مصداق‌شناسی ذوی‌القربی در حدیث

احادیث اهل سنت

پیرامون مصداق ذوی‌القربی در کتب عامه نظرهای گوناگونی وارد شده. دراین میان، روایات متعددی وجود دارد که ذوی‌القربی را منحصر در خمسه طیبه‌(ع) معرفی می‌کند که حاکم حسکانی نیشابوری در تفسیر خود به برخی از آنها اشاره کرده است. او در حاشیه، سایر مدارک اهل سنت را درباره آیه ذکر کرده که در اینجا به طور خلاصه به آنها اشاره می‌کنیم:

1. قاضی أبوبکر الحیري از أبوالعباس الصبغی و او با چند واسطه از سعید بن جبیر از ابن عباس روایت می‌کند که گفت: «لَمَّا نَزَلَتْ‏ ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾‏ قَالُوا: يَا رَسُولَ اللَّهِ مَنْ هَؤُلَاءِ الَّذِينَ أَمَرَنَا اللَّهُ‏ بِمَوَدَّتِهِمْ‏ قَالَ: عَلِيٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ وُلْدُهُمَا».
2. یحیی أبو نعیم در کتاب خود «ما نزل من القرآن فی علی» می‌گوید: «حَدَّثَنَا أَبُو مُحَمَّدِ بْنُ حَیَّانَ...عَنْ سَعِيدِ بْنِ جُبَيْرٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: لَمَّا نَزَلَ قَوْلُهُ تَعَالَى‏ ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾‏‏ قَالُوا يَا رَسُولَ اللَّهِ مَنْ‏ هَؤُلَاءِ الَّذِينَ‏ أَمَرَنَا اللَّهُ‏ بِمَوَدَّتِهِمْ قَالَ عَلِيٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ ابْنَاهُمَا». همین بیان را محمّد بن سلیمان کوفی در عنوان: «باب ذکر ما أنزل فی عليّ من القرآن» در حدیث ۶۲ و ۶۹ از کتاب المناقب، صفحه ۲۹ چنین می‌گوید: « حَدَّثَنَا خَضرُ بْنُ أَبَانٍ... عَنْ سَعِيدِ بْنِ جُبَيْرٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: لَمَّا نَزَلَتِ الْآيَةُ ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾‏‏ ‏ قُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ مَنْ قَرَابَتُكَ الَّذِينَ افْتَرَضَ‏ اللَّهُ‏ عَلَيْنَا مَوَدَّتَهُمْ‏ قَالَ عَلِيٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ وُلْدُهُمَا َ يَقُولُهَا ثَلَاثَ مَرَّاتٍ». ناگفته نماند که این روایت از این طریق، یعنی سعید بن جبیر و ابن عباس، در اغلب تفاسیر اهل سنت ذکر شده است.
3. سیوطی در الدر المنثور و زمخشری در کشاف روایت را به این صورت نقل می‌کنند: «رُوِیَ أَنَّهَا قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ‏، قِیلَ: يَا رَسُولَ اللَّهِ مَنْ‏ قَرَابَتُكَ‏ هَؤُلَاءِ الَّذِينَ‏ وَجَبَتْ‏ عَلَيْنَا مَوَدَّتُهُمْ قَالَ: عَلِيٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ ابْنَاهُمَا».
4. ثعلبی که از مفسرین برجسته اهل سنت است، در ذیل این آیه، ضمن اشاره به روایت فوق در مناقب اهل بیت (ع) و لعن و نفرین بر دشمنان آنها، مطالبی را ذکر می‌کند که ذیلاً به بخشی از آنها اشاره می‌شود: «ثُمَّ اخْتَلَفُوا فِي‏ قَرَابَةِ رَسُولِ اللَّهِ (ص) الَّذِينَ أَمَرَ اللَّهِ بِمَوَدَّتِهِمْ». او با ذکر سلسله سند در بیان مصداق، ادامه می‌دهد: «أَخْبَرَنَا الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدِ... عَنْ سَعِيدِ بْنِ جُبَيْرٍ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾‏‏ قَالُوا: يَا رَسُولَ اللَّهِ مَنْ‏ قَرَابَتُكَ‏ هَؤُلَاءِ الَّذِينَ‏ وَجَبَتْ‏ عَلَيْنَا مَوَدَّتُهُمْ قَالَ: عَلِيٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ وَلَدَاهُمَا». سپس ثعلبی به داستان اصحاب کسا و انحصار آنان در خمسه طیبه (ع) این گونه اشاره می‌نماید: «حَدَّثَنَا أَبُو عَمْرٍو... عَنْ أُمِّ سَلَمَةَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ (ص) قَالَ: لِفَاطِمَةَ: ائْتِينِي بِزَوْجِكِ‏ وَ ابْنَيْكِ‏. فَجَاءَتْ بِهِمْ- فَأَلْقَى عَلَيْهِمْ عَلَيْهِمْ‏ كِسَاءً فَدَكِيّاً قَالَ ثُمَّ رَفَعَ يَدَهُ عَلَيْهِمْ فَقَالَ- اللَّهُمَّ إِنَّ هَؤُلَاءِ آلُ مُحَمَّدٍ فَاجْعَلْ صَلَوَاتِكَ وَ بَرَكَاتِكَ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ عَلَى آلِ مُحَمَّدٍ فَإِنَّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ قَالَتْ أُمُّ سَلَمَةَ فَرَفَعْتُ الْكِسَاءَ لِأَدْخُلَ مَعَهُمْ فَجَذَبَهُ مِنْ يَدِي وَ قَالَ إِنَّكِ عَلَى خَيْرٍ» نکته قابل توجه در این روایت شریفه آن است که علی‌رغم آنکه جناب ام سلمه از همسران خوب رسول خدا (ص) بوده است و ذیل روایت نیز شاهد بر این امر است، هنگامی که او تقاضای ورود در زمرۀ اصحاب کسا می‌نماید، رسول خدا (ص) با تندی گوشه عبا را از دست او می‌کشند و او را از ورود به دایره خمسه طیبه نهی می‌کنند و تنها می‌فرمایند: «تو بر خیری». بنابراین، روشن می‌شود که خمسه طیبه (ع) دارای مقام و موقعیت خاصی هستند که سایر مؤمنین به این مقام نمی‌رسند و این همان مقام عصمت و علم الهی است که خداوند اختصاص به ائمه اطهار (ع) داده است.
5. ثعلبی در روایت دیگری از ابوهریره، روایت مشهور نبی اکرم (ص) در دوستی و دشمنی رسول خدا (ص) با دوستان و دشمنان اهل بیت (ع) را بیان می‌دارد و سپس به مصداق ذوی‌القربی در آیه مورد بحث اشاره می‌نماید: «وَ رَوَى أَبُوحَازِم عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ قَالَ: نَظَرَ رَسُولُ اللَّهِ إِلَى عَلِيٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ (ع) فَقَالَ أَنَا حَرْبٌ‏ لِمَنْ‏ حَارَبْتُمْ‏ وَ سِلْمٌ لِمَنْ سَالَمْتُمْ»
6. در همان تفسیر، ثعلبی اشاره به واقعه سوزناک کربلا و اسارت اهل بیت (ع) می‌نماید و سپس بیان امام سجاد (ع) را در آستانه دروازه دمشق با پیرمرد شامی نقل می‌کند: «أَخْبَرَنَا عقیل بن محمد... عَنْ أَبِي الدَّيْلَمِ، قَالَ: لَمَّا جِيءَ بِعَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ (ع) أَسِيراً قَائِماً عَلَى دَرَجِ دِمَشْقَ، قَامَ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الشَّامِ، فَقَالَ:اَلْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي قَتَلَكُمْ، وَ اسْتَأْصَلَ شَأْفَتَكُمْ، وَ قَطَعَ قَرْنَ الْفِتْنَةِ. فَقَالَ لَهُ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ (ع): «أَ قَرَأْتَ الْقُرْآنَ؟» قَالَ:نَعَمْ. قَالَ: «قَرَأْتَ آلَ حَم». قَالَ:قَرَأْتُ الْقُرْآنَ، وَ لَمْ أَقْرَأْ آلَ حَم. قَالَ: «قَرَأْتَ ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾‏‏ قَالَ: وَ إِنَّکُمْ لَأَنْتُمْ هُمْ؟ قَالَ: نَعَمْ».
7. «زمخشری» در «کشاف» حدیثی نقل کرده که فخر رازی و قرطبی نیز در تفسیرشان از او اقتباس کرده‌اند. در این حدیث، آشکارا به مقام والای ذوی‌القربی تصریح شده. جالب آنکه زمخشری خود قبلاً تصریح کرده که مراد از ذوی‌القربی، علی (ع)، حسنین (ع) و فاطمه (س) هستند. وی سپس اهمیت حبّ ایشان را بیان داشته. وی روایت کرده که رسول خدا (ص) فرمود: «مَنْ‏ مَاتَ‏ عَلَى‏ حُبِّ‏ آلِ‏ مُحَمَّدٍ مَاتَ شَهِيداً» وی عباراتی را در مدح اهل بیت (ع) انشا می‌کند و می‌گوید: أَلَا وَ مَنْ مَاتَ عَلَى حُبِّ آلِ مُحَمَّدٍ مَاتَ شَهِيداً أَلَا وَ مَنْ مَاتَ عَلَى حُبِّ آلِ مُحَمَّدٍ مَاتَ مَغْفُوراً أَلَا وَ مَنْ مَاتَ عَلَى حُبِّ آلِ مُحَمَّدٍ مَاتَ تَائِباً أَلَا وَ مَنْ مَاتَ عَلَى حُبِّ آلِ مُحَمَّدٍ مَاتَ مُؤْمِناً مُسْتَكْمِلَ الْإِيمَانِ أَلَا وَ مَنْ مَاتَ عَلَى حُبِّ آلِ مُحَمَّدٍ بَشَّرَهُ مَلَكُ الْمَوْتِ بِالْجَنَّةِ ثُمَّ مُنْكَرٌ وَ نَكِيرٌ أَلَا وَ مَنْ مَاتَ عَلَى حُبِّ آلِ مُحَمَّدٍ فُتِحَ لَهُ فِي قَبْرِهِ بَابَانِ إِلَى الْجَنَّةِ أَلَا وَ مَنْ مَاتَ عَلَى حُبِّ آلِ مُحَمَّدٍ جَعَلَ اللَّهُ قَبْرَهُ مَزَارَ مَلَائِكَةِ الرَّحْمَةِ أَلَا وَ مَنْ مَاتَ عَلَى حُبِّ آلِ مُحَمَّدٍ مَاتَ عَلَى السُّنَّةِ وَ الْجَمَاعَةِ أَلَا وَ مَنْ مَاتَ عَلَى بُغْضِ آلِ مُحَمَّدٍ جَاءَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ مَكْتُوبٌ بَيْنَ عَيْنَيْهِ آيِسٌ مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ أَلَا وَ مَنْ مَاتَ عَلَى بُغْضِ آلِ مُحَمَّدٍ مَاتَ كَافِراً أَلَا وَ مَنْ مَاتَ عَلَى بُغْضِ آلِ مُحَمَّدٍ لَمْ يَشَمَّ رَائِحَةَ الْجَنَّةِ.

نکته مهم در همه برداشت‌های علمای عامه از آیه مودت، ضمن اعتراف به مصادیق آنان در خمسه طیبه (ع)، آن است که مودت دراین آیه و ولایت در سایر مدارک را به معنای دوستی صرف معنا می‌کنند؛ در حالی که با ادله عقلی و نقلی و نیز بررسی لغوی که در واژه‌های مربوطه به کار رفت، روشن شد که مراد از مودت در آیه، اطاعت از سر انقیاد و محبت و تولی به ولایت مقام امام است.