علی بن ابی‌حمزه بطائنی

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

علی بن ابی‌حمزه بطائنی در معارف و سیره رضوی

مقدمه

از سران واقفیه و مورد لعن امام رضاS. علی بن ابی حمزه بطائنی، مولای انصار و کوفی، از اصحاب و راویان امام کاظمS بود و به اعتبار نسبتی که با انصار یافته بود، انصاری خوانده می‌شد. نام پدرش سالم بود که خود در دستگاه اهل بیت(ع) حضور داشت. فرزندانش حسن و حسین از راویان ائمه(ع) بودند و برادری به نام جعفر نیز داشت. علی از اصحاب و راویان امام صادقS نیز بود که با واسطه و بی‌واسطه روایات بسیاری از آن حضرت و امام کاظمS نقل کرده است. او به رغم آنکه، حسب آمار ارائه شده در کتاب معجم رجال الحدیث، بیش از ۵۴۵ روایت از ائمه(ع) دارد و در عرصه تفکر مذهبی نیز سردمدار واقفیه است، زیست‌نامه روشنی ندارد و از این‌رو جز اطلاعات آمده در کتب رجالی مطلبی درباره وی نمی‌توان ارائه کرد. بیشترین گزارش‌هایی که درباره او وجود دارد به جریان توقف وی بر می‌گردد. آورده‌اند که چون امام کاظمS از دنیا رفت، او به همراه دسته‌ای دیگر، درگذشت آن حضرت را انکار کردند و حاضر نشدند امامت حضرت رضاS را بپذیرند. از این رو، با کسانی چون محمد بن اسحاق بن عمار، حسین بن مهران و حسن بن ابی سعید مکاری به حضور امام رسیدند و با او درباره وضعیت پیش آمده گفت‌و‌گو کردند. علی بن حمزه عملاً سخنگویی جمع را بر عهده گرفت و درباره پدرش امام کاظمS پرسید. چون امام واقعه را آن گونه که پیش آمده بود برای آنان بیان فرمود، وی با طرح مباحثی حاشیه‌ای و انحرافی در صدد ایجاد شبهه بر آمد و همین کنشگری‌ها گویی موجب شد تا امام او را به عنوان کسی که در مقام خاموش‌سازی نور خدا بر آمده وصف کند. احمد بن محمد بن ابی‌نصر بزنطی می‌گوید: شبی ابوالحسن الرضاS خواست تا ایشان را ملاقات کنم. در این دیدار فرمود: وقتی پیامبرa از دنیا رفت، برخی کوشیدند تا نور خدا را خاموش کنند، اما خدا نگذاشت و نورش را کامل کرد. سپس فرمود: علی بن حمزه نیز با درگذشت پدرم ابوالحسن در پی تحقق همین خواسته بود، ولی خداوند مانع شد و نورش را کامل کرد. همچنین حسن بن علی وشاء نقل می‌کند: روزی نزد امام رضاS بودیم که فرمود: هم اکنون علی بن ابی حمزه از دنیا رفت و در قبر گذاشته شد و ملائکه الهی از او درباره باورهایش پرس‌و‌جو کردند و او چون بازماند، قبرش آکنده از آتش گردید و تا قیامت در عذاب خواهد بود. در جای دیگر نیر حضرت وی را مورد لعن قرار داد. البته مرحوم خویی اندکی در این گزارش‌ها تردید روا می‌دارد.

به هر حال، ابن ابی‌حمزه در دوره امام کاظمS، از نزدیکان آن حضرت به شمار می‌آمد و با ایشان حشر و نشر و مراوده داشت. چنان که بر اساس داستانی آمده در پاره‌ای از منابع شیعی، روزی با آن حضرت به باغی در بیرون مدینه می‌رفت که کرامتی جدی از آن حضرت سرزد. از چنین روایتی به خوبی می‌توان نوع اعتقاد وی راجع به امام را گمانه زد، هر چند برابر روایتی که از آن حضرت نقل شده، وی در آن زمان نیز کم‌و‌بیش دچار لغزش‌هایی بوده که آن حضرت درباره وی فرمود: تو و یارانت چون دراز گوشانید. البته مرحوم خویی این روایت را مانند دسته‌ای دیگر از روایات که درباره علی بطائنی وجود دارد، نقد کرده است. در هر حال، او پس از شهادت امام به انکار رحلت او پرداخت و گفته‌اند راز آن اموالی از امام بود که در اختیار وی قرار داشت و اگر درگذشت آن حضرت را می‌پذیرفت، طبعاً باید آنها را به وارث ایشان که امام رضاS بود تحویل می‌داد و این کار چندان آسانی نبود. یونس بن عبدالرحمن می‌گوید: نزد علی سی هزار دینار بود که با آن نه تنها خود از پذیرش حق باز ماند، بلکه دسته‌ای دیگر را نیز با آن فریفت، هر چند برخی از آنها بعدها به حقیقت بازگشتند، اما علی همچنان بر عقیده خود باقی ماند.

دگردیسی مذهبی علی بن ابی حمزه، داوری‌هایی را به خود معطوف کرد و عموم رجالی‌ها وی را مورد طعن قرار داده‌اند و حتی روایات پیش از وقف وی را نیز نقد کرده‌اند. محقق حلی می‌گوید: او در زمان ارتحال امام کاظمS تغییر کرد، بنابر این چنین تغییر عقیده‌ای به قبل از آن ضرری نمی‌رساند، به علاوه اصحاب به روایات او عمل کرده و آنها را پذیرفته‌اند، اما دیگران چنین نظری را نمی‌پذیرند. البته شیخ طوسی به بیان توقف ایشان بسنده کرده و با بیان اینکه وی پیشوای ابوبصیر و واقفی بود، هیچ داوری رجالی راجع به وی ابراز نمی‌کند و حتی با این بیان که او اصلی دارد که ما آن را از طریق احمد بن ابی عبدالله و احمد بن محمد بن عیسی از ابن ابی عمیر و صفوان بن یحیی از او روایت کرده‌ایم، به گونه‌ای بر کتاب و روایتش صحه می‌گذارد، ولی دیگران چنین نکرده و گذشته از اینکه روایات وی را تضعیف می‌کنند، وی را ملعون و دروغگو می‌شمارند. ابن ادریس حلی در بررسی روایتی به اعتبار اینکه علی بطائنی در آن است، سندش را مخدوش می‌داند و می‌نویسد: او پیشوای ابوبصیر یحیی بن قاسم و یکی از استوانه‌های واقفی است. دیگران نیز وی را ضعیف دانسته و به کذاب، ملعون و کسی که مورد طعن است، وصف کرده و مدعی شده‌اند که هیچ یک از اصحاب وی را توثیق نکرده است. خاقانی بر خبث و بدطینتی وی ادعای اجماع می‌کند. از علی بن حسن فضال نقل است که ابن ابی حمزه ملعون است. سپس می‌گوید: من از او احادیث فراوانی روایت کردم و تفسیر تمام قرآن را از اول تا آخر نوشتم، اما جایز ندانستم حتی یک حدیث از او روایت کنم. مرحوم خویی به دلایلی این روایت را مقرون به واقع نمی‌داند.

به رغم همه آنچه گفته شد، دو روایت وجود دارد که تا حدی ناظر به تأیید علی بطائنی است. یکی روایتی از محمد بن علی همدانی از مردی از علی بطائنی است که می‌گوید: نزد ابوالحسنS رفتم و حدیثی را که از پدر و جد آن حضرت شنیده بودم بر او خواندم. امام چون شنید، فرمود: آیا پدر و جدم چنین گفته‌اند؟ گفتم: آری، آن گاه گریستم. امام فرمود: از خدا آشکارا برای تو طلب مغفرت کرده یا می‌کنم. دیگر روایتی است که بر اساس آن امام برای شفای علی بن ابی حمزه که سخت بیمار و مشرف به مرگ بود، ظرف آبی فرستاد تا بخورد. وی نیز چنین کرد و سلامتی خویش را بازیافت، به گونه‌ای که اسحاق بن عمار می‌گوید: من از اینکه او زنده ماند، دچار شگفتی شدم. مرحوم خویی با ذکر این روایات، با اظهار اینکه هر دو روایت مشکل سندی دارد و هیچ یک ناظر به توثیق نیست و همچنین امام مذکور در روایات امام کاظمS است نه امام رضاS، تمسک به آنها را برای تأیید علی بطائنی کارساز نمی‌داند. ایشان در ادامه شش دلیل ذکر شده یا قابل ذکر در توثیق او را یاد و یکایک آنها را رد می‌کند.

علی از کسان بسیاری چون امام صادقS، امام کاظمS، پدر خود، ابی‌بصیر و دیگران روایت کرده و کسانی چون فرزندش حسن، قاسم بن محمد جوهری، ابن ابی عمیر، عبدالوهاب بن صباح و دیگران از او روایت کرده‌اند که در برخی از کتاب‌ها تفصیل آن آمده است. برای علی بطائنی، علاوه بر کتاب پیش‌گفته، کتاب‌های دیگری نیز یاد کرده‌اند: کتاب الزکاة که نجاشی آن را با چهار واسطه روایت کرده است، کتاب الصلاة که بیشتر آن از ابوبصیر است، کتاب التفسیر و کتاب جامع فی ابواب الفقه. برابر روایتی منقول از امام رضاS، علی در زمانی که آن حضرت در خراسان بود، از دنیا رفته است..

جستارهای وابسته

• جعفر بن ابی‌حمزه بطائنی (برادر)
• حسن بن علی بن ابی‌حمزه بطائنی (فرزند)
• حسین بن علی بن ابی‌حمزه بطائنی (فرزند)

منابع

1. واسعی، سید علی رضا، مقاله «ابن ابی‌حمزه بطائنی»، دانشنامه امام رضا ج۱