس شواهدی شأن نزول را متوجه مردی از بنی‌امیه می‌دانند. از امام صادق(ع) روایت شده که مراد (از کسی که از او روی برگردانده شده) مردی از بنی‌امیه بود که نزد رسول خدا(ص) بود و ابن ام مکثوم آمد، وقتی آن مرد او را دید از او متنفر شد و خود را جمع کرد و از او اعراض نمود.

غرض سوره، عتاب هر کسی است که ثروتمندان را بر ضعفاء و مساکین از مؤمنین مقدم می‌دارد، اهل دنیا را احترام می‌کند و اهل آخرت را خوار می‌شمارد. بعد از این عتاب، رشته کلام به خواری و بی‌مقداری انسان در خلقتش و این که در تدبیر امورش سراپا حاجت است و با این حال به نعمت پروردگار و تدبیر عظیم او کفران می‌کند کشیده شده و در آخر، سخن را با ذکر قیامت و جزاء و تهدید مردم خاتمه می‌دهد. این سوره بدون هیچ تردیدی در مکه نازل شده است .

این سوره دارای سه بخش است:

1. آیات: ﴿عَبَسَ وَتَوَلَّى أَن جَاءَهُ الأَعْمَى وَمَا يُدْرِيكَ لَعَلَّهُ يَزَّكَّى أَوْ يَذَّكَّرُ فَتَنفَعَهُ الذِّكْرَى أَمَّا مَنِ اسْتَغْنَى فَأَنتَ لَهُ تَصَدَّى وَمَا عَلَيْكَ أَلاَّ يَزَّكَّى وَأَمَّا مَن جَاءَكَ يَسْعَى وَهُوَ يَخْشَى فَأَنتَ عَنْهُ تَلَهَّى كَلاَّ إِنَّهَا تَذْكِرَةٌ فَمَن شَاء ذَكَرَهُ فِي صُحُفٍ مُّكَرَّمَةٍ مَّرْفُوعَةٍ مُّطَهَّرَةٍ بِأَيْدِي سَفَرَةٍ كِرَامٍ بَرَرَةٍ ﴾، عتاب هر کسی است که ثروتمندان را برحقیقت‌جویان فقیر مقدم می‌دارد، اهل دنیا را احترام و به اهل آخرت بی‌اعتنایی می‌کند. قرآن هادی مشتاقان حقیقت است، نه گردن‌کشان.
2. آیات: ﴿قُتِلَ الإِنسَانُ مَا أَكْفَرَهُ مِنْ أَيِّ شَيْءٍ خَلَقَهُ مِن نُّطْفَةٍ خَلَقَهُ فَقَدَّرَهُ ثُمَّ السَّبِيلَ يَسَّرَهُ ثُمَّ أَمَاتَهُ فَأَقْبَرَهُ ثُمَّ إِذَا شَاء أَنشَرَهُ كَلاَّ لَمَّا يَقْضِ مَا أَمَرَهُ فَلْيَنظُرِ الإِنسَانُ إِلَى طَعَامِهِ أَنَّا صَبَبْنَا الْمَاء صَبًّا ثُمَّ شَقَقْنَا الأَرْضَ شَقًّا فَأَنبَتْنَا فِيهَا حَبًّا وَعِنَبًا وَقَضْبًا وَزَيْتُونًا وَنَخْلا وَحَدَائِقَ غُلْبًا وَفَاكِهَةً وَأَبًّا مَّتَاعًا لَّكُمْ وَلِأَنْعَامِكُمْ ﴾. ناسپاسی انسان در برابر خدا.
3. آیات: ﴿فَإِذَا جَاءَتِ الصَّاخَّةُ يَوْمَ يَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِيهِ وَأُمِّهِ وَأَبِيهِ وَصَاحِبَتِهِ وَبَنِيهِ لِكُلِّ امْرِئٍ مِّنْهُمْ يَوْمَئِذٍ شَأْنٌ يُغْنِيهِ وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ مُّسْفِرَةٌ ضَاحِكَةٌ مُّسْتَبْشِرَةٌ وَوُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ عَلَيْهَا غَبَرَةٌ تَرْهَقُهَا قَتَرَةٌ أُوْلَئِكَ هُمُ الْكَفَرَةُ الْفَجَرَةُ﴾. برپایی قیامت و برخی از احوالات آن.

مردم در آن روز دو دسته می‌گردند. عده‌ای خندان، چون آنچه را که خداوند برای آنان آماده کرده است، می‌بیند و عده‌ای ترسان و پریشان، در حالی که صورت آنان را تیرگی و سیاهی که ناشی از شدت هول و ترس قیامت است پوشانیده است.

بخش دوم سوره آیات ﴿قُتِلَ الإِنسَانُ مَا أَكْفَرَهُ مِنْ أَيِّ شَيْءٍ خَلَقَهُ مِن نُّطْفَةٍ خَلَقَهُ فَقَدَّرَهُ ثُمَّ السَّبِيلَ يَسَّرَهُ ثُمَّ أَمَاتَهُ فَأَقْبَرَهُ ثُمَّ إِذَا شَاء أَنشَرَهُ كَلاَّ لَمَّا يَقْضِ مَا أَمَرَهُ فَلْيَنظُرِ الإِنسَانُ إِلَى طَعَامِهِ أَنَّا صَبَبْنَا الْمَاء صَبًّا ثُمَّ شَقَقْنَا الأَرْضَ شَقًّا فَأَنبَتْنَا فِيهَا حَبًّا وَعِنَبًا وَقَضْبًا وَزَيْتُونًا وَنَخْلا وَحَدَائِقَ غُلْبًا وَفَاكِهَةً وَأَبًّا مَّتَاعًا لَّكُمْ وَلِأَنْعَامِكُمْ ﴾ حاوی پیام مرکزی و هدایتی سوره عبس است. بشر با توجه به این که به خودی خود هیچ است و مبدأ، حال و غاینش خدا است، باید او را دوست داشته باشد و نعمت‌های او را در عمل شکر کند.

منابع

1. صفوی، سید سلمان، مقاله «سوره عبس»، دانشنامه معاصر قرآن کریم