اجتهاد: تفاوت میان نسخه‌ها
| خط ۱۱۷: | خط ۱۱۷: | ||
==اجتهاد در برابر نص== | ==اجتهاد در برابر نص== | ||
یعنی مقدّم داشتن رأی شخصی، بر اساس اجتهادات ظنّی، بر فرمان خدا و پیامبر | *یعنی مقدّم داشتن رأی شخصی، بر اساس اجتهادات ظنّی، بر فرمان خدا و [[پیامبر]]{{صل}} و [[امام{{ع}}. علّت اصلی گرایش به اجتهاد رأی، بنا به گفته بعضی<ref>منابع اجتهاد، ص۸۲ـ۸۵ و ۲۶۰ـ۲۶۲.</ref>، از سویی توهّم محدودیت کتاب و سنّت نبوی در بیان احکام، و از سوی دیگر، نامحدود بودن حوادث و تغییر و تحوّل موضوعات بر اساس تحوّل زمان بوده است. این نظریه باطل است؛ زیرا آیات [[قرآن]] و روایات<ref>الکافی، ج۱، ص۵۹ـ۶۲.</ref> بیان‌کننده این حقیقت هستند که [[اسلام]] [[دین]] کامل است: {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الإِسْلامَ دِينًا فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لِّإِثْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ }}﴾}}<ref>سوره مائده، آیه: ۳.</ref> و هر آنچه لازم بوده در [[قرآن]] آمده‌است: {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن|وَيَوْمَ نَبْعَثُ فِي كُلِّ أُمَّةٍ شَهِيدًا عَلَيْهِم مِّنْ أَنفُسِهِمْ وَجِئْنَا بِكَ شَهِيدًا عَلَى هَؤُلاء وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِّكُلِّ شَيْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِينَ}}﴾}}<ref> و (یاد کن) روزی را که در هر امّتی گواهی از خودشان بر آنان برانگیزیم و تو را بر اینان گواه آوریم و بر تو این کتاب را فرو فرستادیم که بیانگر هر چیز و رهنمود و بخشایش و نویدبخشی برای مسلمانان است؛ سوره نحل، آیه:۸۹.</ref> و همه چیز نزد [[امام مبین]] وجود دارد و خداوند، چیزی را فرو نگذاشته است. {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن|وَمَا مِن دَابَّةٍ فِي الأَرْضِ وَلاَ طَائِرٍ يَطِيرُ بِجَنَاحَيْهِ إِلاَّ أُمَمٌ أَمْثَالُكُم مَّا فَرَّطْنَا فِي الْكِتَابِ مِن شَيْءٍ ثُمَّ إِلَى رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ}}﴾}}<ref> و هیچ جنبنده‌ای در زمین نیست و نیز هیچ پرنده‌ای که با دو بال خود می‌پرد، جز اینکه گروه‌هایی همچون شما هستند؛ ما در این کتاب، هیچ چیز را فرو نگذاشته‌ایم، سپس (همه) به سوی پروردگارشان گرد آورده می‌شوند؛ سوره انعام، آیه: ۳۸.</ref> و {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن| إِنَّا نَحْنُ نُحْيِي الْمَوْتَى وَنَكْتُبُ مَا قَدَّمُوا وَآثَارَهُمْ وَكُلَّ شَيْءٍ أَحْصَيْنَاهُ فِي إِمَامٍ مُبِينٍ }}﴾}}<ref> ما خود، مردگان را زنده می‌گردانیم و هر چه را پیش فرستاده‌اند و آنچه را از آنان بر جای مانده است می‌نگاریم و هر چیزی را در نوشته‌ای روشنبر شمرده‌ایم؛ سوره یس، آیه:۱۲.</ref> درست است که موضوعات در طول زمان در تغییرند؛ ولی [[قرآن]] و سنّت برای همه موضوعات، احکامی دارند که باید تفریع فروع و تطبیق حکم بر موضوع شود. حال با توجّه به اینکه نصّ کتاب و سنّت از جهت صدور و دلالت، لازم‌الاطاعه، و عمل به ظواهر نیز از ضروریات است، ممنوع بودن اجتهاد در برابر نصّ و ظاهر، از نظر فریقین مسلّم و قطعی می‌شود. | ||
صحابه و تابعان در اجتهادات خود، تقدیم نصّ بر اجتهاد را لازم می‌دانستند و افرادی، مانند | *صحابه و تابعان در اجتهادات خود، تقدیم نصّ بر اجتهاد را لازم می‌دانستند و افرادی، مانند [[احمد حنبل]]، هر چه را مخالف نصّ بود، کنار می‌گذاشتند<ref>اعلام الموقعین، ج۱، ص۲۹ـ۳۰.</ref> و اساساً تقصیر در طلب نصّ را پیش از اجتهاد، گناه می‌شمردند<ref>الاحکام، آمدی، ج۴، ص۳۹۸.</ref>. برخی دیگر چون [[طوفی]] گفته‌اند: در معاملات و سیاسات اگر مصالح با نصوص تعارض کرد و امکان جمع نبود، مصالح مقدّم خواهد شد<ref>الاصول العامه، ص۳۸۴ـ۳۸۵؛ انوار الاصول، ج۳، ص۶۰۲.</ref> در عین حال، برای بعضی از صحابه، مواردی از اجتهاد در برابر نصّ ثبت شده است<ref>ر.ک: النصوالاجتهاد.</ref>؛ مانند دستور خلیفه به قطع نکردن دست دزد در سال قحطی و گرسنگی <ref>موسوعة‌العقاد، ج۵، ص۹۲۷ـ۹۲۸.</ref> و همچنین اجتهاد مقابل نصّ در متعه حج و متعه زنان. | ||
پس از عصر صحابه | *پس از عصر صحابه نیز عده‌ای "اصحاب رأی" از اصل عدم جواز اجتهاد مقابل نصّ تخطّی، و بیش از حد به رأی اعتماد کردند. آنان براساس فکر خود، مسائلی را تفریع کرده، صُوَری را مفروض‌الوجود می‌گرفتند و برای آنها احکامی فرضی ثابت می‌کردند. | ||
آیاتی که بر عدم جواز اجتهاد در برابر نصّ دلالت دارند فراوان هستند. به برخی از آنها اشاره می‌شود: | *آیاتی که بر عدم جواز اجتهاد در برابر نصّ دلالت دارند فراوان هستند. به برخی از آنها اشاره می‌شود: | ||
#'''آیه ۵۰ سوره قصص:''' در این آیه، خداوند نقطه مقابل پذیرش دستور خدا و رسول را، پیروی از هوای نفس قرار داده<ref>اعلام الموقعین، ج۱، ص۴۹.</ref> {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن|فَإِن لَّمْ يَسْتَجِيبُوا لَكَ فَاعْلَمْ أَنَّمَا يَتَّبِعُونَ أَهْوَاءهُمْ وَمَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَوَاهُ بِغَيْرِ هُدًى مِّنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ}}﴾}}<ref> پس اگر پاسخت را ندهند بدان که از خواهش‌ها (ی نفس) شان پیروی می‌کنند و گمراه‌تر از آنکه بی‌رهنمودی از خداوند، از خواهش (نفس) خویش پیروی کند کیست؟ بی‌گمان خداوند گروه ستمکاران را راهنمایی نمی‌کند؛ سوره قصص، آیه:۵۰.</ref>؛ سپس پیروی کننده از هوای نفس را در مقابل هدایت الهی، گمراه‌ترین مردم به‌شمار آورده است و در پایان، کسانی را که در برابر هدایت الهی از هوای نفس خود پیروی می‌کنند، ستم‌گر معرّفی می‌کند: {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ}}﴾}}. | |||
#'''آیه ۲۶ سوره ص:''' خداوند در این آیه، خطاب به [[حضرت داوود]] می‌فرماید: ما تو را خلیفه خود در زمین قرار دادیم تا به حق داوری کنی؛ یعنی براساس [[وحی]] نازل شده از سوی خدا. نقطه مقابل آن، چیزی است که خدا نازل نکرده<ref>اعلام‌الموقعین، ج۱، ص۴۹.</ref>، از آن پیروی نکن که تو را از راه و حکم خدا گمراه می‌کند. روشن است که اجتهاد در مقابل نص، حکم بر طبق هوای نفس و در برابر چیزی است که خدا نازل کرده است: {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن|فَاحْكُم بَيْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَلا تَتَّبِعِ الْهَوَى فَيُضِلَّكَ عَن سَبِيلِ اللَّهِ}}﴾}} و سزای چنین کسانی عذاب شدید الهی است: {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ يَضِلُّونَ عَن سَبِيلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِيدٌ بِمَا نَسُوا يَوْمَ الْحِسَابِ}}﴾}}. | |||
#'''آیات ۱۸ـ۱۹، سوره جاثیه:''' خداوند می‌فرماید: ما تو را به شریعت و آیین حق قرار دادیم. از آن پیروی کن و از هوس‌های کسانی که آگاهی ندارند، پیروی مکن: {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن|ثُمَّ جَعَلْنَاكَ عَلَى شَرِيعَةٍ مِّنَ الأَمْرِ فَاتَّبِعْهَا وَلا تَتَّبِعْ أَهْوَاء الَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ}}﴾}}<ref> سپس تو را بر آبشخوری از کار (دین) برگماشتیم، از همان پیروی کن و از هوس‌های کسانی که (چیزی) نمی‌دانند پیروی مکن؛ سوره جاثیه، آیه:۱۸.</ref>؛ سپس می‌فرماید: آنها هرگز نمی‌توانند تو را در برابر خدا بی‌نیاز کنند: {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن|إِنَّهُمْ لَن يُغْنُوا عَنكَ مِنَ اللَّهِ شَيْئًا وَإِنَّ الظَّالِمِينَ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاء بَعْضٍ وَاللَّهُ وَلِيُّ الْمُتَّقِينَ}}﴾}}<ref> بی‌گمان آنان در برابر (عذاب) خداوند هرگز چیزی را از تو باز نمی‌توانند داشت و ستمگران، دوستان یکدیگرند و خداوند دوست پرهیزگاران است؛ سوره جاثیه، آیه: ۱۹.</ref>. خداوند در این آیه امر را بین پیروی از شریعت الهی و عمل طبق آن یا پیروی از هواهای ناآگاهان دایر کرده و بدیهی است که اجتهاد در برابر نصّ همان پیروی از هواهای ناآگاهان است که خدای متعالی از آن نهی‌کرده است<ref>اعلام‌الموقعین، ج۱، ص۵۰.</ref>. نظیر این آیات، آیه {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن|اتَّبِعُواْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكُم مِّن رَّبِّكُمْ وَلاَ تَتَّبِعُواْ مِن دُونِهِ أَوْلِيَاء قَلِيلاً مَّا تَذَكَّرُونَ }}﴾}}<ref> از آنچه از سوی پروردگارتان به سوی شما فرو فرستاده شده است پیروی کنید و جز وی از سرورانی (دیگر) پیروی نکنید؛ اندک پند می‌پذیرید؛ سوره اعراف، آیه: ۳.</ref>است که در آن، پیروی از کتاب و سنّت واجب، و نقطه مقابل آن که پیروی از اولیای دیگر است، محکوم شده است. | |||
#'''آیه۶۴ـ۶۵، سوره نساء:''' خداوند می‌فرماید: ما پیامبران را فرستادیم تا به اذن الهی، اطاعت شوند. سوگند به پروردگارت که آنها مؤمن نخواهند بود، مگر آن که در اختلاف خود، تو را به داوری بطلبند؛ آن گاه از داوری تو در دل خود احساس ناراحتی نکنند و کاملاً تسلیم باشند: {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن|وَمَا أَرْسَلْنَا مِن رَّسُولٍ إِلاَّ لِيُطَاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذ ظَّلَمُواْ أَنفُسَهُمْ جَاؤُوكَ فَاسْتَغْفَرُواْ اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُواْ اللَّهَ تَوَّابًا رَّحِيمًا}}﴾}}<ref> و ما هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر برای آنکه به اذن خداوند از او فرمانبرداری کنند و اگر آنان هنگامی که به خویش ستم روا داشتند نزد تو می‌آمدند و از خداوند آمرزش می‌خواستند و پیامبر برای آنان آمرزش می‌خواست خداوند را توبه‌پذیر بخشاینده می‌یافتند؛ سوره نساء، آیه: ۶۴.</ref>، {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن|فَلاَ وَرَبِّكَ لاَ يُؤْمِنُونَ حَتَّىَ يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لاَ يَجِدُواْ فِي أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مِّمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُواْ تَسْلِيمًا }}﴾}}<ref> پس نه، به پروردگارت سوگند که ایمان نمی‌آورند تا در آنچه میانشان ستیز رخ داده است تو را داور کنند سپس از آن داوری که کرده‌ای در خود دلتنگی نیابند و یکسره (بدان) تن در دهند؛ سوره نساء، آیه: ۶۵.</ref> این آیه هرگونه اجتهاد در مقابل نصّ [[پیامبر]]{{صل}} و هر نوع اظهار عقیده را در مواردی که حکم صریح از طرف خدا و [[پیامبر]]{{صل}} درباره آن رسیده باشد، نفی می‌کند؛ بنابراین، اگر تاریخ اسلام نشان می‌دهد که بعضی افراد در برابر حکم خدا و [[پیامبر]]{{صل}} اجتهاد یا اظهار نظر می‌کردند و به‌طور مثال می‌گفتند: [[پیامبر]] چنین گفته و ما چنین می‌گوییم، باید بپذیریم که عمل آنها برخلاف صریح آیه است<ref>نمونه، ج۳، ص۴۵۶.</ref>. این آیه عام است و حکم خدا و رسول را در همه چیز، حجّت و واجب‌الاتّباع می‌داند<ref>المیزان، ج۴، ص۴۰۴.</ref>. | |||
#'''آیه۱۰۵ سوره آل‌عمران:''' {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن|وَلاَ تَكُونُواْ كَالَّذِينَ تَفَرَّقُواْ وَاخْتَلَفُواْ مِن بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْبَيِّنَاتُ وَأُولَئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ }}﴾}}<ref> و مانند کسانی نباشید که پراکندند و پس از آنکه برهان‌ها (ی روشن) برای آنان آمد، اختلاف کردند و آنان را عذابی سترگ خواهد بود؛ سوره آل عمران، آیه:۱۰۵.</ref>؛ مانند کسانی نباشید که پراکنده شده، اختلاف کردند، پس از آنکه نشانه‌ها و بینات<ref>مجمع‌البیان، ج۲، ص۸۰۷.</ref> به آنان رسید: {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن|مِن بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْبَيِّنَاتُ}}﴾}}. مقصود از بینات ادلّه است<ref>التبیان، ج۲، ص۵۵۰.</ref>؛ یعنی آنچه طریق به حکم خداوند است و دلیل، شامل نص و ظاهر می‌شود. و چون اجتهاد مقابل نصّ و ظاهر، مقابل بینات است باطل است. | |||
#آیه ۵۹ سوره نساء: این آیه، به اطاعت از خدا و رسول و اولی‌الامر{{عم}} و رجوع به خدا و رسول در موارد اختلاف و تنازع مربوط است: {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ أَطِيعُواْ اللَّهَ وَأَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَأُولِي الأَمْرِ مِنكُمْ فَإِن تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِن كُنتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلاً }}﴾}}<ref> ای مؤمنان، از خداوند فرمان برید و از پیامبر و زمامدارانی که از شمایند فرمانبرداری کنید و اگر به خداوند و روز بازپسین ایمان دارید، چون در چیزی با هم به ستیز برخاستید آن را به خداوند و پیامبر بازبرید که این بهتر و بازگشت آن نیکوتر است؛ سوره نساء، آیه:۵۹.</ref> از این آیه استفاده می‌شود که در احکام دینی باید به خدا و رسول او و اولی‌الامر مراجعه کرد، نه به اجتهاد مقابل نص و هیچ‌کس حقّ تغییر آنچه خدا و رسول و اولی‌الامر بیان کرده‌اند، ندارد<ref>المیزان، ج۴، ص۳۸۷.</ref>. | |||
#در آیات ۶۶ سوره آل‌عمران و ۳۳ سوره اعراف از احتجاج بدون آگاهی و از قول به غیر علم، نهی شده<ref>اعلام الموقعین، ج۲، ص۲۸۰؛ مجمع‌البیان، ج۲، ص۷۶۹.</ref> و اجتهاد مقابل نص، قول به غیر علم است: {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن|هَاأَنتُمْ هَؤُلاء حَاجَجْتُمْ فِيمَا لَكُم بِهِ عِلْمٌ فَلِمَ تُحَاجُّونَ فِيمَا لَيْسَ لَكُم بِهِ عِلْمٌ وَاللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ}}﴾}}<ref> هان! شما همان کسانید که در آنچه بدان دانشی داشتید چون و چرا کردید؛ (دیگر) چرا در آنچه بدان دانشی ندارید چون و چرا می‌کنید؟ و خداوند می‌داند و شما نمی‌دانید؛ سوره آل عمران، آیه: ۶۶.</ref> | |||
#در آیات ۱۱۵ـ۱۱۶ سوره نحل، ابتدا محرمات الهی را بیان کرده، سپس فرموده: اگر کسی به دروغ حکم به حلال بودن و حرام بودن چیزی کند و بدعت گذارد، بر خداوند افترا زده است<ref>اعلام الموقعین، ج۲، ص۲۸۰ـ۲۸۱؛ مجمع‌البیان، ج۶، ص۶۰۲.</ref> و اجتهاد در برابر نصّ، در حقیقت افترا بر خداوند است. | |||
#از آیه ۳۶ سوره احزاب استفاده می‌شود که همه مؤمنان به پیروی از حکم خدا و رسول او ملزم هستند و در برابر آن هیچ‌گونه اختیاری از خود ندارند: {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن|وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرًا أَن يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَمَن يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالا مُّبِينًا }}﴾}}<ref> و چون خداوند و فرستاده او به کاری فرمان دهند سزیده هیچ مرد و زن مؤمنی نیست که آنان را در کارشان گزینش (دیگری) باشد؛ هر کس از خدا و فرستاده‌اش نافرمانی کند به گمراهی آشکاری افتاده است؛ سوره احزاب، آیه: ۳۶.</ref>. در این آیه معصیت و تخلف از امر خدا و رسول را نشانه گمراهی انسان می‌داند: {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن|وَمَن يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالا مُّبِينًا }}﴾}}. از آیه به خوبی استفاده می‌شود که اعتماد به نظر خود و دیگران در برابر حکم خدا و رسول نشان گمراهی قطعی و به‌طور مسلّم حرام است و مؤمنان حق ندارند در برابر خواسته خدا و رسول او، خواسته دیگری را برگزینند<ref>التفسیر الکبیر، ج۲۵، ص۲۱۱؛ مجمع‌البیان، ج۸، ص۵۶۴؛ المیزان، ج۱۶، ص۳۲۱.</ref> و روشن است که اجتهاد در برابر نصّ، چیزی جز اختیار خواسته خود یا دیگران در برابر حکم خدا و رسول و اولی‌الامر نخواهد بود. | |||
==نقش اجتهاد و جایگاه منابع آن== | ==نقش اجتهاد و جایگاه منابع آن== | ||
نسخهٔ ۱۳ اکتبر ۲۰۱۸، ساعت ۱۰:۲۸
- اجتهاد: استنباط احکام و وظایف عملی از ادله و اصول
- این واژه در لغت به‌معنای سخت‌کوشی است[۱] و در اصطلاح از ۲ زاویه به آن نگریسته می‌شود:
- اجتهاد به‌معنای عام، بین فقیهان شیعه و اهل سنت، که برای آن تعاریف مختلفی شده است؛ برخی آن را به‌کارگیری نهایت کوشش برای تحصیل ظن به حکم شرعی[۲] یا تحصیل حجت بر حکم شرعی یا تعیین وظیفه عملی دانسته‌اند[۳]. برخی دیگر اجتهاد را تلاشی علمی و روش‌مند جهت استنباط و استخراج حجت بر وظایف شرعی مربوط به موضوعات و پدیده‌های فرعی، از اصول و قواعد و منابع شرعی و عقلی می‌دانند[۴]. کاربرد واژه اجتهاد در ملکه استنباط حکم‌شرعی و توان بر استنباط، بسیار رایج است[۵]. و کلمه مجتهد با همین نگرش، بر فقیه اطلاق می‌شود؛ بنابراین، مجتهد کسی است که واجد ملکه استنباط باشد؛ هر چند بالفعل به استنباط نپردازد. اجتهاد، چه از نوع ملکه استنباط و چه به‌معنای فعلیت آن، به ۲ قسم "اجتهاد مطلق و تجزّی در اجتهاد" تقسیم می‌شود[۶].
- اجتهاد به‌معنای خاص، که تنها در میان فقیهان اهل سنت مطرح است. این اصطلاح مرادف با رأی و عبارت از نوعی تشریع و جعل قانون از سوی فقیه در موارد فقدان نص و مصداق روشن آن قیاس است[۷]؛بلکه شافعی آن را مرادف قیاس می‌داند[۸]. شیعه به جهت غنای فرهنگی و برخوردار بودن از روایات امامان(ع) که ابواب گوناگون فقه را پوشش داده، خود را از اجتهاد به‌معنای خاص، بی‌نیاز می‌داند ولی اجتهاد به‌معنای عام را که در عصر معصومان نیز میان اصحاب ایشان رواج داشته، می‌پذیرد. به نظر برخی از فقیهان شیعه، اگر بعضی از منابع اجتهاد، مانند قیاس، از حوزه اجتهاد نظری حذف گردد، تعریف اجتهاد در میان شیعه و اهل سنت یکی می‌شود؛ چون اجتهاد بر اعتباراتی نظری مبتنی است که بیشتر از ظاهر نصوص مستفاد نیست[۹].
- واژه اجتهاد در قرآن نیامده؛ ولی می‌توان واژه قرآنی "تفقه" را قریب به آن دانست؛ زیرا فقه در لغت به‌معنای فهم[۱۰] یا فهم دقیق[۱۱] است و در اصطلاح، به‌معنای فهم دین و شرع به‌کار می‌رود. فقه اکبر[۱۲] و تفقّه همان فهم دقیق معارف دینی است، اعم از اصول و فروع[۱۳] و سنن یا آنچه به قرآن و علوم قرآن مربوط باشد[۱۴]؛ ولی امروزه فقه را خصوص علم به احکام عملی براساس ادله تفصیلی می‌دانند[۱۵]. با این تعریف، علم مقلّد به فتوای مجتهد از گردونه بحث خارج است.
اهمیت اجتهاد
- اسلام مکتبی جامع و منطبق با سرشت آدمی است که در همه عصرها قدرت پاسخ‌گویی به نیازهای انسان را دارد. آموزه‌های اسلامی در ۳ بُعد عقاید، اخلاق و احکام خلاصه می‌شود. این تعالیم هر کدام در حوزه خود نیازهای انسان را تأمین و هدایت او را تضمین می‌کنند. فقه و احکام آن در مقام عمل متکفّل شناخت راه صحیح از سقیم و تبیین کننده عمل خوب از بد، براساس مصالح و مفاسد است.
- هر انسانی به حکم عبودیت و بندگی، در برابر احکام الهی مسؤولیت دارد و باید رفتار خود را در همه مراحل زندگی با قوانین و دستورهای الهی هماهنگ سازد؛ ازاین‌رو لازم است موضع عملی خویش را در برابر هر رویدادی براساس خواست شارع مقدّس تعیین کند.
- انجام تکالیف، جز با معرفت و شناخت ممکن نیست، و یگانه راه شناخت و معرفت تکالیف ـ با‌توجه به صعوبت احتیاط در همه امور ـ اجتهاد و فقاهت است. اگر احکام شرعی در همه موضوعات، روشن بود، هر مکلّفی می‌توانست حکم را به سادگی شناسایی کند و عمل خویش را بر آن منطبق سازد و نیازی به کاوش و تحقیق نداشت؛ ولی عواملی گوناگون از جمله فاصله زمانی ما با زمان تشریع و نقش علوم گوناگون دیگر، سبب ابهام در شناخت احکام شده است و همین امر سبب پیدایش و گسترش علم فقه شده تا با استنباط و اجتهاد، احکام و وظایف مکلّفان مشخّص شود و آنان بتوانند اعمال خود را در عبادات، معاملات، سیاسات و امور کیفری بر شریعت منطبق سازند و چون این کار، امری نظری و نیازمند صرف وقت برای تعلّم است و اگر همه افراد به تحصیل ملکه اجتهاد و فقاهت بپردازند، نظام معیشتی جامعه مختل می‌شود، تنها گروهی به آن اقدام می‌کنند و دیگران به آنان مراجعه و احکام را از آنان فرامی‌گیرند.
در سایر علوم نیز چنین است که برای رفع نیاز جامعه افرادی با صرف وقت و تعلیم و تعلّم، نیازهای هم‌نوعان خود را برطرف می‌سازند و مردم نیز در رشته‌های غیر تخصّصی خود به متخصّص آن مراجعه می‌کنند، تا آن‌جا که رجوع غیرمتخصّص به متخصّص، سیره عقلایی شناخته شده است.
تاریخ اجتهاد
- تاریخ اجتهاد را به ۳ عصر می‌توان تقسیم کرد: عصر تشریع، عصر حضور امامان(ع) و عصر غیبت.
- اجتهاد در عصر تشریع: مقصود از عصر تشریع، زمان حیات پیغمبر(ص) و هنگام دریافت وحی است. در این عصر، احکام الهی به وسیله قرآن و سنّت بیان شده است. آیه ﴿﴿وَمَا كَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنفِرُواْ كَافَّةً فَلَوْلاَ نَفَرَ مِن كُلِّ فِرْقَةٍ مِّنْهُمْ طَائِفَةٌ لِّيَتَفَقَّهُواْ فِي الدِّينِ وَلِيُنذِرُواْ قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُواْ إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ﴾﴾[۱۶] بر جواز و وجود اجتهاد در این عصر دلالت دارد[۱۷]؛ هرچند برخی، با استدلال به امکان تحصیل یقین به احکام از طریق وحی، اجتهاد در این عصر را جایز نمی‌دانند[۱۸].
- اجتهاد در عصر حضور امامان(ع): عصمت امامان(ع) تبعیت از سنّت آنان را واجب می‌کند و براساس این اعتقاد، فقه شیعه پویا و غنی است. در این عصر، چنان‌که در برخی از روایات نیز آمده، شیعیان با تشویق امامان(ع) به اجتهاد صحیح روی آوردند[۱۹] و امامان(ع) برای حفظ مواریث فقهی و کلامی، ضمن تأکید بر اجتهاد، پیروان خود را از خلط آرای شخصی با احادیث، باز‌داشتند، و بر حفظ، کتابت و نقل صحیح آن ترغیب کرده[۲۰]، هم‌زمان، اجتهادات فقیهان اهل سنت را که بر اساس قیاس و استحسان و اجتهاد به رأی بوده، مردود دانسته‌اند[۲۱].
- اجتهاد در عصر غیبت: در حدیثی، امام زمان(ع) مرجع دست‌یابی اهل دین به احکام، در عصر غیبت را فقیهان می‌داند[۲۲]. با توجّه به این بیان، رهبری فکری و مرجعیت دینی در عصر غیبت از امامان(ع) به فقیهان جامع شرایط سپرده شده است.
- در عصر غیبت، اجتهاد فراز و نشیب‌ها و تطوراتی را پشت سر گذاشته است:
- مرحله جمع‌آوری و تنظیم احادیث و تألیف کتاب‌های فقهی به‌صورت روایی با حذف سند[۲۳]؛ کتاب‌هایی نظیر مقنع شیخ صدوق و مقنعه شیخ مفید و نهایه شیخ به همین شکل تألیف شد.
- مرحله کمال اجتهاد و تدوین مستقلّ کتاب‌های فقهی نظیر مبسوط شیخ طوسی.
- رکود اجتهاد در فقه شیعه. در این مرحله، اجتهاد شیعه از پویایی و حرکت باز‌ایستاد و با اثرپذیری غالب فقیهان از آرای شیخ طوسی، اجتهاد در عمل تعطیل شد.
- مرحله حرکت و رشد مجدّد اجتهاد.
- پیدایش اخباری‌گری که انزوای اجتهاد مبتنی بر اصول را سبب شد.
- مرحله احیای دوباره اجتهاد و افول تفکر اخباری‌گری.
مقدمات اجتهاد
- اجتهاد در عصر حضور، بر استفاده حکم از کلام پیامبر(ص) و امامان(ع) اطلاق می‌شد؛ ازاین‌رو بر فراگیری علوم پیش‌نیاز متوقف نبود؛ ولی در عصر غیبت، بر شناخت مجموعه‌ای از علوم، مانند: صرف، نحو، لغت، منطق، رجال، اصول و آشنایی با کتاب و سنّت و محاورات عرفی و... موقوف است. در مقدار لازم هر یک از این علوم پیش‌نیاز بحث است[۲۴]؛ ولی در حقیقت اجتهاد، که همان ردّ فرع به اصل است، تفاوتی میان عصر حضور و عصر غیبت نیست[۲۵].
وجوب تحصیل اجتهاد
- در فقه گفته شده که تحصیل ملکه اجتهاد و نیز استنباط احکام بر مکلّفان واجب است و این وجوب نه به جهت لزوم تطبیق عمل شخص مکلّف بر شریعت است، زیرا وی می‌تواند مقلّد یا محتاط باشد، بلکه به جهت زنده نگه داشتن شریعت و احکام آن است؛ بدین سبب این وجوب، کفایی است؛ یعنی در هر زمان گروهی باید به آن اقدام کنند و در این صورت تکلیف از دیگران ساقط می‌شود. برای وجوب تحصیل اجتهاد، به آیاتی از قرآن استدلال شده است:
- آیه نَفْر: خداوند متعالی می‌فرماید: چرا از هر گروهی از مؤمنان، طایفه‌ای کوچ نمی‌کنند، تا از دین آگاهی یابند و هنگام بازگشت به‌سوی قوم خود، آنها را بیم دهند؟! شاید از مخالفت فرمان پروردگار بترسند، و خودداری کنند!﴿﴿وَمَا كَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنفِرُواْ كَافَّةً فَلَوْلاَ نَفَرَ مِن كُلِّ فِرْقَةٍ مِّنْهُمْ طَائِفَةٌ لِّيَتَفَقَّهُواْ فِي الدِّينِ وَلِيُنذِرُواْ قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُواْ إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ﴾﴾[۲۶]. کلمه ﴿﴿ لَوْلاَ ﴾﴾ برای تحضیض و تحریک است و از آن لزوم و وجوب کوچ برای تحصیل علم، استفاده می‌شود. از تعبیر ﴿﴿مِن كُلِّ فِرْقَةٍ مِّنْهُمْ طَائِفَةٌ﴾﴾ نیز کفایی بودن این وجوب فهمیده می‌شود [۲۷]. عقل نیز به وجوب کفایی حکم می‌کند؛ زیرا اگر همه مردم در همه امور، احتیاط را شیوه کار خویش قرار دهند یا به دنبال استدلال‌های فقهی احکام بروند، نظام زندگی مختلّ خواهد شد؛ از این‌رو، عقل، وجوب اجتهاد را به‌صورت طریقی برای تحقّق امتثال احکام الهی، بر برخی از مردم لازم می‌بیند[۲۸].
- آیات ۱۷ـ۱۸ سوره زمر: خداوند در این آیه، هدف از شنیدن آرا و انظار را دست‌یابی به بهترین آنها و پیروی "در مقام اعتقاد و عمل[۲۹]" قرار داده است: ﴿﴿وَالَّذِينَ اجْتَنَبُوا الطَّاغُوتَ أَن يَعْبُدُوهَا وَأَنَابُوا إِلَى اللَّهِ لَهُمُ الْبُشْرَى فَبَشِّرْ عِبَادِ الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُوْلَئِكَ الَّذِينَ هَدَاهُمُ اللَّهُ وَأُولَئِكَ هُمْ أُوْلُوا الأَلْبَابِ﴾﴾[۳۰]، و این جز با استدلال و اجتهاد حاصل نمی‌شود[۳۱]؛ ولی استفاده وجوب اجتهاد از این آیات دشوار است؛ زیرا صرفاً بر ترغیب دلالت می‌کند؛ افزون بر آن که دست‌یابی به بهترین آرا، تنها با اجتهاد تحقق پیدا نمی‌کند؛ بلکه به‌گونه‌ای دیگر نیز میسّر است.
- آیات ۱۶۸ـ۱۷۰ سوره بقره: خداوند در این آیات با سیاق واحد، ابتدا از پیروی شیطان و سپس از تقلید کورکورانه پدران منع کرده و این نشان می‌دهد که بین پیروی از شیطان و تقلید کورکورانه فرقی نیست. به تعبیر فخررازی، آیات پیشین قوی‌ترین دلیل بر وجوب اجتهاد و نظر است[۳۲]؛ ولی این آیه نیز بر وجوب اجتهاد دلالت نمی‌کند؛ زیرا می‌گوید: اگر می‌خواهید نظری ارائه دهید، باید بی‌دلیل نباشد؛ امّا اینکه به‌طور حتم باید نظر داد یا نه، از آیه استفاده نمی‌شود. در مرحله عمل نیز انسان می‌تواند با احتیاط یا تقلید از فقیه اعلم، به‌واقع برسد؛ بدون آن که به اجتهاد و نظر نیازی داشته باشد؛ زیرا آنچه آیه نفی می‌کند، تقلید کورکورانه است، نه عمل به احتیاط یا تقلید آگاهانه و عقلایی.
- از جمله آیاتی که برای وجوب اجتهاد به آن تمسّک شده، آیه ۸۳ سوره نساء است: ﴿﴿وَإِذَا جَاءَهُمْ أَمْرٌ مِّنَ الأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذَاعُواْ بِهِ وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَإِلَى أُولِي الأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنبِطُونَهُ مِنْهُمْ وَلَوْلاَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ لاَتَّبَعْتُمُ الشَّيْطَانَ إِلاَّ قَلِيلاً﴾﴾[۳۳] در این آیه از افشای آنچه به امور مسلمانان تعلّق دارد نهی می‌کند و دستور می‌دهد که آن امر باید به صاحبان بصیرت ارجاع داده شود که امکان تحقیق و استنباط از مصادر برای آنها فراهم است، تا تدبیر کنند که آیا افشای آن به صلاح مسلمانان هست یا نه[۳۴] در اینکه مراد از ﴿﴿الَّذِينَ يَسْتَنبِطُونَهُ﴾﴾ چیست و مستنبطان چه کسانی هستند، ۲ احتمال وجود دارد: الف. مقصود، رسول خدا(ص) و اماماناند(ص)[۳۵]. ولی با توجّه به اینکه آنان به احکام علم دارند و اجتهاد درباره آنان معنا ندارد، آیه به اجتهاد ربطی نخواهد داشت، مگر بنابر نظر اهل سنت که اولواالامر در آیه را اهل علم و فقه ملازم با پیغمبر(ص) دانسته و نیز بنابر نظر بیشتر آنها که به اجتهاد پیامبر(ص) معتقد هستند[۳۶]. ب. مقصود، مراجعه‌کنندگان به رسول خدا(ص) و اولواالامر است؛ بدین معنا که موضوعات را به کتاب و سنّت "رسول و اولی‌الامر" ارجاع، و از طریق آنها استنباط حاصل شود[۳۷]. در این صورت، استنباط معنای اصطلاحی خود را خواهد داشت. این نظر را کلمه ﴿﴿لَعَلِمَهُ﴾﴾ نیز تأیید می‌کند که لازمه آن، جهل پیش از استنباط است و پیغمبر(ص) و امام(ع) از آن بدورند[۳۸]. دلالت این آیه نیز ناتمام است؛ زیرا اوّلاً آیه بر فرض تصمیم به اظهارنظر، مراجعه به کتاب و سنّت را لازم می‌کند؛ پس وجوب اجتهاد از آیه استفاده نمی‌شود. ثانیاً آیه به پخش شایعات درباره پیروزی یا شکست مسلمانان در جنگ مربوط است[۳۹].
حجیت فتوای مجتهد
- فقیهان در حجّیت فتوای مجتهد بر فرد عامی، به آیاتی استدلال کرده‌اند:
- ﴿﴿وَمَا كَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنفِرُواْ كَافَّةً فَلَوْلاَ نَفَرَ مِن كُلِّ فِرْقَةٍ مِّنْهُمْ طَائِفَةٌ لِّيَتَفَقَّهُواْ فِي الدِّينِ وَلِيُنذِرُواْ قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُواْ إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ﴾﴾[۴۰] خداوند در این آیه، با کلمه ﴿﴿لَوْلاَ﴾﴾ مؤمنان را برانگیخته است که باید گروهی از ایشان در دین تفقّه و پس از بازگشت، دیگران را انذار کنند؛ سپس برای این انذار واجب، غایتی را ذکر کرده و آن ترس انذارشدگان از مخالفت است. اگر غایت و غرضِ عملی واجب، "تفقّه در دین و انذار قوم" فعلی از افعال اختیاری انسان "برحذر بودن قوم از مخالفت" باشد، متفاهم عرفی آن کلام، این است که آن عمل هم، واجب است و لازمه وجوب تحذیر از مخالفت، حجّیت و اعتبار قول منذِر و بیم دهنده است و هنگامی که مجتهد به وجوب یا حرمت عملی فتوا می‌دهد، مدلول التزامی آن این است که در ترک عملِ واجب یا انجام عملِ حرام مجازات وجود دارد؛ پس نفسِ افتا، مصداق انذار و بیم دادن می‌شود، و خوف عملی مکلّف، آن است که واجب را بیاورد و حرام را ترک کند. وقتی خداوند می‌فرماید: بر انذار شده لازم است از مخالفت خودداری کند، مدلول التزامی آن، حجّیت و اعتبار فتوا و گزارش فقیه از احکام الهی است. این ادّعا که لزوم خودداری از مخالفت، مختصّ مورد حصول قطع یا اطمینان برای شخص تحذیر شده است[۴۱]، با ظاهر آیه مخالف است؛ زیرا در آیه، لزوم حذر و خوف، به حصول قطع یا اطمینان مقید نشده است[۴۲]. بعضی گفته‌اند: این آیه بر جواز رجوع عامی به مجتهد دلالت دارد؛ در عین حال ممکن است انذار، سبب نظر و اندیشه در ادلّه باشد[۴۳]؛ ولی این سخن درست نیست؛ زیرا وجوب اندیشه بر عامی در ادلّه فقه، مخالف اجماع است و به اختلال در امر معاش وی منجر خواهد شد؛ افزون بر اینکه امر عامی به اجتهاد در هنگام وقوع حادثه، امری محال و متعذّر است[۴۴]. محقق اصفهانی، مدّعی شده که اگر تفقّه در آیه، بر اعمال نظر موقوف باشد، آیه دلیل بر حجیت فتوا است و اگر به‌معنای علم به حکم از طریق سماع و شنیدن از معصوم باشد، بر حجّیت فتوا دلالتی ندارد؛ بلکه مضمون و مدلول التزامی آن، حجّیت خبر فقیه است که متضمّن حکم شرعی باشد؛ زیرا خداوند بر عباد، تفقّه در دین را واجب کرده و در صدر اسلام تفقّه چیزی جز تلقّی و شنیدن احکام شرعی از رسول مکرّم اسلام(ص) یا امام معصوم(ع) نبوده است؛ بنابراین، مقصود از انذار و بیم دادن، همان اِخبار از حکم شرعی است که از معصوم نقل شود، نه اخبار از حکم شرعی که بر استنباط و حدس مبتنی باشد؛ پس این آیه از حجّیت و اعتبار فتوا بیگانه است[۴۵]. از این اشکال پاسخ داده شده که می‌پذیریم که تفقّه در صدر اسلام، به گرفتن حکم شرعی از معصوم و نقل به دیگران بوده است؛ چون راویان، خود، اهل زبان و لغت بوده‌اند و کافی بود حکم شرعی را از معصوم می‌شنیدند تا درباره آن، فقیه باشند؛ سپس آنچه را شنیده بودند، برای دیگران نقل می‌کردند و تفقّه در دین و آشنایی با احکام شرعی در زمان غیبت، به مقدّمات و استنباط نیاز دارد ولی با توجّه به اینکه امر به تفقّه در آیه‌شریفه، مطلق و بدون قید ذکر شده است، آیه شامل همه مراتب آن می‌شود؛ هر چند این تفقّه، بر حدس و استنباط مبتنی باشد[۴۶].
- ﴿﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِكَ إِلاَّ رِجَالاً نُّوحِي إِلَيْهِمْ فَاسْأَلُواْ أَهْلَ الذِّكْرِ إِن كُنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ﴾﴾[۴۷]. به این آیه که آیه سؤال نام دارد، بر حجّیت فتوای مجتهد استدلال کرده و گفته‌اند: مقصود از ﴿﴿الذِّكْرِ﴾﴾ هر امری است که سبب ذکر خداوند شود؛ پس منظور از اهل ذکر کسانی هستند که با امر نبوّت و معاد و احکام الهی آشنا باشند. خداوند متعالی سؤال از اهل ذکر را واجب کرده و روشن است که پرسش به خودی خود مطلوبیت ندارد؛ بلکه مطلوبیت آن به لحاظ عمل کردن است؛ بنابراین، پس از سؤال کردن، کلام اهل ذکر حجّت و معتبر است[۴۸] بعضی آیه شریفه را ارشاد به اصل عام عقلایی "وجوب رجوع جاهل به اهل خبره" می‌دانند. به بیان دیگر، وجوب رجوع جاهل به عالم، اصلی عقلایی و سیره مستمر عقلا است و در این آیه، وجوب رجوع جاهل به عالم تعبّدی نیست؛ بلکه آیه در مقام ارشاد به همان سیره جاری عاقلان است[۴۹].
- بر استدلال به این آیه، اشکالاتی شده است:
- از سیاق آیه استفاده می‌شود که مقصود از اهل ذکر، عالمان اهل کتاب‌اند؛ بنابراین، شامل مجتهدان و فقیهان نمی‌شود[۵۰]. از این اشکال پاسخ داده‌اند که چون آیه بر کبرای کلّی مشتمل است، خصوصیت مورد، سبب نمی‌شود که اهل ذکر به عالمان اهل کتاب اختصاص داشته باشد؛ بلکه شامل امامان(ع) و فقیهان و مجتهدان نیز می‌گردد[۵۱].
- در پاره‌ای از روایات شیعه، ﴿﴿أَهْلَ الذِّكْرِ﴾﴾ به امامان(ع) تفسیر شده است؛ بنابراین، مجتهد و فقیه را شامل نمی‌شود[۵۲]. پاسخ داده‌اند که این تفسیر از باب تطبیق و ذکر مصداق است، نه اینکه مقصود، خصوص امامان(ع) باشد؛ پس آن روایات تفسیری، بر اختصاص دلالت نمی‌کند[۵۳]
- ظاهر امر به سؤال و توجّه به ذیل آیه ﴿﴿إِن كُنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ﴾﴾ بیانگر این است که غرض و غایت از سؤال حصول علم است، نه اینکه خداوند ما را به پذیرش جواب متعبّد و ملزم سازد و اگر بار نخست، علم حاصل نشد باید دو مرتبه سؤال کرد و اگر باز‌هم علم حاصل نشد، برای حصول علم تکرار آن لازم است. مؤید این مطلب، شأن نزول آیه در ارجاع اهل کتاب به عالمان خودشان درباره نبوت نبی اکرم است و روشن است که رسالت و نبوت از اصول اعتقادی به‌شمار می‌رود و در آن، علم و اعتقاد لازم است. و جایی برای تعبّد و اعتماد بر خبر واحد نیست. مؤید دیگر، آیات سابق و لاحق بر این آیه است[۵۴].
- پاسخ این است که اشتمال آیه بر تعلیل، خصوصیت مورد را الغا می‌کند و مفاد آیه این می‌شود که در آنچه نمی‌دانید، از جمله احکام عملی به اهل علم مراجعه کنید.
منابع اجتهاد
- در به‌کارگیری منابع اجتهاد، نظم و ترتیب خاصّی وجود دارد؛ زیرا بعضی از آنها حکم واقعی اعمّ از واقعی اوّلی یا واقعی تنزیلی را بیان می‌کند و مجتهد باید در مرحله نخست، به این‌گونه ادلّه مراجعه کند و برخی دیگر از منابع، صرفاً وظیفه عملی انسان هنگام شک و تحیر را تبیین می‌کند و بعضی در مقامی که هیچ یک از منابع کاربرد نداشته باشد، رفع مشکل می‌کند[۵۵].
قرآن مجید
- از مهم‌ترین منابع استنباط که به‌سبب صدور قطعی آن از ناحیه خدا و اعجاز جاوید آن در میان منابع ویژگی خاصی دارد، قرآن کریم است. تحدّی قرآن در آیاتی چند نظیر ﴿﴿قُل لَّئِنِ اجْتَمَعَتِ الإِنسُ وَالْجِنُّ عَلَى أَن يَأْتُواْ بِمِثْلِ هَذَا الْقُرْآنِ لاَ يَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَلَوْ كَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِيرًا ﴾﴾[۵۶]؛ ﴿﴿ أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ فَأْتُواْ بِعَشْرِ سُوَرٍ مِّثْلِهِ مُفْتَرَيَاتٍ وَادْعُواْ مَنِ اسْتَطَعْتُم مِّن دُونِ اللَّهِ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ فَإِن لَّمْ يَسْتَجِيبُواْ لَكُمْ فَاعْلَمُواْ أَنَّمَا أُنزِلِ بِعِلْمِ اللَّهِ وَأَن لاَّ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ فَهَلْ أَنتُم مُّسْلِمُونَ ﴾﴾[۵۷]؛ ﴿﴿أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ فَأْتُواْ بِسُورَةٍ مِّثْلِهِ وَادْعُواْ مَنِ اسْتَطَعْتُم مِّن دُونِ اللَّهِ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ ﴾﴾[۵۸]، اهمّیت مسلمانان به حفظ آیات قرآن، وجود نویسندگان وحی که آیات را بدون فزونی و کاستی می‌نوشتند، و اهمّیت تلاوت قرآن میان مسلمانان، همه بر غیرقابل تردید بودن قرآن مهر تأیید می‌زند و آن را حجّتی قطعی حتّی برای آیندگان تا دامنه قیامت قرار می‌دهد[۵۹] ﴿﴿قُلْ أَيُّ شَيْءٍ أَكْبَرُ شَهَادَةً قُلِ اللَّهِ شَهِيدٌ بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَأُوحِيَ إِلَيَّ هَذَا الْقُرْآنُ لأُنذِرَكُم بِهِ وَمَن بَلَغَ أَئِنَّكُمْ لَتَشْهَدُونَ أَنَّ مَعَ اللَّهِ آلِهَةً أُخْرَى قُل لاَّ أَشْهَدُ قُلْ إِنَّمَا هُوَ إِلَهٌ وَاحِدٌ وَإِنَّنِي بَرِيءٌ مِّمَّا تُشْرِكُونَ﴾﴾[۶۰] نصوص قرآن، حجتی قطعی است؛ زیرا احتمال خلاف در آن وجود ندارد. ظواهر آن نیز برای همه حجّت است و به مخاطب یا زمانی خاص اختصاص ندارد؛ زیرا شارع مقدّس در تفهیم و تفهّم، شیوه‌ای تازه ابداع نکرده؛ بلکه همان سیره شایع عقلایی را امضا کرده است. انسان‌ها با هر لغت و لهجه‌ای با یکدیگر تفاهم دارند، بر اساس ظاهر کلام متکلّم عمل می‌کنند و به لوازم آن ملتزم می‌شوند و احتمال خلاف را پس از جستجو از مخصِّص و مقید و معارض مُلغا می‌دانند [۶۱]. برخی، برای نفی حجیت ظواهر قرآن دلیل‌هایی را ذکر کرده‌اند که اهمّ آنها از این قرار است:
- وجود علم اجمالی به مخصِّصات و مقیدات، حجّیت ظواهر قرآن را مخدوش می‌کند [۶۲] پاسخ این است که اشکال، ظواهر سنّت را نیز شامل می‌شود[۶۳] و به قرآن اختصاص ندارد. راه حلّ مطلب این است که پس از فحص از موارد احتمال مخصِّص و مقید، علم اجمالی از بین خواهد رفت؛ زیرا این علم اجمالی به علم تفصیلی در برخی از اطراف و شک بدوی در اطراف دیگر منحل می‌شود؛ در نتیجه، مواردی به‌طور مشخّص، تخصیص و تقیید می‌خورد و مازاد آن "موارد شک بدوی" با کمک اصالة العموم و اصالة الاطلاق، بی‌تأثیر می‌گردد[۶۴].
- احتمال تحریف در قرآن با حجیت ظواهر آن منافی است. با توجّه به روایاتی که در باب تحریف قرآن ـ به‌صورت زیاده یا نقیصه‌ـ در کتاب‌های حدیثی شیعه و اهل سنت آمده[۶۵]، اعتماد به ظواهر قرآن از دست می‌رود. پاسخ این است که اوّلاً این اخبار با روایاتی که به صراحت تحریف را نفی می‌کنند، و نیز با اخباری که می‌گویند: باید طبق قرآن موجود عمل کرد، تعارض دارند[۶۶]. ثانیاً اخبار تحریف، مخالف صریح آیات قرآن هستند؛ زیرا آیات ﴿﴿إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ ﴾﴾[۶۷] و ﴿﴿لا يَأْتِيهِ الْبَاطِلُ مِن بَيْنِ يَدَيْهِ وَلا مِنْ خَلْفِهِ تَنزِيلٌ مِّنْ حَكِيمٍ حَمِيدٍ﴾﴾[۶۸] بر نفی تحریف در قرآن به زیاده و نقیصه دلالت دارند[۶۹] در روایات نیز آمده است که در تعارض دو حدیث با یکدیگر، آنها را بر قرآن عرضه، و به آنچه موافق با کتاب است، عمل کنید[۷۰]. این روایات نیز بر حجیت ظواهر قرآن و عدم تحریف آن دلالت دارند.
- روایاتی که مراجعه به قرآن را بدون رجوع به اهل بیت(ع) منع کرده است. این اشکال، با توجّه به اینکه عمل به قرآن باید پس از فحص از مخصّص و مقید باشد، جایگاهی ندارد. باید توجه داشت که بعضی از آن روایات، فهم حقیقی قرآن و شناخت ظاهر و باطن و ناسخ و منسوخ را به امامان(ع) اختصاص می‌دهد، نه مطلق فهم قرآن را[۷۱]. افزون بر این، اخباری بر جواز عمل و رجوع به قرآن و ارجاع اخبار متعارض به آن دلالت دارند، تا به آنچه موافق قرآن است عمل، و آنچه مخالف آن است، کنار زده شود و این عمل ممکن نیست، مگر پس از فراغ از جواز عمل به قرآن[۷۲].
- روایاتی که از تفسیر به رأی نهی کرده مخالف حجیت ظواهر قرآن است[۷۳] با توجّه به اینکه ظواهر قرآن دلالت روشنی دارد و غموضی در آن نیست تا به تفسیر نیاز داشته باشد، این روایات به‌طور قهری شامل ظواهر نخواهند بود[۷۴].
- فهم قرآن به مخاطبان آن اختصاص دارد؛ زیرا احتمال می‌رود قراین نهفته‌ای باشد که گوینده در فهماندن مقاصد خود، به آن اعتماد کرده است؛ ازاین‌رو دیگران نمی‌توانند به ظواهر قرآن وثوق پیدا کنند[۷۵]؛ این ادّعا ناتمام است؛ زیرا اوّلاً قرآن مجید برای همه عصرها و نسل‌ها است و به گروهی خاص در زمان پیامبر(ص) اختصاص ندارد: ﴿﴿قُلْ أَيُّ شَيْءٍ أَكْبَرُ شَهَادَةً قُلِ اللَّهِ شَهِيدٌ بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَأُوحِيَ إِلَيَّ هَذَا الْقُرْآنُ لأُنذِرَكُم بِهِ وَمَن بَلَغَ أَئِنَّكُمْ لَتَشْهَدُونَ أَنَّ مَعَ اللَّهِ آلِهَةً أُخْرَى قُل لاَّ أَشْهَدُ قُلْ إِنَّمَا هُوَ إِلَهٌ وَاحِدٌ وَإِنَّنِي بَرِيءٌ مِّمَّا تُشْرِكُونَ﴾﴾[۷۶] و ثانیاً قرآن برای بیان مقصود خود، به شیوه معمول عقلایی عمل کرده است و عقلا در موارد احتمال قرینه با اصل عدم، وجود آن را منتفی می‌دانند و در این جهت میان مخاطب و غیر مخاطب تفاوتی نیست[۷۷].
سنّت "قول، فعل یا تقریر معصوم(ع)"
- دلیل اعتبار سنّت نبوی آیاتی است که در آن به تبعیت از رسول الله(ص) امر شده ﴿﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ أَطِيعُواْ اللَّهَ وَأَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَأُولِي الأَمْرِ مِنكُمْ فَإِن تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِن كُنتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلاً ﴾﴾[۷۸]؛ ﴿﴿مَّا أَفَاء اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ كَيْ لا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الأَغْنِيَاء مِنكُمْ وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾﴾[۷۹]؛ ﴿﴿وَمَا يَنطِقُ عَنِ الْهَوَى إِنْ هُوَ إِلاَّ وَحْيٌ يُوحَى﴾﴾[۸۰] و نیز اجماعی که همه مسلمانان بر عمل به سنّت نبوی(ص) دارند[۸۱].
- درباره سنّت اهل بیت(ع) بحث است که آیا مانند سنّت رسول الله(ص) حجّت است یا نه. نظیر این بحث، در حجیت سنّت صحابه نیز مطرح است. امامیه معتقدند که سنّت بر حسب اصطلاح، توسعه داشته فعل، قول و تقریر امامان(ع) را شامل می‌شود. بر این مطلب به آیاتی نیز استدلال می‌کنند؛ از جمله، آیه تطهیر [۸۲]. که در آن از اراده خداوند به تطهیر اهل بیت از پلیدی سخن به‌میان آمده و در این صورت آیه بر عصمت آنان دلالت کرده و سنّت آنان به‌طور قطع حجّت خواهد شد. آیه دیگر، آیه ﴿﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ أَطِيعُواْ اللَّهَ وَأَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَأُولِي الأَمْرِ مِنكُمْ فَإِن تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِن كُنتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلاً ﴾﴾[۸۳] است که در آن، خداوند بر پیروی از اولی الامر همانند اطاعت از خدا و رسول، به‌صورت جزمی و مطلق امر کرده است؛ در این زمینه روایاتی از پیامبر اکرم(ص) نیز وجود دارد که پیروی از امام را به‌صورت مطلق واجب کرده است[۸۴]؛ لازمه این سخن، عصمت اولی الامر است و گرنه در فرض خطا لازم می‌آید امر خدا به فعل خطایی منهی عنه تعلّق گرفته باشد[۸۵]. از نظر شیعه، اولی الامر، امامان(ع) هستند؛ بدین سبب قول و فعل و تقریر آنها حجّت است و بر این ادّعا، روایات فراوانی نیز وارد شده‌است[۸۶]
- از موضوعاتی که اهل سنت به آن اعتقاد دارند، حجّیت سنّت صحابه است. آنان به آیاتی از جمله آیات ﴿﴿كُنتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَوْ آمَنَ أَهْلُ الْكِتَابِ لَكَانَ خَيْرًا لَّهُم مِّنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَأَكْثَرُهُمُ الْفَاسِقُونَ ﴾﴾[۸۷] و ﴿﴿وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِّتَكُونُواْ شُهَدَاء عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا وَمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنتَ عَلَيْهَا إِلاَّ لِنَعْلَمَ مَن يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّن يَنقَلِبُ عَلَى عَقِبَيْهِ وَإِن كَانَتْ لَكَبِيرَةً إِلاَّ عَلَى الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُضِيعَ إِيمَانَكُمْ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُوفٌ رَّحِيمٌ﴾﴾[۸۸] استدلال کرده‌اند[۸۹].
- در این ۲ آیه، برتری امّت اسلام و امّت میانه بودن آنان بیان شده که نشانه استقامت و عدالت امّت اسلام در هر حال است؛ ازاین‌رو قول و فعل و تقریر آنان حجّت خواهد بود. این استدلال بسیار بعید است؛
- افعل تفضیل در آیه، برتری نسبی این امّت بر امّت‌های پیشین را بیان می‌کند، نه ترجیح هر فردی و در هر حالی بر هر فرد دیگری از امّت‌های گذشته.
- ظاهر آیه برتری امت اسلامی به جهت تشریع امر به معروف و نهی از منکر است[۹۰].
- صرف برتری، دلیل بر حجیت همه گفتارها و کردارهای آنان نیست.
- آیه عام است و جمیع امّت را در بر می‌گیرد و اگر آیه درصدد حجّیت سنّت باشد، باید سنّت صحابه و غیر صحابه همگی حجّت شود. از همه این‌ها گذشته، نظریات متضادّی میان صحابه وجود داشته که لازمه حجّیت سنّت آنان، حجّیت متناقضات است[۹۱]
- نبود دلیل بر عصمت صحابه و نیز وقوع تناقض و اختلاف میان آنان "در مقام اندیشه و عمل" و نیز عدم لزوم تقلید مجتهد از غیر خو[۹۲] و تصریح صحابه به جواز، بلکه وجوب مخالفت مجتهد صاحب نظر با مجتهد صاحب نظر دیگری که با نظر وی مخالف باشد، چهار دلیل قاطع بر عدم حجیت سنّت صحابه است.
اجماع
- امامیه، حجّیت اجماع را تبعی، و آن را به اعتبار کاشف بودن آن از رأی معصوم، حجّت می‌دانند و اهل سنت، اجماع را حجّتی مستقل می‌شمرند[۹۳]
عقل
- بعضی گفته‌اند: مدرکات عقل نظری دو قسم است: یکی آنچه عقل، در ادراک آن استقلال دارد، مانند ادراک حُسن و قُبح برخی از اشیا، و دیگری مدرکاتی که عقل در ادراک آن استقلال ندارد. مقصود ما از عقل، عقل نظری است که پس از انضمام بیان شارع به حکم ثابت عقلی یا شرعی و ملازمه میان آن دو حاصل می‌شود؛ مانند ادراک وجوب شرعی مقدّمه که پس از ثبوت وجوب شرعی ذی‌المقدّمه و وجوب عقلی مقدّمه، به‌وسیله ملازمه حاصل می‌آید[۹۴].
- بعضی گفته‌اند: حکم عقل بر این اساس مبتنی است که احکام، تابع مصالح و مفاسدند؛ حال یا مصالح و مفاسد، در متعلّقات آنها وجود دارد یا در خود احکام. در هر دو فرض، اگر مصلحت و مفسده در حدّ الزام باشد، به وجوب و حرمت، حکم می‌شود و اگر در حدّ الزام نباشد، استحباب و کراهت استفاده می‌شود و اگر لااقتضا باشد "مقتضی هیچ کدام نباشد" حکم به اباحه خواهد شد. اگر شارع به وجوب چیزی حکم کرد، به نحو کشف انّی کشف می‌کنیم که در متعلّق آن مصلحت ملزمه وجود دارد و اگر به‌وسیله عقل، مصلحت ملزمه را درک کردیم، حکم به وجوب شرعی را نیز کشف می‌کنیم و این کشف، لِمّی خواهد‌بود[۹۵]
- گفته شده است که بعضی، "مانند اصحاب رأی از فقیهان اهل سنت" عقل را به‌طور مطلق حجّت می‌دانند و برخی "چون اخباریان شیعه و ظاهریه از اهل سنت" به‌طور مطلق برای آن حجّیت قائل نیستند. بیشتر اصولی‌های شیعه تفصیل داده و گفته‌اند: ادراکات یقینی عقل در حوزه استنباط احکام شرعی معتبر است؛ ولی ادراکات غیر یقینی معتبر نیست؛ زیرا ادراکات عقلی دو دسته است: یکی ادراکات عقل سلیم و مستقلاّت عقلیه. بی‌تردید در این مورد حکم عقل ارزش و اعتبار دارد و دیگری، ادراکاتی که از تمایلات نفسی، غریزی، عاطفی و اجتماعی و... سرچشمه می‌گیرد که حجیتی نخواهد داشت. این‌ها به تسامح عرفی، حکم عقل نامیده می‌شود وگرنه در واقع ادراک یا حکم عقل نیست [۹۶]ک: موسوعة طبقات الفقهاء، (مقدمه)، ق ۱، ص۱۶۲ـ۱۸۲.</ref>.
قیاس و استحسان
- قیاس عبارت است از الحاق واقعه‌ای که بر حکم آن نصّی وارد نشده، به واقعه دیگر که بر حکم آن نص وارد شده است؛ به جهت شباهت آن دو در علت حکم[۹۷]، و استحسان به تعبیر برخی، عدول مجتهد از مقتضای قیاس جلی "آشکار" به مقتضای قیاس پنهان، یا صرف‌نظر کردن از حکم کلّی به حکم استثنایی راجح نزد مجتهد[۹۸] است.
- از نظر امامیه، عمل طبق قیاس و استحسان جایز نیست[۹۹]؛ ولی بیشتر عالمان اهل سنت، آن را جایز شمرده و به آیات فراوانی از جمله: ﴿﴿ الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُوْلَئِكَ الَّذِينَ هَدَاهُمُ اللَّهُ وَأُولَئِكَ هُمْ أُوْلُوا الأَلْبَابِ﴾﴾[۱۰۰]، ﴿﴿ وَاتَّبِعُوا أَحْسَنَ مَا أُنزِلَ إِلَيْكُم مِّن رَّبِّكُم مِّن قَبْلِ أَن يَأْتِيَكُمُ الْعَذَابُ بَغْتَةً وَأَنتُمْ لا تَشْعُرُونَ﴾﴾[۱۰۱]،﴿﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ أَطِيعُواْ اللَّهَ وَأَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَأُولِي الأَمْرِ مِنكُمْ فَإِن تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِن كُنتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلاً ﴾﴾[۱۰۲]، ﴿﴿وَإِذَا جَاءَهُمْ أَمْرٌ مِّنَ الأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذَاعُواْ بِهِ وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَإِلَى أُولِي الأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنبِطُونَهُ مِنْهُمْ وَلَوْلاَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ لاَتَّبَعْتُمُ الشَّيْطَانَ إِلاَّ قَلِيلاً﴾﴾[۱۰۳]، ﴿﴿هُوَ الَّذِي أَخْرَجَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ مِن دِيَارِهِمْ لِأَوَّلِ الْحَشْرِ مَا ظَنَنتُمْ أَن يَخْرُجُوا وَظَنُّوا أَنَّهُم مَّانِعَتُهُمْ حُصُونُهُم مِّنَ اللَّهِ فَأَتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ حَيْثُ لَمْ يَحْتَسِبُوا وَقَذَفَ فِي قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ يُخْرِبُونَ بُيُوتَهُم بِأَيْدِيهِمْ وَأَيْدِي الْمُؤْمِنِينَ فَاعْتَبِرُوا يَا أُولِي الأَبْصَارِ ﴾﴾[۱۰۴]، ﴿﴿وَتِلْكَ الأَمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ وَمَا يَعْقِلُهَا إِلاَّ الْعَالِمُونَ﴾﴾[۱۰۵]، ﴿﴿قَالُوا مَا أَنتُمْ إِلاَّ بَشَرٌ مِّثْلُنَا وَمَا أَنزَلَ الرَّحْمَن مِن شَيْءٍ إِنْ أَنتُمْ إِلاَّ تَكْذِبُونَ﴾﴾[۱۰۶] استدلال کرده‌اند[۱۰۷]؛چنان‌که بر رد قیاس به آیات ﴿﴿فَلاَ وَرَبِّكَ لاَ يُؤْمِنُونَ حَتَّىَ يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لاَ يَجِدُواْ فِي أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مِّمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُواْ تَسْلِيمًا ﴾﴾[۱۰۸]؛ ﴿﴿وَمِنَ النَّاسِ مَن يَتَّخِذُ مِن دُونِ اللَّهِ أَندَادًا يُحِبُّونَهُمْ كَحُبِّ اللَّهِ وَالَّذِينَ آمَنُواْ أَشَدُّ حُبًّا لِّلَّهِ وَلَوْ يَرَى الَّذِينَ ظَلَمُواْ إِذْ يَرَوْنَ الْعَذَابَ أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّهِ جَمِيعًا وَأَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعَذَابِ ﴾﴾[۱۰۹]؛ ﴿﴿قُلْ إِنَّمَا حَرَّمَ رَبِّيَ الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَالإِثْمَ وَالْبَغْيَ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَأَن تُشْرِكُواْ بِاللَّهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ سُلْطَانًا وَأَن تَقُولُواْ عَلَى اللَّهِ مَا لاَ تَعْلَمُونَ﴾﴾[۱۱۰]؛ ﴿﴿وَإِن تُطِعْ أَكْثَرَ مَن فِي الأَرْضِ يُضِلُّوكَ عَن سَبِيلِ اللَّهِ إِن يَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَإِنْ هُمْ إِلاَّ يَخْرُصُونَ﴾﴾[۱۱۱] و آیات دیگری استدلال شده‌است[۱۱۲]ک: موسوعة طبقات الفقهاء، (مقدمه)، ق۱، ص۲۰۰ـ۲۶۳.</ref>.
مصالح مرسله
- منظور از مصالح مرسله، تشریع حکم برای پدیده‌های نو است که به‌صورت کلّی یا جزئی، فاقد نصّ هستند. شافعیه و حنفیه و شیعه عمل به مصالح مرسله را نمی‌پذیرند[۱۱۳]. در عین حال، بعضی سعی دارند اعتقاد به آن را به جمهور مسلمانان نسبت دهند[۱۱۴]ک: موسوعة طبقات الفقهاء (مقدمه)، ق ۱، ص۲۶۴ـ۲۷۲.</ref>.
قاعده استصلاح
- استصلاح عبارت از حکم مبتنی بر مصلحت در موردی است که فاقد نص باشد و قیاس نیز در آن جاری نشود و حکم هم مطابق قواعد عامّه شریعت است[۱۱۵]. بعضی تفاوتی بین استصلاح و مصالح مرسله نمی‌دانند و هر دو را به یک معنا می‌گیرند[۱۱۶] و بعضی نیز در استصلاح، تندروی کرده گفته‌اند: در‌صورت وجود نص از شارع نیز می‌توان به قاعده استصلاح عمل کرد[۱۱۷]ک: موسوعة طبقات الفقهاء، (مقدمه)، ق۱، ص۲۶۴ـ۲۷۲.</ref>
سد و فتح ذرایع
- سدّ ذرایع از اصول مالکیه[۱۱۸] عبارت است از منع شرعی از هر طریق یا وسیله‌ای که به محرمات شرعی بینجامد[۱۱۹] و فتح ذرایع از اصول حنفیه[۱۲۰]، عبارت است از راه‌های خروج از تنگناها و حیله‌هایی که سبب اسقاط حکم شرعی یا تبدیل آن به حکم دیگر است. برای این دو عنوان به آیاتی نظیر ﴿﴿وَلاَ تَسُبُّواْ الَّذِينَ يَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ فَيَسُبُّواْ اللَّهَ عَدْوًا بِغَيْرِ عِلْمٍ كَذَلِكَ زَيَّنَّا لِكُلِّ أُمَّةٍ عَمَلَهُمْ ثُمَّ إِلَى رَبِّهِم مَّرْجِعُهُمْ فَيُنَبِّئُهُم بِمَا كَانُواْ يَعْمَلُونَ ﴾﴾[۱۲۱]؛ ﴿﴿ وَقُل لِّلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُيُوبِهِنَّ وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِينَ غَيْرِ أُولِي الإِرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِينَ لَمْ يَظْهَرُوا عَلَى عَوْرَاتِ النِّسَاء وَلا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ مَا يُخْفِينَ مِن زِينَتِهِنَّ وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾﴾[۱۲۲]؛﴿﴿وَبَشِّرِ الَّذِين آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ كُلَّمَا رُزِقُواْ مِنْهَا مِن ثَمَرَةٍ رِّزْقًا قَالُواْ هَذَا الَّذِي رُزِقْنَا مِن قَبْلُ وَأُتُواْ بِهِ مُتَشَابِهًا وَلَهُمْ فِيهَا أَزْوَاجٌ مُّطَهَّرَةٌ وَهُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾﴾[۱۲۳]، ﴿﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ لاَ تَقُولُواْ رَاعِنَا وَقُولُواْ انظُرْنَا وَاسْمَعُوا وَلِلْكَافِرِينَ عَذَابٌ أَلِيمٌ ﴾﴾[۱۲۴]، ﴿﴿ قَالَ فِيهَا تَحْيَوْنَ وَفِيهَا تَمُوتُونَ وَمِنْهَا تُخْرَجُونَ﴾﴾[۱۲۵]، ﴿﴿وَاسْأَلْهُمْ عَنِ الْقَرْيَةِ الَّتِي كَانَتْ حَاضِرَةَ الْبَحْرِ إِذْ يَعْدُونَ فِي السَّبْتِ إِذْ تَأْتِيهِمْ حِيتَانُهُمْ يَوْمَ سَبْتِهِمْ شُرَّعاً وَيَوْمَ لاَ يَسْبِتُونَ لاَ تَأْتِيهِمْ كَذَلِكَ نَبْلُوهُم بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ ﴾﴾[۱۲۶]، ﴿﴿وَخُذْ بِيَدِكَ ضِغْثًا فَاضْرِب بِّهِ وَلا تَحْنَثْ إِنَّا وَجَدْنَاهُ صَابِرًا نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوَّابٌ﴾﴾[۱۲۷]، ﴿﴿وَقَالَ لِفِتْيَانِهِ اجْعَلُواْ بِضَاعَتَهُمْ فِي رِحَالِهِمْ لَعَلَّهُمْ يَعْرِفُونَهَا إِذَا انقَلَبُواْ إِلَى أَهْلِهِمْ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ﴾﴾[۱۲۸] و آیاتی دیگر استدلال شده است[۱۲۹].
شریعت گذشته
- اگر حکمی از شرایع گذشته در قرآن یا حدیث نقل شود؛ ولی در رد یا تثبیت آن مطلبی نیامده باشد دلیل بر پذیرفته شدن آن حکم است[۱۳۰]. بعضی، صرف وجود حکمی در شرایع گذشته را با ویژگی عدم ردع و عدم تثبیت در شریعت خاتم، دلیل بر حجّیت آن می‌دانند و عدّه‌ای آن را حجّت نمی‌دانند[۱۳۱] ادلّه دو طرف را باید در جای گاه خود جست. اجمالاً به آیات ﴿﴿أُوْلَئِكَ الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ فَبِهُدَاهُمُ اقْتَدِهْ قُل لاَّ أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِنْ هُوَ إِلاَّ ذِكْرَى لِلْعَالَمِينَ﴾﴾[۱۳۲]؛ ﴿﴿ شَرَعَ لَكُم مِّنَ الدِّينِ مَا وَصَّى بِهِ نُوحًا وَالَّذِي أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ وَمَا وَصَّيْنَا بِهِ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى وَعِيسَى أَنْ أَقِيمُوا الدِّينَ وَلا تَتَفَرَّقُوا فِيهِ كَبُرَ عَلَى الْمُشْرِكِينَ مَا تَدْعُوهُمْ إِلَيْهِ اللَّهُ يَجْتَبِي إِلَيْهِ مَن يَشَاء وَيَهْدِي إِلَيْهِ مَن يُنِيبُ ﴾﴾[۱۳۳]؛ ﴿﴿ثُمَّ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ أَنِ اتَّبِعْ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ ﴾﴾[۱۳۴] و ﴿﴿إِنَّا أَنزَلْنَا التَّوْرَاةَ فِيهَا هُدًى وَنُورٌ يَحْكُمُ بِهَا النَّبِيُّونَ الَّذِينَ أَسْلَمُواْ لِلَّذِينَ هَادُواْ وَالرَّبَّانِيُّونَ وَالأَحْبَارُ بِمَا اسْتُحْفِظُواْ مِن كِتَابِ اللَّهِ وَكَانُواْ عَلَيْهِ شُهَدَاء فَلاَ تَخْشَوُاْ النَّاسَ وَاخْشَوْنِ وَلاَ تَشْتَرُواْ بِآيَاتِي ثَمَنًا قَلِيلاً وَمَن لَّمْ يَحْكُم بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ فَأُولَئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ﴾﴾[۱۳۵] بر حجّیت آن[۱۳۶] و به آیاتی نظیر آیه ﴿﴿وَمَا يَنطِقُ عَنِ الْهَوَى إِنْ هُوَ إِلاَّ وَحْيٌ يُوحَى﴾﴾[۱۳۷] بر ردّ آن استدلال شده است [۱۳۸].
مذهب صحابی
- مقصود از مذهب صحابی، فتواهایی است که یکی از صحابه رسول‌اللّه(ص) داده است و اتّفاق نظری از صحابه بر آن نیست؛ چنان‌که برای آن مستندی شناخته نشده است. آیا چنین فتوایی می‌تواند ملاک و منبع استنباط حکم شرعی باشد یا خیر؟[۱۳۹] بعضی به‌صورت مطلق آن را حجّت، و بعضی به‌صورت مطلق آن را باطل می‌دانند و بعضی بین صحابه تفصیل داده‌اند[۱۴۰]. بعضی دیگر گفته‌اند: محلّ بحث جایی است که قول صحابی از روی رأی و عقل باشد و نیز میان صحابه بر آن اتّفاق نباشد وگرنه، به‌طور قطع بر عموم مسلمانان حجّت است[۱۴۱]. بعضی افزون بر قول صحابی، سلوک صحابی را نیز در تعریف مذهب صحابی آورده‌اند[۱۴۲]
اجتهاد پیامبر(ص)
- فقیهان و مفسّران شیعه[۱۴۳] و برخی از اهل سنت[۱۴۴] معتقدند که پیامبران، اجتهاد نداشته و آنچه می‌گفته‌اند، به وحی الهی بوده است، نه به فهم حاصل از اجتهاد؛ هر چند برخی از آنان اجتهاد نبی را عقلاً ممکن، و بر فرض وقوع، آن را از هرگونه خطا مصون می‌دانند. گروهی با تفکیک امور مربوط به دنیا، مانند امر متخاصمان، از امور مربوط به دین گفته‌اند انبیا در امور دین اجتهاد نداشته ولی در امور مربوط به دنیا به اجتهاد عمل می‌کرده‌اند[۱۴۵]. برخی دیگر از اهل سنت، وقوع آن را در امور جنگ "نه در احکام شرعی" پذیرفته[۱۴۶] و بر آن، ادّعای اجماع کرده‌اند[۱۴۷]؛ زیرا پیامبر اکرم(ص) در جنگ، چیزی را که خدا تحریم نکرده بود تحریم کرد و در ترک جنگ به کسانی اذن داد که خدا به پیامبر(ص) فرمود: چرا به آنان اذن دادی.[۱۴۸] برخی نیز توقف کرده‌اند[۱۴۹]. گروهی، نفی عمل به قیاس را ملازم نفی اجتهاد پیامبر(ص) دانسته‌اند[۱۵۰]؛ ولی بیشتر آنان به اجتهاد انبیا اعتقاد دارند[۱۵۱]؛ هرچند در چگونگی آن اختلاف کرده‌اند.
- برخی، اجتهاد انبیا را پس از یأس از وحی درباره احکام جایز می‌شمرند[۱۵۲]. و برخی دیگر، اجتهاد را در اوایل رسالت ممتنع و پس از آن بلامانع می‌دانند[۱۵۳]. گروهی عصمت انبیا را به اجتهاد نیز تعمیم داده‌اند[۱۵۴] و برخی، خطا در اجتهاد را فقط درباره پیامبر اسلام(ص) منتفی می‌دانند. بدان جهت که پس از حضرت، کسی نیست تا اشتباهات او را تذکر دهد؛ امّا خطای دیگر انبیا از سوی پیغمبر بعدی برطرف می‌شد[۱۵۵]. گروهی نیز انبیا را در تبلیغ دین، نه در اجتهاد، معصوم دانسته‌اند[۱۵۶]. عدّه‌ای هم معتقدند: خطا در اجتهاد برای انبیا ممتنع نیست؛ امّا بسیار بعید است[۱۵۷]
دلایل جایز نبودن اجتهاد پیامبر(ص)
آیات قرآن
- ﴿﴿وَمَا يَنطِقُ عَنِ الْهَوَى إِنْ هُوَ إِلاَّ وَحْيٌ يُوحَى﴾﴾[۱۵۸] در این آیه، هرگونه سخنی که از وحی نشأت نگرفته باشد، از پیامبر نفی شده است و چون تحصیل یقین از طریق وحی، امکان‌پذیر است، پس به اجتهاد که یقین‌آور نیست، نیازی نیست[۱۵۹]. این ادّعا که آیه پیشین در برابر کسانی وارد شده که می‌گفتند: قرآن، تعلیم بشری است، پس آیه به قرآن اختصاص دارد و سایر اقوال پیامبر(ص) را شامل نمی‌شود[۱۶۰]، ناتمام است؛ زیرا لازمه این اختصاص، تخصیص مستهجن است[۱۶۱]؛ و نیز ادّعای اینکه نطق حاصل از اجتهاد، وحی است نه هوا و هوس، نیز ناتمام است[۱۶۲]؛ زیرا با امکان تحصیل یقین از طریق وحی، بسنده کردن به ظنّ و گمان از طریق اجتهاد نمی‌تواند نطقی از وحی باشد؛ بلکه از هوا خواهد بود و نیز این گفته که چون آیه در مقام بیان آن است که پیغمبر(ص) هر چه را از جانب خداوند ادا می‌کند، وحی است، نه هر حکمی که با عقل و اجتهاد حاصل شود، پس آیه در صدد نفی اجتهاد انبیا نیست[۱۶۳]، ناتمام است؛ زیرا به حکم ﴿﴿ إِنِ الْحُكْمُ إِلاَّ لِلَّهِ ﴾﴾[۱۶۴] احکام نبوی هم به تجویز الهی، احکام الهی است.
- آیه ﴿﴿فَلاَ وَرَبِّكَ لاَ يُؤْمِنُونَ حَتَّىَ يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لاَ يَجِدُواْ فِي أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مِّمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُواْ تَسْلِيمًا ﴾﴾[۱۶۵] تسلیم محض در برابر داوری پیامبر را شرط ایمان دانسته است. مفهوم آیه، کفر در صورت مخالفت با پیامبر(ص) است؛ حال آن که مخالفت با اجتهاد پیامبر(ص) مانند اجتهاد دیگران، بلامانع است؛ پس آنچه پیامبر(ص) می‌گوید، براساس اجتهاد نیست[۱۶۶]؛ ولی این آیه به داوری‌های پیامبر مربوط می‌شود و تسلیم بودن در برابر داوری او به اجتهاد پیامبر ربطی ندارد.
- آیه ﴿﴿وَإِذَا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُنَا بَيِّنَاتٍ قَالَ الَّذِينَ لاَ يَرْجُونَ لِقَاءَنَا ائْتِ بِقُرْآنٍ غَيْرِ هَذَا أَوْ بَدِّلْهُ قُلْ مَا يَكُونُ لِي أَنْ أُبَدِّلَهُ مِن تِلْقَاء نَفْسِي إِنْ أَتَّبِعُ إِلاَّ مَا يُوحَى إِلَيَّ إِنِّي أَخَافُ إِنْ عَصَيْتُ رَبِّي عَذَابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ﴾﴾[۱۶۷] به پیامبر(ص) دستور می‌دهد که در برابر درخواست تغییر و تبدیل آیات از سوی کافران بگوید: او حقّ تغییر یا تبدیل آیات و پیروی از غیر وحی را ندارد. این آیه دلالت دارد که حکم پیغمبر(ص) بر اساس اجتهاد نبوده[۱۶۸]. تخصیص آیه به مورد درخواست کافران خلاف ظاهر است؛ زیرا آیه به‌صورت عام، حکم کردن پیامبر(ص) را به غیر وحی الهی نفی می‌کند[۱۶۹]؛ ولی ضمیر ﴿﴿أُبَدِّلَهُ﴾﴾ به قرآن باز‌می‌گردد و پیروی پیامبر(ص) از وحی نیز به قرآن مربوط است؛ بنابراین، آیه اجتهاد پیامبر را نفی نمی‌کند.
- آیه ﴿﴿ وَاتَّبِعْ مَا يُوحَى إِلَيْكَ وَاصْبِرْ حَتَّىَ يَحْكُمَ اللَّهُ وَهُوَ خَيْرُ الْحَاكِمِينَ ﴾﴾[۱۷۰] خطاب به پیامبر پیروی از وحی و شکیبایی تا صدور حکم الهی را سفارش کرده است. این آیه پیغمبر را از اجتهاد شخصی بر حذر داشته، او را تا آمدن وحی به صبر سفارش می‌کند؛ از این‌رو، حضرت در مسأله ظهار و لعان تا رسیدن وحی توقّف کرد[۱۷۱].
- در آیه﴿﴿ وَإِذَا لَمْ تَأْتِهِم بِآيَةٍ قَالُواْ لَوْلاَ اجْتَبَيْتَهَا قُلْ إِنَّمَا أَتَّبِعُ مَا يُوحَى إِلَيَّ مِن رَّبِّي هَذَا بَصَائِرُ مِن رَّبِّكُمْ وَهُدًى وَرَحْمَةٌ لِّقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ﴾﴾[۱۷۲] آمده است که پیغمبر هنگام تأخیر و انقطاع وحی، نه‌تنها نباید از نزد خود حکمی را بیان کند، بلکه باید تنها از آنچه بر او وحی می‌شود پیروی کند. در ادامه آیه، تبعیت از وحی را سبب بینایی و عدم تعدّی از آن را سبب هدایت و رحمت الهی می‌داند. و با توجّه به آیه ﴿﴿ قُل لاَّ أَقُولُ لَكُمْ عِندِي خَزَائِنُ اللَّهِ وَلا أَعْلَمُ الْغَيْبَ وَلا أَقُولُ لَكُمْ إِنِّي مَلَكٌ إِنْ أَتَّبِعُ إِلاَّ مَا يُوحَى إِلَيَّ قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الأَعْمَى وَالْبَصِيرُ أَفَلاَ تَتَفَكَّرُونَ﴾﴾[۱۷۳] که بر انحصار پیروی پیامبر از وحی دلالت دارد. می‌توان گفت که پیامبر در احکام الهی اجتهاد نمی‌کرده؛ بلکه در بیان آن از وحی بهره می‌جسته است[۱۷۴]. از آن گذشته، پیغمبر به‌سبب علم به احکام واقعی، هیچ‌گاه نیاز به اجتهاد پیدا نمی‌کرد؛ بنابراین، ذیل آیه تعریض به انسان‌ها است تا پیغمبر را با خود مقایسه نکنند که به ناچار برای کشف احکام الهی اجتهاد می‌کنند. هرچند در ابتدای آیه، پیغمبر(ص) را با دیگر انسان‌ها در خصوصیات انسانی شریک دانسته، برای حضرت تنها امتیاز دریافت احکام از طریق وحی الهی را لحاظ می‌دارد که پیامبر(ص) براساس آن بشارت می‌دهد و انذار می‌کند[۱۷۵]؛ بنابراین، پیغمبر که بر تلقّی وحی توانا است، به اجتهاد مفید ظن نیازی ندارد[۱۷۶]
- در ﴿﴿ثُمَّ جَعَلْنَاكَ عَلَى شَرِيعَةٍ مِّنَ الأَمْرِ فَاتَّبِعْهَا وَلا تَتَّبِعْ أَهْوَاء الَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ﴾﴾[۱۷۷] آمده است که تو را بر آیین حقّ قرار دادیم. از آن پیروی کن و پیرو هوس‌های ناآگاهان نباش. خداوند، پیغمبر را بر شریعت اسلامی قرار داده که باید همه رفتار و گفتار خود را با آن تطبیق دهد و از وحی الهی پیروی کند وگرنه آن عمل، غیر عالمانه و در مسیر خواسته‌های جاهلیت خواهد بود[۱۷۸] و کسی که به حقیقت دین علم دارد، از اجتهاد مبتنی بر ظن بی‌نیاز است. البته این ویژگی برای همه انبیا است[۱۷۹] ﴿﴿وَأَنزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتَابِ وَمُهَيْمِنًا عَلَيْهِ فَاحْكُم بَيْنَهُم بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ وَلاَ تَتَّبِعْ أَهْوَاءهُمْ عَمَّا جَاءَكَ مِنَ الْحَقِّ لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا وَلَوْ شَاء اللَّهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَكِن لِّيَبْلُوَكُمْ فِي مَا آتَاكُم فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ إِلَى اللَّه مَرْجِعُكُمْ جَمِيعًا فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ﴾﴾[۱۸۰]
- در آیه ﴿﴿وَلَوْلاَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكَ وَرَحْمَتُهُ لَهَمَّت طَّائِفَةٌ مِّنْهُمْ أَن يُضِلُّوكَ وَمَا يُضِلُّونَ إِلاُّ أَنفُسَهُمْ وَمَا يَضُرُّونَكَ مِن شَيْءٍ وَأَنزَلَ اللَّهُ عَلَيْكَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَعَلَّمَكَ مَا لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ وَكَانَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكَ عَظِيمًا ﴾﴾[۱۸۱] آمده است که اگر فضل و رحمت الهی نبود، گروهی بر گمراهی پیامبر تصمیم داشتند؛ ولی آنان چنین قدرتی نمی‌یابند. خداوند بر تو کتاب و حکمت نازل کرد و آنچه را نمی‌دانستی، به تو آموخت و فضل خدا بر تو همواره بزرگ بوده است. به گفته مفسّران در هر امر مبهمی خداوند حق را برای پیغمبر(ص) آشکار می‌کرد و او را از گمراهی نجات می‌داد[۱۸۲] و مقتضای جمله ﴿﴿وَكَانَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكَ عَظِيمًا ﴾﴾، استمرار فضل خدا در طول عمر و در همه وقایع است که حق را به حضرت بنمایاند، تا براساس آن حکم کند؛ از این‌رو روشن است که چنین کسی به اجتهاد نیاز نخواهد داشت[۱۸۳]
عقل
- به جز آیات قرآن، استدلال عقلی نیز بر عدم جواز اجتهاد پیامبر اقامه شده است؛ زیرا اوّلا اگر اجتهاد نبی جایز باشد، مخالفت با اجتهاد او جایز است؛ در صورتی که مخالفت با پیغمبران روا نیست[۱۸۴] و موجب تنزّل شأن ایشان و از بین رفتن اعتماد به آموزه‌های آنان می‌شود؛ زیرا گفته انبیا به وحی و نصّ الهی وابسته است. افزون بر این، و به دلیلی که ذکر شد اجتهاد توسط امامان(ع) نیز جایز نبوده و آنان احکام الهی را به تعلیم پیامبر(ص) یا الهام الهی درمی‌یابند[۱۸۵]. ثانیاً اجتهاد به‌سبب ظنّی بودن قابل نقد است؛ ازاین‌رو مجتهد گاه خطا می‌کند و‌گاه به‌واقع می‌رسد. حال اگر به اجتهاد پیامبر معتقد شدیم، نمی‌توانیم به همه گفته‌های وی اعتماد کنیم؛ در‌صورتی که حلال او همواره حلال و حرام او همواره حرام است: " حَلَالَ مُحَمَّدٍ حَلَالٌ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ "[۱۸۶]. ثالثاً با توجّه به‌نقدپذیری اجتهاد، فقط در فقدان نصّ باید سراغ آن رفت؛ در حالی‌که فقدان نصّ برای رسول خدا ممتنع است و چنین کسی به اجتهاد مجاز نیست[۱۸۷].
- باید توجّه داشت که احکام النّبی، با اختصاص حکم به خداوند منافات ندارد؛ زیرا اموری چون افزودن بر رکعات نماز، با اذن خدا و با توجّه به آگاهی پیامبر(ص) به ملاکات احکام بوده است، نه اجتهاد در برابر حکم الهی!
ادلّه معتقدان به اجتهاد پیامبر(ص) و نقد آن
- در آیات ﴿﴿فَفَهَّمْنَاهَا سُلَيْمَانَ وَكُلا آتَيْنَا حُكْمًا وَعِلْمًا وَسَخَّرْنَا مَعَ دَاوُودَ الْجِبَالَ يُسَبِّحْنَ وَالطَّيْرَ وَكُنَّا فَاعِلِينَ وَعَلَّمْنَاهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَّكُمْ لِتُحْصِنَكُم مِّن بَأْسِكُمْ فَهَلْ أَنتُمْ شَاكِرُونَ﴾﴾[۱۸۸] داوری متفاوت داوود و سلیمان درباره باغ یا کشتزاری که گوسفندان قومی شبانه در آن چریده و آن را خراب کرده بودند، بیان شده است. داوود به واگذاری گوسفندان به صاحب باغ حکم کرد؛ ولی سلیمان رأی داد که گوسفندان را برای استفاده از منافع به صاحب باغ، و باغ را برای بازسازی به صاحبان گوسفندان بدهند؛ سپس هریک به صاحبش بازگردد که خداوند نظر سلیمان را تأیید فرمود ﴿﴿فَفَهَّمْنَاهَا سُلَيْمَانَ﴾﴾[۱۸۹]. برخی از اهل سنت معتقدند که این دو پیغمبر اجتهاد کردند؛ ولی اجتهاد سلیمان مطابق واقع و اجتهاد داوود خطا بود[۱۹۰]. خداوند، سلیمان را بر اجتهادش ستود و داوود را بر اجتهادش معذور دانست. قرطبی از حسن نقل می‌کند که گفته است: اگر این آیه نبود، قاضیان را نابود شده می‌دیدم[۱۹۱]؛ ولی مفسّران شیعی و گروهی از اهل سنت برآنند که این آیه بر اجتهاد انبیا(ع) دلالتی ندارد و در تفسیر آن گفته‌اند: آنچه داوود گفت، حکم واقعی بود، نه اجتهادی؛ سپس خداوند، با وحی بر سلیمان، آنچه را به داوود وحی کرده بود، نسخ کرد[۱۹۲]. برخی دیگر گفته‌اند: با توجه به اینکه داوود پادشاه و حاکم بنی‌اسرائیل بوده و سلیمان با اجازه وی در کارها دخالت می‌کرده و از سویی روشن است که حکم نافذ دو قاضی در یک واقعه به‌صورت مستقل معنا ندارد، استفاده می‌شود که آن دو باهم مشاوره می‌کردند تا به حکم واحدی برسند. مؤید این مطلب، جمله ﴿﴿إِذْ يَحْكُمَانِ﴾﴾[۱۹۳] است که حال گذشته را حکایت می‌کند و نیز حکم داوود و سلیمان فی نفسه حکم واحد بوده و اختلاف، تنها در کیفیت اجرا صورت گرفته است؛ زیرا یک واقعه بوده و جمله ﴿﴿وَكُنَّا لِحُكْمِهِمْ شَاهِدِينَ﴾﴾ [۱۹۴] که "حکم" را تثنیه نیاورده، این مطلب را تأیید می‌کند[۱۹۵]. روایاتی نیز وارد شده که حکم واحد بوده و آن دو، ابتدا به مشاوره و مناظره پرداختند؛ سپس به حکم واحدی رسیدند[۱۹۶].
- آیه ﴿﴿إِنَّا أَنزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِتَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ بِمَا أَرَاكَ اللَّهُ وَلاَ تَكُن لِّلْخَائِنِينَ خَصِيمًا﴾﴾[۱۹۷] درباره نزول قرآن و داوری بین مردم طبق آموخته‌های الهی با پیامبر سخن گفته است و مفهوم آن، افزون بر داوری به نصّ، حکم از روی اجتهاد را نیز شامل می‌شود؛ از این‌رو پیامبر در‌صورت فقدان نص می‌تواند اجتهاد کند[۱۹۸]؛ ولی دلالت این آیه بر اجتهاد پیامبر(ص) مخدوش‌است[۱۹۹]؛ زیرا به گفته فخر رازی مقصود از ﴿﴿بِمَا أَرَاكَ اللَّهُ﴾﴾ علمی است که هیچ گونه خفایی در آن نباشد که از آن به رؤیت و دیدن تعبیر می‌شود[۲۰۰]؛ بنابراین، بعضی این آیه را دلیل بر عدم جواز اجتهاد انبیا گرفته‌اند؛ زیرا داوری ظنّی مبتنی بر اجتهاد، مصداق آن نیست[۲۰۱]. افزون بر این، اهل سنت روایتی را از عمر نقل می‌کنند که گفته است: هیچ کس ادّعا نکند به آنچه خدا به او نمایانده و آموخته داوری می‌کند؛ زیرا این منصب جز برای پیغمبر نیست و هر یک از ماها بر اساس ظن و گمان داوری می‌کنیم، نه‌علم[۲۰۲].
- از دیگر آیات، آیه ﴿﴿كُلُّ الطَّعَامِ كَانَ حِلاًّ لِّبَنِي إِسْرَائِيلَ إِلاَّ مَا حَرَّمَ إِسْرَائِيلُ عَلَى نَفْسِهِ مِن قَبْلِ أَن تُنَزَّلَ التَّوْرَاةُ قُلْ فَأْتُواْ بِالتَّوْرَاةِ فَاتْلُوهَا إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ﴾﴾[۲۰۳] است. مفهوم آیه این است که پیش از نزول تورات، هیچ طعامی بر بنی‌اسرائیل حرام نشده بود، مگر آنچه یعقوب با اجتهاد خویش بر خود حرام کرد[۲۰۴]؛ زیرا اگر آن تحریم به نص بود باید به جای جمله ﴿﴿إِلاَّ مَا حَرَّمَ إِسْرَائِيلُ عَلَى نَفْسِهِ﴾﴾ گفته می‌شد " إلاّ ما‌حَرَّمَ اللّه علی إِسرءِیل"؛ پس اضافه تحریم به اسرائیل دلیل بر جواز اجتهاد پیامبران است[۲۰۵]. پاسخ این است که اوّلاً ممکن است مقصود، منع نفس باشد، نه تحریم شرعی[۲۰۶]؛ چون در برخی روایات آمده است که هرگاه حضرت یعقوب گوشت شتر مصرف می‌کرد، تهی گاهش درد شدیدی می‌گرفت؛ بدین سبب آن را بر خود حرام کرد[۲۰۷]. ثانیاً ممکن است تحریم در شریعت حضرت یعقوب مانند نذر در شریعت ما واجب الوفاء بوده‌است[۲۰۸]؛ چنان‌که بعید نیست اگر کسی چیزی را بر خودش حرام کند، خداوند هم آن را بر وی حرام‌کند؛ چنان‌که زن با طلاق و جاریه با عتق حرام می‌شود[۲۰۹].
- پیامبر(ص) به گروهی اجازه ترک جهاد داد، و در آیه ﴿﴿عَفَا اللَّهُ عَنكَ لِمَ أَذِنتَ لَهُمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكَ الَّذِينَ صَدَقُواْ وَتَعْلَمَ الْكَاذِبِينَ ﴾﴾[۲۱۰] خداوند به او فرمود: چرا پیش از آن که راستگویان و دروغگویان را بشناسی، به آنها اجازه دادی. اجازه پیامبر(ص) مسبوق به اجازه الهی نبوده وگرنه سرزنش معنا نداشت و مسبوق به منع نیز نبوده و گرنه لازم می‌آید که پیامبر(ص) به غیر ما انزل اللّه حکم کرده باشد؛ در نتیجه حالت سوم می‌ماند که از جانب خود پیامبر(ص) بوده است و صدور اجازه از سوی پیغمبر نمی‌تواند از روی هوای نفس باشد؛ در نتیجه راهی نیست، جز اینکه بگوییم این اذن از جانب پیغمبر(ص) اجتهادی بوده است[۲۱۱]. دلالت آیه بر اجتهاد پیامبر مخدوش است؛ زیرا اوّلاً آیه درباره موضوعات، و اجتهاد درباره احکام است. ثانیاً آیه در صدد ظهور کذب منافقان است که آنان با کوچک‌ترین آزمونی رسوا می‌شوند. گویا خداوند می‌فرماید: اگر تو اجازه نمی‌دادی که آنها جهاد را ترک کنند، باز‌آن‌ها به جهت سوء سریره، در جهاد شرکت نمی‌کردند و زودتر رسوا می‌شدند. اما اینکه چرا خطاب به پیغمبر(ص) فرمود: ﴿﴿ لِمَ أَذِنتَ لَهُمْ ﴾﴾، زیرا آیه، در صدد بیان نفاق منافقان است که به‌صورت عتاب دوست ظاهر شده است. فرض کنید ستمگری می‌خواهد به‌صورت فرزند شما سیلی بزند. یکی از دوستان شما دست او را می‌گیرد و شما نه‌تنها از این کار ناراحت نمی‌شوید، بلکه خوشحال نیز خواهید شد؛ امّا برای اثبات سوء سریره ستم‌گر، به شکل عتاب‌آمیزی به دوستتان می‌گویید: چرا نگذاشتی سیلی بزند تا همه مردم این سنگ‌دل را بشناسند؛ بنابراین، غرض جدّی، ظهور کذب منافقان است و آیات بعدی هم نشان می‌دهد که آنها در جهاد شرکت نمی‌کردند و اگر شرکت می‌کردند، نه‌تنها مصلحتی برای اسلام نداشت که زیان‌بار هم بود[۲۱۲] شاهد این برداشت، وجود روایاتی است که آنها با خود می‌گفتند: از پیامبر اجازه ترک جهاد می‌گیریم؛ ولی او چه اجازه بدهد یا ندهد، ما در جهاد شرکت نخواهیم کرد[۲۱۳]؛ بنابراین، آیه درصدد اثبات کذب منافقان است، نه سرزنش پیامبر(ص).
- از جمله آیاتی که برای اثبات اجتهاد پیامبر(ص) استفاده شده، آیات ﴿﴿مَا كَانَ لِنَبِيٍّ أَن يَكُونَ لَهُ أَسْرَى حَتَّى يُثْخِنَ فِي الأَرْضِ تُرِيدُونَ عَرَضَ الدُّنْيَا وَاللَّهُ يُرِيدُ الآخِرَةَ وَاللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ لَّوْلاَ كِتَابٌ مِّنَ اللَّهِ سَبَقَ لَمَسَّكُمْ فِيمَا أَخَذْتُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾﴾[۲۱۴] درباره این آیات ۲ بیان وجود دارد: الف. خدا می‌فرماید: هیچ پیغمبری حق ندارد اسیر بگیرد، جز پس از غلبه و تسلّط کامل: ﴿﴿حَتَّى يُثْخِنَ فِي الأَرْضِ﴾﴾؛ ولی پیغمبر(ص) درباره اسیران بدر مشورت کرد و ابوبکر پیش‌نهاد فدیه گرفتن و عمر پیش‌نهاد قتل آنان را داد. پیغمبر(ص) پیش‌نهاد ابوبکر را ترجیح داد؛ سپس خداوند پیغمبر(ص) را بر خطا در اجتهاد ـ با حسن نیتی که داشت ـ سرزنش کرد و بر او به جهت بخشش از خطایش منّت گذاشت[۲۱۵]؛ پس پیغمبر(ص) نسبت به گرفتن فدیه اقدام کرد[۲۱۶]. ب. بعضی گفته‌اند که مقصود از اثخان در جمله ﴿﴿حَتَّى يُثْخِنَ فِي الأَرْضِ﴾﴾، قتل و تخویف است؛ به حدّی که کافران وحشت کنند و بر جنگیدن با مسلمانان جرأت نیابند و اینکه آیا قتل کافران در جنگ به این حد رسیده یا خیر به اجتهاد واگذار شد و پیغمبر(ص) گمان کرد که قتل به‌اندازه کافی انجام گرفته و اثخان تحقق یافته است؛ ولی در واقع چنین نبود و این خطا در اجتهاد حضرت بود[۲۱۷]. بر اساس این نظریه، اجتهاد پیامبر بر تحقّق اثخان تعلّق گرفت؛ ولی این اجتهاد خطا بود. امّا حقیقت این است که اسیر گرفتن کار افرادی متخلّف از مسلمانان بوده و عتاب در آیه نیز متوجه آنها است[۲۱۸]. شاهد این مطلب، آیه بعدی است که برداشتن مجازات بزرگ را از مسلمانان تأکید می‌کند:﴿﴿ لَمَسَّكُمْ فِيمَا أَخَذْتُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾﴾؛ بنابراین، پیامبر(ص) در قتل و گرفتن فدیه مشورت نکرده تا اجتهاد کرده باشد یا اینکه در تحقّق و عدم تحقّق اثخان، اجتهادش به اثخان تعلّق گرفته باشد. ثانیاً اجتهاد در اثخان، اجتهاد در موضوع است و به اجتهاد در احکام ربطی ندارد.
- از آیات ۱ـ۱۰ سوره عبس اجتهاد پیامبر(ص) استفاده شده است. این آیات، سرزنش کسی است که اغنیا را بر ضعیفان مؤمن مقدّم می‌دارد. مؤمن یا خود اهل عمل صالح است یا دیگران را به عمل صالح دعوت می‌کند:﴿﴿وَمَا يُدْرِيكَ لَعَلَّهُ يَزَّكَّى أَوْ يَذَّكَّرُ فَتَنفَعَهُ الذِّكْرَى﴾﴾[۲۱۹] آنگاه می‌فرماید: او با‌سرعت و ترسی از خدا به‌سوی تو می‌آید؛ امّا تو از او غافل می‌شوی:﴿﴿وَأَمَّا مَن جَاءَكَ يَسْعَى وَهُوَ يَخْشَى فَأَنتَ عَنْهُ تَلَهَّى﴾﴾[۲۲۰]. اهل سنت گفته‌اند: شأن نزول این آیات، چگونگی برخورد پیغمبر(ص) با عبداللّه بن ام مکتوم بوده است. وی بر رسول خدا(ص) وارد شد و حضرت گروهی از قریش را به اسلام دعوت می‌فرمود. در همین حال، عبداللّه بن ام مکتوم سخن رسول خدا(ص) را قطع کرد و گفت: از معارف آنچه را خدا به تو تعلیم داد، برای من بیان کن و این جمله را با اصرار و تکرار بیان می‌کرد تا آن که حضرت ناراحت شد و با خود گفت: اکنون این بزرگان می‌گویند که پیروان این پیغمبر(ص) فقط نابینایان و بردگان هستند؛ بدین سبب از او روی گرداند و به آنها توجه کرد و با آنها به سخن‌گفتن پرداخت[۲۲۱]؛ سپس خداوند این سوره را نازل کرد و حضرت را مورد عتاب و ملامت قرار داد به صورتی که هرگاه پیغمبر او را می‌دید، می‌فرمود: مرحبا به کسی که پروردگارم به‌سبب او مرا ملامت کرد[۲۲۲]. گفته شده که این آیات، بر اجتهاد پیامبر دلالت دارد؛ زیرا او براساس تقدیم اهم بر مهم، هدایت کافران را مقدّم داشته و این، خود اجتهاد است، زیرا تنها خدا از سرایر با خبر است و حضرت از ورای ظواهر خبر نداشت و بر او وحی هم نشده‌بود. در عین حال، خداوند پیغمبرش را در اشتباه باقی نگذارد و او را از طریق وحی، متوجّه خطایش کرد[۲۲۳]. بعضی از مفسّران اهل سنت برای پاسخ به این پرسش که چرا خداوند پیغمبر(ص) را به‌سبب تقدیم اهمّ سرزنش کرد، گفته‌اند: اوّلاً ظاهر واقعه نشان می‌دهد که پیغمبر اغنیا را بر فقیران مقدّم داشته و ثانیاً حضرت به جهت بزرگی، شرف و انتساب به کافران، به آنان متمایل و از فرد نابینا متنفر بوده است[۲۲۴]. در حقیقت، این توجیه، نفی ادّعای تقدیم اهمّ بر مهمّ و به فراموشی سپردن چیزی است که برای اثبات اجتهاد پیامبر گفته شده‌است. از نظر مفسّران شیعه، این آیات درباره پیغمبر(ص) نیست؛ بلکه شأن نزول آیات مردی از بنی‌امیه است که در محضر پیغمبر(ص) بوده و وقتی عبداللّه بن ام مکتوم وارد می‌شود، آن مرد اموی از وی فاصله گرفته، با حالت عبوس از او روی می‌گرداند[۲۲۵] ثانیاً بر فرض که این آیات به رسول‌اللّه مربوط باشد، مقدّم داشتن هدایت کافران بر سخن گفتن با مرد نابینا، اجتهاد اصطلاحی نیست.
- از آیه ۲ سوره حشر جواز، بلکه در مواردی وجوب اجتهاد پیامبر استفاده شده است[۲۲۶]﴿﴿ فَاعْتَبِرُوا يَا أُولِي الأَبْصَارِ ﴾﴾؛ زیرا پیغمبر(ص) در عموم لزوم اعتبار داخل بوده و سید اولی الابصار است و این دلیل تعبّد او به اجتهاد است. پاسخ این است که این آیه به تفکر در امدادهای الهی مربوط می‌شود و به اجتهاد ربطی ندارد و بر فرض که بر وجوب اجتهاد دلالت کند، فقط شامل غیر نبی(ص) می‌شود؛ زیرا پیغمبر(ص) به‌دلیل دسترسی به وحی، به اجتهاد نیازی ندارد.
- استدلال دیگر، به آیه ۸۳ سوره نساء است: ﴿﴿وَإِذَا جَاءَهُمْ أَمْرٌ مِّنَ الأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذَاعُواْ بِهِ وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَإِلَى أُولِي الأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنبِطُونَهُ مِنْهُمْ وَلَوْلاَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ لاَتَّبَعْتُمُ الشَّيْطَانَ إِلاَّ قَلِيلاً﴾﴾[۲۲۷]. به گفته فخر رازی در این آیه خداوند مستنبطان و مجتهدان را ستوده است و انبیا به ستایش اَوْلی و سزاوارتراند[۲۲۸]؛ پس آنها هم باید مجتهد باشند تا مشمول مدح خداوند قرار گیرند؛ ولی حق، عدم دلالت آیه بر اجتهاد نبی است؛ زیرا اوّلاً در کلمه ﴿﴿الَّذِينَ يَسْتَنبِطُونَهُ﴾﴾ ۲ احتمال وجود دارد که پیش‌تر گذشت؛ بنابراین، دلالت قطعی در آیه نیست که مستنبطان، پیغمبر(ص) را هم شامل باشد[۲۲۹] ثانیاً آیه به ابهام‌زدایی از شایعات مربوط است و به اجتهاد اصطلاحی ربطی ندارد.
- از آیاتی که برای جواز اجتهاد انبیا استشهاد شده، آیه ۱ سوره مجادله است و شأن نزول آن زنی است که همسرش وی را ظهار کرده بود. زن به محضر رسول خدا آمد و از حضرت چاره‌جویی کرد و عرضه داشت که ای رسول خدا! به من رحم کن؛ زیرا من فرزندانی صغیر دارم. اگر آنها را به مرد بسپرم، ضایع می‌شوند و اگر همراه خودم باشند، گرسنه می‌مانند[۲۳۰]. پیغمبر در پاسخ فرمود: نظر من آن است که تو بر شوهرت حرام شده‌ای و در مورد حکم ظهار فتوای شخصی خود را بیان کرد و با آمدن حکم از جانب خداوند روشن شد که حضرت خطا کرده است و همین آیه نیز دلیل بر آن قرار داده شده که پیغمبر هرچند در اجتهاد خود خطا می‌کند، در آن ثابت نمی‌ماند[۲۳۱].
- این استدلال نیز به جهاتی مخدوش است:
- در چگونگی پاسخ پیغمبر به آن زن نقل دیگری از طرق شیعه و سنّی آمده است که من برای تو پاسخی ندارم تا آن که خداوند حکم تو را بیان کند و پرهیز دارم که از زورگویان باشم[۲۳۲]. این کلمه، کنایه از حکم نکردن به غیر ما انزل اللّه و پرهیز از اجتهاد به رأی است.
- بر فرض آن که پیغمبر در پاسخ فرموده باشد: تو بر شوهرت حرام شده‌ای " ما أراک إلاّ حرّمت علیه"، باز به‌معنای خطای پیغمبر(ص) در نظر نیست؛ زیرا آن حضرت اصل حرمت آن زن بر شوهر را بیان کرده، نه حرمت ابدی که در جاهلیت بوده است و نیز آنچه را خداوند به‌صورت راه‌های رجوع در سوره مجادله فرموده، نفی نکرده است. به بیان دیگر، در جاهلیت، حرمت ابدی به‌وسیله ظهار بوده است که با آیات سوره مجادله برداشته شده؛ ولی اصل حرمت زناشویی آن مرد ظهار‌کننده با زنش نفی نشده است؛ بنابراین، قرآن مجید پس از اصل حرمت، راه‌های حلّیت و رجوع به زن از جانب شوهر را بیان کرده و آنچه پیغمبر(ص) فرموده بیان اصل حرمت است که در قرآن نفی نشده است.
اجتهاد در برابر نص
- یعنی مقدّم داشتن رأی شخصی، بر اساس اجتهادات ظنّی، بر فرمان خدا و پیامبر(ص) و [[امام(ع). علّت اصلی گرایش به اجتهاد رأی، بنا به گفته بعضی[۲۳۳]، از سویی توهّم محدودیت کتاب و سنّت نبوی در بیان احکام، و از سوی دیگر، نامحدود بودن حوادث و تغییر و تحوّل موضوعات بر اساس تحوّل زمان بوده است. این نظریه باطل است؛ زیرا آیات قرآن و روایات[۲۳۴] بیان‌کننده این حقیقت هستند که اسلام دین کامل است: ﴿﴿ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الإِسْلامَ دِينًا فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لِّإِثْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ ﴾﴾[۲۳۵] و هر آنچه لازم بوده در قرآن آمده‌است: ﴿﴿وَيَوْمَ نَبْعَثُ فِي كُلِّ أُمَّةٍ شَهِيدًا عَلَيْهِم مِّنْ أَنفُسِهِمْ وَجِئْنَا بِكَ شَهِيدًا عَلَى هَؤُلاء وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِّكُلِّ شَيْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِينَ﴾﴾[۲۳۶] و همه چیز نزد امام مبین وجود دارد و خداوند، چیزی را فرو نگذاشته است. ﴿﴿وَمَا مِن دَابَّةٍ فِي الأَرْضِ وَلاَ طَائِرٍ يَطِيرُ بِجَنَاحَيْهِ إِلاَّ أُمَمٌ أَمْثَالُكُم مَّا فَرَّطْنَا فِي الْكِتَابِ مِن شَيْءٍ ثُمَّ إِلَى رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ﴾﴾[۲۳۷] و ﴿﴿ إِنَّا نَحْنُ نُحْيِي الْمَوْتَى وَنَكْتُبُ مَا قَدَّمُوا وَآثَارَهُمْ وَكُلَّ شَيْءٍ أَحْصَيْنَاهُ فِي إِمَامٍ مُبِينٍ ﴾﴾[۲۳۸] درست است که موضوعات در طول زمان در تغییرند؛ ولی قرآن و سنّت برای همه موضوعات، احکامی دارند که باید تفریع فروع و تطبیق حکم بر موضوع شود. حال با توجّه به اینکه نصّ کتاب و سنّت از جهت صدور و دلالت، لازم‌الاطاعه، و عمل به ظواهر نیز از ضروریات است، ممنوع بودن اجتهاد در برابر نصّ و ظاهر، از نظر فریقین مسلّم و قطعی می‌شود.
- صحابه و تابعان در اجتهادات خود، تقدیم نصّ بر اجتهاد را لازم می‌دانستند و افرادی، مانند احمد حنبل، هر چه را مخالف نصّ بود، کنار می‌گذاشتند[۲۳۹] و اساساً تقصیر در طلب نصّ را پیش از اجتهاد، گناه می‌شمردند[۲۴۰]. برخی دیگر چون طوفی گفته‌اند: در معاملات و سیاسات اگر مصالح با نصوص تعارض کرد و امکان جمع نبود، مصالح مقدّم خواهد شد[۲۴۱] در عین حال، برای بعضی از صحابه، مواردی از اجتهاد در برابر نصّ ثبت شده است[۲۴۲]؛ مانند دستور خلیفه به قطع نکردن دست دزد در سال قحطی و گرسنگی [۲۴۳] و همچنین اجتهاد مقابل نصّ در متعه حج و متعه زنان.
- پس از عصر صحابه نیز عده‌ای "اصحاب رأی" از اصل عدم جواز اجتهاد مقابل نصّ تخطّی، و بیش از حد به رأی اعتماد کردند. آنان براساس فکر خود، مسائلی را تفریع کرده، صُوَری را مفروض‌الوجود می‌گرفتند و برای آنها احکامی فرضی ثابت می‌کردند.
- آیاتی که بر عدم جواز اجتهاد در برابر نصّ دلالت دارند فراوان هستند. به برخی از آنها اشاره می‌شود:
- آیه ۵۰ سوره قصص: در این آیه، خداوند نقطه مقابل پذیرش دستور خدا و رسول را، پیروی از هوای نفس قرار داده[۲۴۴] ﴿﴿فَإِن لَّمْ يَسْتَجِيبُوا لَكَ فَاعْلَمْ أَنَّمَا يَتَّبِعُونَ أَهْوَاءهُمْ وَمَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَوَاهُ بِغَيْرِ هُدًى مِّنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ﴾﴾[۲۴۵]؛ سپس پیروی کننده از هوای نفس را در مقابل هدایت الهی، گمراه‌ترین مردم به‌شمار آورده است و در پایان، کسانی را که در برابر هدایت الهی از هوای نفس خود پیروی می‌کنند، ستم‌گر معرّفی می‌کند: ﴿﴿إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ﴾﴾.
- آیه ۲۶ سوره ص: خداوند در این آیه، خطاب به حضرت داوود می‌فرماید: ما تو را خلیفه خود در زمین قرار دادیم تا به حق داوری کنی؛ یعنی براساس وحی نازل شده از سوی خدا. نقطه مقابل آن، چیزی است که خدا نازل نکرده[۲۴۶]، از آن پیروی نکن که تو را از راه و حکم خدا گمراه می‌کند. روشن است که اجتهاد در مقابل نص، حکم بر طبق هوای نفس و در برابر چیزی است که خدا نازل کرده است: ﴿﴿فَاحْكُم بَيْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَلا تَتَّبِعِ الْهَوَى فَيُضِلَّكَ عَن سَبِيلِ اللَّهِ﴾﴾ و سزای چنین کسانی عذاب شدید الهی است: ﴿﴿إِنَّ الَّذِينَ يَضِلُّونَ عَن سَبِيلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِيدٌ بِمَا نَسُوا يَوْمَ الْحِسَابِ﴾﴾.
- آیات ۱۸ـ۱۹، سوره جاثیه: خداوند می‌فرماید: ما تو را به شریعت و آیین حق قرار دادیم. از آن پیروی کن و از هوس‌های کسانی که آگاهی ندارند، پیروی مکن: ﴿﴿ثُمَّ جَعَلْنَاكَ عَلَى شَرِيعَةٍ مِّنَ الأَمْرِ فَاتَّبِعْهَا وَلا تَتَّبِعْ أَهْوَاء الَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ﴾﴾[۲۴۷]؛ سپس می‌فرماید: آنها هرگز نمی‌توانند تو را در برابر خدا بی‌نیاز کنند: ﴿﴿إِنَّهُمْ لَن يُغْنُوا عَنكَ مِنَ اللَّهِ شَيْئًا وَإِنَّ الظَّالِمِينَ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاء بَعْضٍ وَاللَّهُ وَلِيُّ الْمُتَّقِينَ﴾﴾[۲۴۸]. خداوند در این آیه امر را بین پیروی از شریعت الهی و عمل طبق آن یا پیروی از هواهای ناآگاهان دایر کرده و بدیهی است که اجتهاد در برابر نصّ همان پیروی از هواهای ناآگاهان است که خدای متعالی از آن نهی‌کرده است[۲۴۹]. نظیر این آیات، آیه ﴿﴿اتَّبِعُواْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكُم مِّن رَّبِّكُمْ وَلاَ تَتَّبِعُواْ مِن دُونِهِ أَوْلِيَاء قَلِيلاً مَّا تَذَكَّرُونَ ﴾﴾[۲۵۰]است که در آن، پیروی از کتاب و سنّت واجب، و نقطه مقابل آن که پیروی از اولیای دیگر است، محکوم شده است.
- آیه۶۴ـ۶۵، سوره نساء: خداوند می‌فرماید: ما پیامبران را فرستادیم تا به اذن الهی، اطاعت شوند. سوگند به پروردگارت که آنها مؤمن نخواهند بود، مگر آن که در اختلاف خود، تو را به داوری بطلبند؛ آن گاه از داوری تو در دل خود احساس ناراحتی نکنند و کاملاً تسلیم باشند: ﴿﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِن رَّسُولٍ إِلاَّ لِيُطَاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذ ظَّلَمُواْ أَنفُسَهُمْ جَاؤُوكَ فَاسْتَغْفَرُواْ اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُواْ اللَّهَ تَوَّابًا رَّحِيمًا﴾﴾[۲۵۱]، ﴿﴿فَلاَ وَرَبِّكَ لاَ يُؤْمِنُونَ حَتَّىَ يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لاَ يَجِدُواْ فِي أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مِّمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُواْ تَسْلِيمًا ﴾﴾[۲۵۲] این آیه هرگونه اجتهاد در مقابل نصّ پیامبر(ص) و هر نوع اظهار عقیده را در مواردی که حکم صریح از طرف خدا و پیامبر(ص) درباره آن رسیده باشد، نفی می‌کند؛ بنابراین، اگر تاریخ اسلام نشان می‌دهد که بعضی افراد در برابر حکم خدا و پیامبر(ص) اجتهاد یا اظهار نظر می‌کردند و به‌طور مثال می‌گفتند: پیامبر چنین گفته و ما چنین می‌گوییم، باید بپذیریم که عمل آنها برخلاف صریح آیه است[۲۵۳]. این آیه عام است و حکم خدا و رسول را در همه چیز، حجّت و واجب‌الاتّباع می‌داند[۲۵۴].
- آیه۱۰۵ سوره آل‌عمران: ﴿﴿وَلاَ تَكُونُواْ كَالَّذِينَ تَفَرَّقُواْ وَاخْتَلَفُواْ مِن بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْبَيِّنَاتُ وَأُولَئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ ﴾﴾[۲۵۵]؛ مانند کسانی نباشید که پراکنده شده، اختلاف کردند، پس از آنکه نشانه‌ها و بینات[۲۵۶] به آنان رسید: ﴿﴿مِن بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْبَيِّنَاتُ﴾﴾. مقصود از بینات ادلّه است[۲۵۷]؛ یعنی آنچه طریق به حکم خداوند است و دلیل، شامل نص و ظاهر می‌شود. و چون اجتهاد مقابل نصّ و ظاهر، مقابل بینات است باطل است.
- آیه ۵۹ سوره نساء: این آیه، به اطاعت از خدا و رسول و اولی‌الامر(ع) و رجوع به خدا و رسول در موارد اختلاف و تنازع مربوط است: ﴿﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ أَطِيعُواْ اللَّهَ وَأَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَأُولِي الأَمْرِ مِنكُمْ فَإِن تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِن كُنتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلاً ﴾﴾[۲۵۸] از این آیه استفاده می‌شود که در احکام دینی باید به خدا و رسول او و اولی‌الامر مراجعه کرد، نه به اجتهاد مقابل نص و هیچ‌کس حقّ تغییر آنچه خدا و رسول و اولی‌الامر بیان کرده‌اند، ندارد[۲۵۹].
- در آیات ۶۶ سوره آل‌عمران و ۳۳ سوره اعراف از احتجاج بدون آگاهی و از قول به غیر علم، نهی شده[۲۶۰] و اجتهاد مقابل نص، قول به غیر علم است: ﴿﴿هَاأَنتُمْ هَؤُلاء حَاجَجْتُمْ فِيمَا لَكُم بِهِ عِلْمٌ فَلِمَ تُحَاجُّونَ فِيمَا لَيْسَ لَكُم بِهِ عِلْمٌ وَاللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ﴾﴾[۲۶۱]
- در آیات ۱۱۵ـ۱۱۶ سوره نحل، ابتدا محرمات الهی را بیان کرده، سپس فرموده: اگر کسی به دروغ حکم به حلال بودن و حرام بودن چیزی کند و بدعت گذارد، بر خداوند افترا زده است[۲۶۲] و اجتهاد در برابر نصّ، در حقیقت افترا بر خداوند است.
- از آیه ۳۶ سوره احزاب استفاده می‌شود که همه مؤمنان به پیروی از حکم خدا و رسول او ملزم هستند و در برابر آن هیچ‌گونه اختیاری از خود ندارند: ﴿﴿وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرًا أَن يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَمَن يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالا مُّبِينًا ﴾﴾[۲۶۳]. در این آیه معصیت و تخلف از امر خدا و رسول را نشانه گمراهی انسان می‌داند: ﴿﴿وَمَن يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالا مُّبِينًا ﴾﴾. از آیه به خوبی استفاده می‌شود که اعتماد به نظر خود و دیگران در برابر حکم خدا و رسول نشان گمراهی قطعی و به‌طور مسلّم حرام است و مؤمنان حق ندارند در برابر خواسته خدا و رسول او، خواسته دیگری را برگزینند[۲۶۴] و روشن است که اجتهاد در برابر نصّ، چیزی جز اختیار خواسته خود یا دیگران در برابر حکم خدا و رسول و اولی‌الامر نخواهد بود.
نقش اجتهاد و جایگاه منابع آن
- مجتهد سعی می‌کند با استفاده از معقول و منقول، به مسائل موردنیاز مردم پاسخ‌گو باشد.
- همواره موضوع‌های جدید همراه با تحولات اجتماعی پدید می‌آیند. شناخت این موضوع‌ها موجب بسط معارف دینی می‌شوند.
منابع اصلی اجتهاد
- قرآن: متخصصان دینی با فهم کتاب آسمانی تحریف ناپذیر، می‌توانند به تحلیل عمیق شرایط جدید بپردازند.
- سنت: مجتهد آگاه به زمان می‌تواند با اشراف بر روایات و سیره پیامبر و امامان، هم جزئیات مسائل روزمره را عیناً کشف کند و هم موارد مشابه را انطباق دهد. یعنی با کشف ملاک احکام و انطباق آن بر مسائل جدید می‌توان پاسخ‌گوی مسائل جدید بود.
- عقل: عقل اولاً به‌عنوان منبعی معرفتی، می‌تواند به اثبات و تبیین برخی از معارف جدید بپردازد. ثانیاً با استفاده از اصول و کلیات سایر منابع (قرآن و سنت) می‌تواند نیازهای متغیر را برطرف کند[۲۶۵].
- ↑ التحقیق، ج۲، ص۱۲۸، «جهد».
- ↑ موسوعة الفقه، ج۳، ص۵؛ المنار، ج۵، ص۲۰۴؛ الاحکام، آمدی، ج۴، ص۱۶۲.
- ↑ مصباح الاصول، ج۳، ص۴۳۴.
- ↑ آشنایی با علوم اسلامی، ج۳، ص۱۸؛ مجموعه آثار، ج۳، ص۱۹۶، «ختم نبوت».
- ↑ کفایة‌الاصول، ص۴۶۳؛ زبدة‌الاصول، ص۱۵۹؛ خلاصة القوانین، ص۱۷۵.
- ↑ کفایة‌الاصول، ص۴۶۴؛ الفصول، ج۲، ص۱۱۷ـ۱۱۹؛ الاصول العامه، ص۵۸۲.
- ↑ الاصول العامه، ص۳۸۵.
- ↑ الرساله، ص۴۷۷.
- ↑ معارج‌الاصول، ص۱۷۹ـ۱۸۰.
- ↑ ترتیب العین، ص۶۳۴؛ النهایه، ج۳، ص۴۶۵.
- ↑ التحریروالتنویر، ج۱۱، ص۶۱.
- ↑ الفرقان، ج۱۰ـ۱۱، ص۳۴۰.
- ↑ المیزان، ج۹، ص۴۰۴؛ التحریروالتنویر، ج۱۱، ص۶۲.
- ↑ مجمع‌البیان، ج۵، ص۱۲۶.
- ↑ الفصول‌الغرویه، ص۲؛ مصباح‌الاصول، ج۳، ص۴۳۶؛ مفردات، ص۶۴۲.
- ↑ و مؤمنان نباید همگی رهسپار (جهاد یا آموختن دانش) شوند؛ اما چرا از هر گروه ایشان دسته‌ای رهسپار نمی‌گردند تا دین آگاه شوند و چون نزد قوم خود باز آمدند آنها را بیم دهند باشد که بپرهیزند؛ سوره توبه، آیه:۱۲۲.
- ↑ روح‌المعانی، مج۷، ج۱۱، ص۷۰.
- ↑ حاشیة‌البنائی، ج۲، ص۳۸۷؛ الاحکام، آمدی، ج۴، ص۴۰۷ـ۴۰۸.
- ↑ وسائل‌الشیعه، ج۲۷، ص۶۱ـ۶۲.
- ↑ وسائل‌الشیعه، ج۲۷، ص۷۹ و ۸۱.
- ↑ وسائل‌الشیعه، ج۲۷، ص۴۱؛ نهج‌البلاغه، خطبه ۱۸.
- ↑ وسائل‌الشیعه، ج۲۷، ص۱۴۰.
- ↑ تاریخ فقه وفقها، ص۱۲۸ـ۱۴۰، ۲۲۳، ۲۲۷، ۲۳۷ و ۲۴۰ـ۲۴۲؛ مناهج‌الوصول، ج۱، ص۱۴ـ۱۵.
- ↑ نهایة الافکار، ق ۲، ج۴، ص۲۲۷؛ مصباح الاصول، ج۳، ص۴۴۳ـ۴۴۴؛ الاجتهاد والتقلید، امام خمینی، ص۱۰ـ۱۷.
- ↑ الاجتهاد والتقلید، امام خمینی، ص۷۱ـ۷۲.
- ↑ و مؤمنان نباید همگی رهسپار (جهاد یا آموختن دانش) شوند؛ اما چرا از هر گروه ایشان دسته‌ای رهسپار نمی‌گردند تا دین آگاه شوند و چون نزد قوم خود باز آمدند آنها را بیم دهند باشد که بپرهیزند؛ سوره توبه، آیه:۱۲۲.
- ↑ اطیب‌البیان، ج۶، ص۳۳۳؛ مبادی الوصول، ص۲۴۷؛ الکشاف، ج۲، ص۳۲۳؛ التحریر والتنویر، ج۱۱، ص۶۱.
- ↑ الاجتهاد و التقلید، صدر، ص۳۳.
- ↑ مجمع‌البیان، ج۸، ص۷۷۰.
- ↑ و آنان را که از پرستیدن بت دوری گزیده‌اند و به درگاه خداوند بازگشته‌اند، مژده باد! پس به بندگان من مژده بده!کسانی که گفتار را می‌شنوند آنگاه از بهترین آن پیروی می‌کنند، آنانند که خداوند راهنمایی‌شان کرده است و آنانند که خردمندند؛ سوره زمر، آیه: ۱۷- ۱۸.
- ↑ الفرقان، ج۲۲ـ۲۳، ص۳۱۲ـ۳۱۴؛ التفسیرالکبیر، ج۲۶، ص۲۶۱.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج۵، ص۷.
- ↑ و هنگامی که خبری از ایمنی یا بیم به ایشان برسد آن را فاش می‌کنند و اگر آن را به پیامبر یا پیشوایانشان باز می‌بردند کسانی از ایشان که آن را در می‌یافتند به آن پی می‌بردند و اگر بخشش و بخشایش خداوند بر شما نمی‌بود (همه) جز اندکی، از شیطان پیروی می‌کردید؛ سوره نساء، آیه:۸۳.
- ↑ المیزان، ج۵، ص۱۸ـ۱۹.
- ↑ تفسیر عیاشی، ج۱، ص۲۶۰.
- ↑ المنار، ج۵، ص۲۹۹؛ تفسیر قرطبی، ج۵، ص۱۸۸؛ مجمع‌البیان، ج۳، ص۱۲۶؛ المیزان، ج۵، ص۲۲.
- ↑ الفرقان، ج۵ـ۶، ص۲۰۵؛ المیزان، ج۵، ص۲۲؛ مجمع‌البیان، ج۳، ص۱۲۶.
- ↑ الفرقان، ج۵ـ۶، ص۲۰۶.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج۱۰، ص۱۹۸.
- ↑ و مؤمنان نباید همگی رهسپار (جهاد یا آموختن دانش) شوند؛ اما چرا از هر گروه ایشان دسته‌ای رهسپار نمی‌گردند تا دین آگاه شوند و چون نزد قوم خود باز آمدند آنها را بیم دهند باشد که بپرهیزند؛ سوره توبه، آیه: ۱۲۲.
- ↑ نهایة الافکار، ج۴، ص۲۴۴؛ کفایة الاصول، ص۴۷۳ـ۴۷۴؛ الاجتهاد والتقلید، صدر، ص۸۶.
- ↑ نهایه الدرایه، ج۳، ص۲۱۰.
- ↑ معارج الاصول، ص۱۹۷ـ۱۹۸.
- ↑ معارج الاصول، ص۱۹۷ـ۱۹۸.
- ↑ نهایة الدرایه، ج۳، ص۲۱۰.
- ↑ التنقیح، «الاجتهاد والتقلید»، ص۸۶ـ۸۷.
- ↑ و ما پیش از تو جز مردانی را که به آنها وحی می‌کردیم نفرستادیم؛ اگر نمی‌دانید از اهل کتاب (آسمانی) بپرسید؛ سوره نحل، آیه:۴۳.
- ↑ التنقیح، «الاجتهاد والتقلید»، ص۸۸ـ۸۹.
- ↑ المیزان، ج۱۲، ص۲۵۹.
- ↑ کفایة الاصول، ص۴۷۳.
- ↑ التنقیح، «الاجتهاد والتقلید»، ص۸۹.
- ↑ کفایة الاصول، ص۴۷۳.
- ↑ کفایة الاصول، ص۴۷۳.
- ↑ کفایة‌الاصول، ص۴۷۳.
- ↑ الاصول العامه، ص۸۶ـ۸۷.
- ↑ بگو: اگر آدمیان و پریان فراهم آیند تا مانند این قرآن آورند هر چند یکدیگر را پشتیبانی کنند همانند آن نمی‌توانند آورد؛ سوره اسراء، آیه:۸۸.
- ↑ یا می‌گویند که آن (قرآن) را بربافته است (و از خداوند نیست)! بگو اگر راست می‌گویید ده سوره‌ای بربافته مانند آن بیاورید و هر که را هم می‌توانید به جای خداوند، (به یاوری) فرا خوانید.پس اگر (فراخوان) شما را پاسخ نگویند بدانید که با دانش خداوند فرو فرستاده شده است و اینکه هیچ خدایی جز او نیست، اکنون آیا گردن می‌نهید؟؛ سوره هود، آیه: ۱۳- ۱۴.
- ↑ یا می‌گویند (پیامبر) آن را بربافته است، بگو: اگر راست می‌گویید سوره‌ای همگون آن بیاورید و هر کس جز خداوند را می‌توانید فرا خوانید؛ سوره یونس، آیه:۳۸.
- ↑ المیزان، ج۱، ص۵۷؛ احسن الحدیث، ج۱، ص۷۲ و ج۲، ص۳۸۶؛ علم‌اصول‌الفقه، ص۳۴ـ۳۵؛ الاصول‌العامه، ص۱۰۰ـ۱۰۱.
- ↑ بگو: چه چیزی در گواهی بزرگ‌تر است؟ بگو: خداوند که میان من و شما گواه است و به من این قرآن وحی شده است تا با آن به شما و به هر کس که (این قرآن به او) برسد، هشدار دهم، آیا شما گواهی می‌دهید که با خداوند خدایان دیگری هست؟ بگو: من گواهی نمی‌دهم؛ بگو: تنها او خدایی یگانه است و من از شرکی که می‌ورزید بیزارم؛ سوره انعام، آیه:۱۹.
- ↑ فرائد الاصول، ج۱، ص۱۰۲ و ۱۱۶.
- ↑ فرائد الاصول، ج۱، ص۱۰۹.
- ↑ فوائد الاصول، ج۴، ص۱۲ـ۱۶؛ فرائد الاصول، ج۱، ص۱۰۹؛ الاصول العامه، ص۱۰۴.
- ↑ الاصول العامه، ص۱۰۳.
- ↑ صحیح البخاری، ج۸، ص۳۲ـ۳۵؛ الکافی، ج۱، ص۴۲۰ـ۴۲۲و ۴۲۵ و ج۸، ص۱۸۳ـ۱۸۴؛ الاتقان، ج۱، ص۴۶ و ۱۹۸ و ج۳، ص۷۲ و ۷۴؛ الدرالمنثور، ج۱، ص۲۵۴ـ۲۶۰.
- ↑ الاصول الاصلیه، ص۱۳۳.
- ↑ بی‌گمان ما خود قرآن را فرو فرستاده‌ایم و به یقین ما نگهبان آن خواهیم بود؛ سوره حجر، آیه:۹.
- ↑ در حال و آینده آن، باطل راه ندارد، فرو فرستاده (خداوند) فرزانه ستوده‌ای است؛ سوره فصلت، آیه:۴۲.
- ↑ الاصول العامه، ص۱۰۱ـ۱۰۵.
- ↑ الکافی، ج۱، ص۶۹؛ وصول الاخیار، ص۱۸۱.
- ↑ البیان، ص۲۶۸.
- ↑ فوائدالاصول، ج۳، ص۱۳۸؛ فرائد الاصول، ج۱، ص۱۰۵ـ۱۰۶؛ الاصول‌العامه، ص۱۰۴.
- ↑ فرائد الاصول، ج۱، ص۱۰۳.
- ↑ فرائد الاصول، ج۱، ص۱۰۵؛ الاصول العامه، ص۱۰۴.
- ↑ البیان، ص۲۶۷ـ۲۶۸.
- ↑ بگو: چه چیزی در گواهی بزرگ‌تر است؟ بگو: خداوند که میان من و شما گواه است و به من این قرآن وحی شده است تا با آن به شما و به هر کس که (این قرآن به او) برسد، هشدار دهم، آیا شما گواهی می‌دهید که با خداوند خدایان دیگری هست؟ بگو: من گواهی نمی‌دهم؛ بگو: تنها او خدایی یگانه است و من از شرکی که می‌ورزید بیزارم؛ سوره انعام، آیه:۱۹.
- ↑ فوائد الاصول، ج۳، ص۱۳۸ـ۱۳۹.
- ↑ ای مؤمنان، از خداوند فرمان برید و از پیامبر و زمامدارانی که از شمایند فرمانبرداری کنید و اگر به خداوند و روز بازپسین ایمان دارید، چون در چیزی با هم به ستیز برخاستید آن را به خداوند و پیامبر بازبرید که این بهتر و بازگشت آن نیکوتر است؛ سوره نساء، آیه: ۵۹.
- ↑ آنچه خداوند از (دارایی‌های) اهل این شهرها بر پیامبرش (به غنیمت) بازگرداند از آن خداوند و پیامبر و خویشاوند و یتیمان و مستمندان و در راه مانده است تا میان توانگران شما دست به دست نگردد و آنچه پیامبر به شما می‌دهد بگیرید و از آنچه شما را از آن باز می‌دارد دست بکشید و از خداوند پروا کنید که خداوند، سخت کیفر است؛ سوره حشر، آیه:۷.
- ↑ و از سر هوا و هوس سخن نمی‌گوید.آن (قرآن) جز وحیی نیست که بر او وحی می‌شود؛ سوره نجم، آیه: ۳- ۴.
- ↑ علم اصول الفقه، ص۳۷ـ۳۸.
- ↑ سوره احزاب، آیه:۳۳.
- ↑ ای مؤمنان، از خداوند فرمان برید و از پیامبر و زمامدارانی که از شمایند فرمانبرداری کنید و اگر به خداوند و روز بازپسین ایمان دارید، چون در چیزی با هم به ستیز برخاستید آن را به خداوند و پیامبر بازبرید که این بهتر و بازگشت آن نیکوتر است؛ سوره نساء، آیه: ۵۹.
- ↑ سنن ابن‌ماجه، ج۲، ص۹۵۴، کتاب الجهاد، ب ۳۹؛ مسند احمد، ج۲، ص۲۵۳؛ مسند ابی‌داوود، ص۳۱۸ـ۳۳۶.
- ↑ التفسیرالکبیر، ج۱۰، ص۱۴۴؛ المیزان، ج۴، ص۴۰۹ـ۴۱۴؛ مجمع‌البیان، ج۳، ص۱۰۰.
- ↑ مجمع‌البیان، ج۳، ص۱۰۰؛ تفسیر عیاشی، ج۱، ص۲۴۹ـ۲۵۴؛ المیزان، ج۴، ص۴۰۹ـ۴۱۴.
- ↑ شما بهترین گروهی بوده‌اید که (به عنوان سرمشق) برای مردم پدیدار شده‌اید؛ به کار پسندیده فرمان می‌دهید و از (کار) ناپسند باز می‌دارید و به خداوند ایمان دارید و اهل کتاب اگر ایمان می‌آوردند برای آنان بهتر بود؛ برخی از آنها مؤمن امّا بسیاری از آنان نافرمانند؛ سوره آل عمران، آیه: ۱۱۰.
- ↑ و بدین گونه شما را امّتی میانه کرده‌ایم تا گواه بر مردم باشید و پیامبر بر شما گواه باشد؛ و قبله‌ای که بر سوی آن بودی بر نگرداندیم مگر بدین روی که معلوم داریم چه کسی از پیامبر پیروی می‌کند و چه کسی واپس می‌گراید، و بی‌گمان آن جز بر آنان که خداوند رهنمونشان شد، گران بود و خداوند بر آن نیست که ایمانتان را تباه گرداند که خداوند با مردم، به راستی مهربانی است بخشاینده؛ سوره بقره، آیه: ۱۴۳.
- ↑ منابع‌اجتهاد، ص۸۰؛ الاصول‌العامه، ص۱۳۵؛ الموافقات، ج۴،ص۷۴.
- ↑ الاصول‌العامه، ص۱۳۵؛ منابع اجتهاد، ص۸۰ـ۸۱.
- ↑ منابع اجتهاد، ص۸۰ـ۸۱؛ الاصول العامه، ص۱۳۵ـ۱۳۸.
- ↑ المستصفی، ج۲، ص۱۸۵ـ۱۸۷.
- ↑ معالم الاصول، ص۱۷۴ـ۱۷۵؛ فرائد الاصول، ص۱۲۷؛ المستصفی، ج۱، ص۱۷۳؛ موسوعة طبقات الفقهاء (مقدمه)، ق ۱، ص۱۳۴ـ۱۶۱.
- ↑ اصول الفقه، مظفر، ج۳ـ۴، ص۱۲۱ و ۱۲۷.
- ↑ مقالات اصولی، ص۴۵ـ۴۶.
- ↑ منابع اجتهاد، ص۲۴۰ـ۲۴۳، ر.
- ↑ علم اصول الفقه، ص۵۲.
- ↑ الاحکام، آمدی، ج۴، ص۳۹۱ـ۳۹۳؛ علم اصول الفقه، ص۷۹ـ۸۰.
- ↑ معارج الاصول، ص۱۸۷ـ۱۸۸.
- ↑ کسانی که گفتار را می‌شنوند آنگاه از بهترین آن پیروی می‌کنند، آنانند که خداوند راهنمایی‌شان کرده است و آنانند که خردمندند؛ سوره زمر، آیه: ۱۸.
- ↑ و پیش از آنکه ناگهان و بی‌آنکه دریابید عذاب شما را فراگیرد از بهترین چیزی که از پروردگارتان به سوی شما فرو فرستاده شده است، پیروی کنید؛ سوره زمر، آیه:۵۵.
- ↑ ای مؤمنان، از خداوند فرمان برید و از پیامبر و زمامدارانی که از شمایند فرمانبرداری کنید و اگر به خداوند و روز بازپسین ایمان دارید، چون در چیزی با هم به ستیز برخاستید آن را به خداوند و پیامبر بازبرید که این بهتر و بازگشت آن نیکوتر است؛ سوره نساء، آیه: ۵۹.
- ↑ و هنگامی که خبری از ایمنی یا بیم به ایشان برسد آن را فاش می‌کنند و اگر آن را به پیامبر یا پیشوایانشان باز می‌بردند کسانی از ایشان که آن را در می‌یافتند به آن پی می‌بردند و اگر بخشش و بخشایش خداوند بر شما نمی‌بود (همه) جز اندکی، از شیطان پیروی می‌کردید؛ سوره نساء، آیه:۸۳.
- ↑ اوست که کافران اهل کتاب را از خانه‌هایشان در نخستین گردآوری بیرون راند (هر چند) شما گمان نمی‌کردید که بیرون روند و (خودشان) گمان می‌کردند که دژهایشان بازدارنده آنان در برابر خداوند است اما (اراده) خداوند از جایی که گمان نمی‌بردند بدیشان رسید و در دل‌هایشان هراس افکند؛ به دست خویش و به دست مؤمنان خانه‌های خویش را ویران می‌کردند؛ پس ای دیده‌وران پند بگیرید!؛ سوره حشر، آیه:۲.
- ↑ و این مثل‌ها را برای مردم می‌زنیم و آنها را جز دانشوران درنمی‌یابند؛ سوره عنکبوت، آیه:۴۳.
- ↑ گفتند: شما جز بشری مانند ما نیستید و (خداوند) بخشنده، چیزی فرو نفرستاده است و شما جز دروغ نمی‌گویید ؛ سوره یس، آیه: ۱۵.
- ↑ علم‌اصول‌الفقه، ص۵۴ـ۵۶، الاحکام،آمدی، ج۴، ص۲۸۷ـ۲۹۲.
- ↑ پس نه، به پروردگارت سوگند که ایمان نمی‌آورند تا در آنچه میانشان ستیز رخ داده است تو را داور کنند سپس از آن داوری که کرده‌ای در خود دلتنگی نیابند و یکسره (بدان) تن در دهند؛ سوره نساء، آیه:۶۵.
- ↑ و برخی از مردم به جای خداوند همتایانی می‌گزینند و آنها را چنان دوست می‌دارند که خداوند را و مؤمنان، خداوند را دوستدارترند. و کاش کسانی (که با گزینش بت‌ها) به خود ستم کردند آنگاه که عذاب را (در رستخیز) می‌نگرند، دریابند که تمام توان (ها) از آن خداوند است و اینکه خداوند سخت‌کیفر است؛ سوره بقره، آیه: ۱۶۵.
- ↑ بگو جز این نیست که پروردگارم زشتکاری‌های آشکار و پنهان و گناه و افزونجویی ناروا را حرام کرده است و (نیز) اینکه برای خداوند چیزی را که برهانی بر آن فرو نفرستاده است شریک آورید و اینکه درباره خداوند چیزی بگویید که نمی‌دانید؛ سوره اعراف، آیه:۳۳.
- ↑ و اگر از بیشتر کسان روی زمین پیروی کنی تو را از راه خداوند به گمراهی می‌کشانند؛ جز پندار را پی نمی‌گیرند و آنان جز نادرست برآورد نمی‌کنند؛ سوره انعام، آیه: ۱۱۶.
- ↑ ر.
- ↑ الاحکام،آمدی، ج۴، ص۳۹۴؛ معارج‌الاصول، ص۲۲۱ـ۲۲۴؛ منابع اجتهاد، ص۳۳۵.
- ↑ علم اصول الفقه، ص۸۵؛ مصادر التشریع، ص۷۴، ر.
- ↑ منابع اجتهاد، ص۳۵۱ـ۳۵۲.
- ↑ اصول فقه، خضری، ص۳۰۲.
- ↑ منابع اجتهاد، ص۳۵۳؛ ر.
- ↑ موسوعة طبقات الفقهاء، ق ۱، ص۲۸۰.
- ↑ موسوعة طبقات الفقهاء، ق ۱، ص۲۷۴.
- ↑ الاصول العامه، ص۴۰۷ـ۴۰۸؛ موسوعة، طبقات‌الفقهاء (مقدمه)، ق ۱، ص۲۸۰.
- ↑ و به آنهایی که مشرکان به جای خداوند (به پرستش) می‌خوانند دشنام ندهید تا آنان (نیز) از سر دشمنی به نادانی خداوند را دشنام ندهند؛ بدینسان ما کردار هر امتی را (در دیدشان) آراسته‌ایم سپس بازگشتشان به سوی پروردگارشان است آنگاه آنان را از آنچه انجام می‌داده‌اند آگاه می‌گرداند؛ سوره انعام، آیه: ۱۰۸.
- ↑ و به زنان مؤمن بگو دیدگان (از نگاه حرام) فرو دارند و پاکدامنی ورزند و زیور خود را آشکار نگردانند مگر آنچه از آن، که خود پیداست و باید روسری‌هایشان را بر گریبان خویش افکنند و زیور خود را آشکار نگردانند جز بر شوهرانشان یا پدرانشان یا پدران شوهرانشان یا پسرانشان یا پسران شوهرانشان یا برادرانشان یا پسران برادرانشان یا پسران خواهرانشان یا زنان (هم آیین) شان یا کنیزهاشان یا مردان وابسته‌ای که نیاز (به زن) ندارند یا کودکانی که از شرمگاه‌های زنان آگاهی ندارند و چنان پا نکوبند که آنچه از زیورشان پوشیده می‌دارند آشکار گردد و همگان ای مؤمنان! به درگاه خداوند توبه کنید، باشد که رستگار گردید؛ سوره نور، آیه: ۳۱.
- ↑ و به کسانی که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده‌اند نوید ده که بوستان‌هایی خواهند داشت که جویبارهایی از بن آنها روان است. هرگاه میوه‌ای از آن بوستان‌ها روزی آنان گردد، می‌گویند این همان است که از پیش روزی ما شده بود و همانند آن برای آنان آورده می‌شود و آنها در آن همسرانی پاکیزه دارند و در آن جاودانند؛ سوره بقره، آیه:۲۵.
- ↑ ای مؤمنان! (به پیامبر) نگویید با ما مدارا کن، بگویید: در کار ما بنگر، و سخن نیوش باشید و کافران عذابی دردناک خواهند داشت ؛ سوره بقره، آیه:۱۰۴.
- ↑ فرمود: در آن زندگی می‌کنید و در آن می‌میرید و از آن بیرون آورده می‌شوید؛ سوره اعراف، آیه:۲۵.
- ↑ و از ایشان درباره شهری که در کرانه دریا بود بپرس، آنگاه که (از حکم حرام بودن ماهیگیری) در روز شنبه تجاوز می‌کردند زیرا روز شنبه آنان ماهی‌هاشان نزد ایشان روی آب می‌آمدند و روزی که شنبه‌شان نبود نزد آنان نمی‌آمدند، بدین‌گونه آنها را برای آنکه نافرمانی می‌کردند، می‌آزمودیم؛ سوره اعراف، آیه:۱۶۳.
- ↑ و دسته‌ای گیاه در کف بگیر و با آن (یکبار همسرت را) بزن و سوگند مشکن؛ به راستی ما او را شکیبا یافتیم. نیکو بنده بود که اهل بازگشت (و توبه) بود؛ سوره ص، آیه: ۴۴.
- ↑ و (یوسف) به غلامان خویش گفت: سرمایه آنان را در باربند شترهایشان بگذارید تا چون نزد خاندان خویش بازگردند آن را باز شناسند، شاید که آنان بازگردند؛ سوره یوسف، آیه:۶۲.
- ↑ موسوعه طبقات الفقهاء، (مقدمه)، ق۱، ص۲۷۵ـ۲۷۶ ۲۸۲ـ۲۸۴؛ الاصول العامّه، ص۴۱۰ـ۴۱۱.
- ↑ علم اصول الفقه، ص۹۳ـ۹۴.
- ↑ معارج‌الاصول، ص۲۱۷.
- ↑ آنان کسانی هستند که خداوند رهنمایی‌شان کرده است پس، از رهنمود آنان پیروی کن! بگو: من برای آن (پیامبری) از شما پاداشی نمی‌خواهم؛ آن جز یاد کردی برای جهانیان نیست؛ سوره انعام، آیه: ۹۰.
- ↑ از دین، همان را برای شما بیان داشت که نوح را بدان سفارش کرده بود و نیز آنچه را که به تو وحی کردیم و آنچه را که به ابراهیم و موسی و عیسی، سفارش کردیم که دین را استوار بدارید و در آن به پراکندگی نیفتید؛ بر مشرکان آنچه آنان را بدان می‌خوانی گران است، خداوند است که هر که را بخواهد به سوی خود برمی‌گزیند و هر که را (به درگاه او) بازگردد به سوی خویش رهنمون می‌گردد؛ سوره شوری، آیه: ۱۳.
- ↑ سپس به تو وحی کردیم که از آیین ابراهیم درست‌آیین پیروی کن و (او) از مشرکان نبود؛ سوره نحل، آیه: ۱۲۳.
- ↑ ما تورات را که در آن رهنمود و روشنایی بود، فرو فرستادیم؛ پیامبران که تسلیم (خداوند) بودند و (نیز) دانشوران ربّانی و دانشمندان (تورات‌شناس) بنابر آنچه از کتاب خداوند به آنان سپرده شده بود و بر آن گواه بودند برای یهودیان داوری می‌کردند؛ پس، از مردم نهراسید و از من بهراسید و آیات مرا ارزان مفروشید؛ و آن کسان که بنابر آنچه خداوند فرو فرستاده است داوری نکنند کافرند؛ سوره مائده، آیه: ۴۴.
- ↑ الاصول العامه، ص۴۳۰؛ منابع اجتهاد، ص۳۸۵.
- ↑ و از سر هوا و هوس سخن نمی‌گوید.آن (قرآن) جز وحیی نیست که بر او وحی می‌شود؛ سوره نجم، آیه: ۳- ۴.
- ↑ معارج‌الاصول، ص۲۱۷.
- ↑ معارج‌الاصول، ص۹۵.
- ↑ المستصفی، ج۱، ص۱۳۵.
- ↑ علم اصول الفقه، ص۹۵.
- ↑ الاصول العامه، ص۴۳۹؛ موسوعة طبقات الفقهاء (مقدمه)، ق۱، ص۲۹۰ـ۳۰۳.
- ↑ معارج الاصول، ص۱۸۰؛ زبدة‌الاصول، ص۱۶۱ و ۱۶۳؛ موسوعة طبقات الفقهاء (مقدمه)، ق اول، ص۱۱۳.
- ↑ الاحکام، آمدی، ج۴، ص۳۹۸.
- ↑ زبدة الاصول، ص۱۶۱ـ۱۶۳.
- ↑ زبدة الاصول، ص۱۶۱ـ۱۶۳.
- ↑ تاریخ الفقه الاسلامی، ص۵۸ـ۵۹.
- ↑ التفسیرالکبیر، ج۲۸، ص۲۸۲.
- ↑ ارشادالفحول، ج۲، ص۲۲۰؛ موسوعة الفقه، ج۳، ص۹.
- ↑ تاریخ الفقه، ص۵۹.
- ↑ تاریخ الفقه ، ص۵۸ـ۵۹؛ الفصول فی‌الاصول، ج۳، ص۲۸۲ و ج۴، ص۴۳ و ۱۷۷؛ الاحکام، ابن‌حزم، ج۵، ص۷۰۰.
- ↑ ارشاد الفحول، ج۲، ص۲۱۸ـ۲۱۹؛ اصول السرخسی، ج۲، ص۹۶؛ موسوعة الفقه، ج۳، ص۹.
- ↑ المصقول، ص۱۶۱.
- ↑ تفسیر قرطبی، ج۱۱، ص۲۰۴ـ۲۰۵؛ المنار، ج۵، ص۳۹۵ـ۳۹۶؛ اصول‌السرخسی، ج۲، ص۹۵ـ۹۶.
- ↑ تفسیر قرطبی، ج۱۱، ص۲۰۴ـ۲۰۵.
- ↑ المنار، ج۱۰، ص۹۴؛ اصول السرخسی، ج۲، ص۹۱.
- ↑ المصقول، ص۱۶۱.
- ↑ و از سر هوا و هوس سخن نمی‌گوید.آن (قرآن) جز وحیی نیست که بر او وحی می‌شود؛ سوره نجم، آیه: ۳- ۴.
- ↑ مجمع‌البیان، ج۹، ص۲۶۱؛ بحارالانوار، ج۱۷، ص۱۵۵؛ التفسیر الکبیر، ج۲۸، ص۲۸۱.
- ↑ ارشادالفحول، ج۲، ص۲۱۹.
- ↑ موسوعة طبقات الفقهاء، (مقدمه)، ق ۱، ص۱۱۶.
- ↑ ارشاد الفحول، ج۲، ص۲۱۹.
- ↑ التّفسیر الکبیر، ج۲۲، ص۱۹۶.
- ↑ به راستی برهانی از پروردگارتان است؛ سوره انعام، آیه: ۵۷.
- ↑ پس نه، به پروردگارت سوگند که ایمان نمی‌آورند تا در آنچه میانشان ستیز رخ داده است تو را داور کنند سپس از آن داوری که کرده‌ای در خود دلتنگی نیابند و یکسره (بدان) تن در دهند ؛ سوره نساء، آیه: ۶۵.
- ↑ مجمع‌البیان، ج۹، ص۵۷ و ۲۶۱؛ التفسیرالکبیر، ج۲۲، ص۱۹۶؛ بحارالانوار، ج۱۷، ص۱۵۵.
- ↑ و چون آیات روشن ما برای آنان خوانده شود کسانی که لقای ما را امید نمی‌برند می‌گویند: قرآن دیگری جز این بیاور یا آن را دگرگون کن! بگو: مرا نسزد که از پیش خود آن را دگرگون کنم. من جز از آنچه به من وحی می‌شود پیروی نمی‌کنم؛ بی‌گمان من اگر با پروردگارم نافرمانی کنم از عذاب روزی سترگ می‌هراسم؛ سوره یونس، آیه: ۱۵.
- ↑ الکاشف، ج۴، ص۱۴۲.
- ↑ التفسیرالکبیر، ج۲۲، ص۱۹۶؛ بحارالانوار، ج۱۷، ص۱۵۵.
- ↑ و از آنچه به تو وحی می‌گردد پیروی کن و شکیبایی پیشه ساز تا خداوند داوری فرماید و او بهترین داوران است؛ سوره یونس، آیه: ۱۰۹.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج۲۲، ص۱۹۶ ارشاد الفحول، ج۲، ص۲۲۵.
- ↑ و چون برای آنان آیه‌ای (دلخواه آنان) نیاورده‌ای می‌گویند: چرا خود آیه‌ای برنگزیدی؟ بگو من تنها از آنچه از سوی پروردگارم به من وحی می‌شود پیروی می‌کنم؛ این (ها) بینش‌هایی است از سوی پروردگارتان و رهنمود و بخشایشی است برای مردمی که ایمان دارند؛ سوره اعراف، آیه: ۲۰۳.
- ↑ بگو: من به شما نمی‌گویم که گنجینه‌های خداوند نزد من است و غیب نمی‌دانم و به شما نمی‌گویم که من فرشته‌ام؛ جز از آنچه به من وحی می‌شود پیروی نمی‌کنم؛ بگو:آیا نابینا و بینا برابر است پس آیا نمی‌اندیشید؟؛ سوره انعام، آیه:۵۰.
- ↑ المنار، ج۷، ص۴۲۹.
- ↑ المیزان، ج۷، ص۹۷.
- ↑ مبادی الوصول، ص۲۴۰.
- ↑ سپس تو را بر آبشخوری از کار (دین) برگماشتیم، از همان پیروی کن و از هوس‌های کسانی که (چیزی) نمی‌دانند پیروی مکن؛ سوره جاثیه، آیه: ۱۸.
- ↑ المیزان، ج۱۸، ص۱۶۶؛ مجمع‌البیان، ج۹ـ۱۰، ص۷۶.
- ↑ موسوعة طبقات الفقهاء، (مقدمه)، ق ۱، ص۱۱۳.
- ↑ و ما این کتاب را به سوی تو به درستی فرو فرستاده‌ایم که کتاب پیش از خود را راست می‌شمارد و نگاهبان بر آن است؛ پس میان آنان بنابر آنچه خداوند فرو فرستاده است داوری کن و به جای آنچه از حق به تو رسیده است از خواسته‌های آنان پیروی مکن، ما به هر یک از شما شریعت و راهی داده‌ایم و اگر خداوند می‌خواست شما را امّتی یگانه می‌گردانید لیک (نگردانید) تا شما را در آنچه‌تان داده است بیازماید؛ پس در کارهای خیر بر یکدیگر پیشی گیرید، بازگشت همه شما به سوی خداوند است بنابراین شما را از آنچه در آن اختلاف می‌ورزیدید آگاه می‌گرداند؛ سوره مائده، آیه: ۴۸.
- ↑ و اگر بخشش و بخشایش خداوند بر تو نبود گروهی از ایشان به بیراه کردن تو کوشیده بودند حال آنکه جز خودشان را بیراه نمی‌کنند و به تو هیچ زیانی نمی‌رسانند و خداوند کتاب و فرزانگی بر تو فرو فرستاد و به تو چیزی آموخت که نمی‌دانستی و بخشش خداوند بر تو سترگ است؛ سوره نساء، آیه: ۱۱۳.
- ↑ المیزان، ج۵، ص۸۰.
- ↑ موسوعة طبقات الفقهاء (مقدمه)، ق ۱، ص۱۱۶.
- ↑ ارشاد الفحول، ج۲، ص۲۱۹.
- ↑ مبادی الوصول، ص۲۴۱؛ زبدة‌الاصول، ص۱۶۱ و ۱۶۳.
- ↑ مبادی الوصول، ص۲۴۰ـ۲۴۱؛ موسوعة الطبقات الفقهاء (مقدمه)، ق۱، ص۱۱۴ـ۱۱۵.
- ↑ مجمع‌البیان، ج۷، ص۹۱ـ۹۲؛ اصول السرخسی، ص۹۲؛ التفسیرالکبیر، ج۲۲، ص۱۹۶.
- ↑ و آن (داوری) را به سلیمان فهماندیم و به هر یک داوری و دانشی دادیم و کوه‌ها و پرنده‌ها را رام کردیم که همراه با داود نیایش می‌کردند و کننده (ی این کار) بودیم.و برای شما ساختن زرهی را به او آموختیم تا از (گزند) جنگتان نگه دارد پس آیا شما سپاسگزار هستید؟؛ سوره انبیاء، آیه: ۷۹-۸۰.
- ↑ مجمع‌البیان، ج۷، ص۹۲؛ نمونه، ج۱۳، ص۴۶۶ـ۴۶۷.
- ↑ تفسیر قرطبی، ج۱۱، ص۲۰۴؛ المنیر، ج۱۷، ص۱۰۳.
- ↑ الاحکام، آمدی، ج۴، ص۳۹۹.
- ↑ الصافی، ج۳، ص۳۴۸ـ۳۴۹؛ کشف‌الاسرار، ج۶، ص۲۷۸ـ۲۷۹؛ فتح القدیر، ج۳، ص۴۱۸.
- ↑ سوره انبیاء، آیه: ۷۸.
- ↑ سوره انبیاء، آیه: ۷۸.
- ↑ المیزان، ج۱۴، ص۳۱۱.
- ↑ المیزان، ج۱۴، ، ص۳۱۱ و ۳۱۷.
- ↑ ما این کتاب (آسمانی) را بر تو، به حق فرو فرستاده‌ایم تا در میان مردم بدانچه خداوند به تو نمایانده است داوری کنی و طرفدار خائنان مباش؛ سوره نساء، آیه:۱۰۵.
- ↑ المنار، ج۵، ص۳۹۵؛ الاحکام، آمدی، ج۴، ص۳۹۹.
- ↑ المنار، ج۵، ص۳۹۵.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج۱۱، ص۳۳.
- ↑ المنار، ج۵، ص۳۹۵.
- ↑ التحریر والتّنویر، ج۵، ص۱۹۳؛ تفسیر ابن‌کثیر، ج۱، ص۵۶۳.
- ↑ همه خوردنی‌ها برای بنی اسرائیل حلال بود جز آنچه اسرائیل (- یعقوب) پیش از آنکه تورات فرو فرستاده شود، بر خویش حرام کرده بود، بگو: اگر راست می‌گویید تورات را بیاورید و آن را بخوانید؛ سوره آل عمران، آیه: ۹۳.
- ↑ المیزان، ج۳، ص۳۸۰؛ التفسیر الکبیر، ج۸، ص۱۴۸.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج۸، ص۱۴۸ـ۱۴۹.
- ↑ روض‌الجنان، ج۴، ص۴۳۴.
- ↑ المیزان، ج۳، ص۳۴۹؛ تفسیر عیاشی، ج۱، ص۱۸۴.
- ↑ التفسیرالکبیر، ج۸، ص۱۴۹.
- ↑ التفسیرالکبیر، ج۸، ص۱۴۸.
- ↑ خداوند از تو در گذراد! چرا پیش‌تر از آنکه راستگویان بر تو آشکار گردند و دروغگویان را بشناسی به آنان اجازه دادی؟؛ سوره توبه، آیه: ۴۳.
- ↑ التفسیرالکبیر، ج۱۶، ص۷۴ـ۷۵ و ج۲۲، ص۱۹۷؛ المنار، ج۱۰، ص۴۶۵ـ۴۶۶.
- ↑ المیزان، ج۹، ص۲۸۴ـ۲۸۷.
- ↑ المنار، ج۱۰، ص۴۶۴.
- ↑ بر هیچ پیامبری روا نیست که اسیرانی داشته باشد تا (آنگاه که) در (سر) زمین (خویش دشمن را) از توان بیندازد؛ (شما از گرفتن اسیر) کالای ناپایدار این جهان را می‌خواهید و خداوند جهان واپسین را (برای شما) می‌خواهد و خداوند پیروزمندی فرزانه است.اگر در آنچه گرفته‌اید نوشته‌ای از خداوند، از پیش نبود، به یقین عذابی سترگ به شما می‌رسید؛ سوره انفال، آیه: ۶۷- ۶۸.
- ↑ المنار، ج۱۰، ص۸۷ و ۹۴.
- ↑ المنیر، ج۱۰، ص۷۵، الاحکام، آمدی، ج۴، ص۳۹۹.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج۱۵، ص۱۹۹.
- ↑ المیزان، ج۹، ص۱۳۶ـ۱۳۹؛ مجمع‌البیان، ج۴، ص۸۵۸ـ۸۵۹؛ نمونه، ج۷، ص۲۴۳ـ۲۴۷.
- ↑ و تو چه دانی، بسا او پاکیزگی یابد،یا در یاد گیرد و آن یادکرد، او را سود رساند؛ سوره عبس، آیه: ۳- ۴.
- ↑ و اما آنکه شتابان نزد تو آمد؛ در حالی که (از خدا) می‌هراسد؛ تو از وی به دیگری می‌پردازی؛ سوره عبس، آیه: ۸- ۱۰.
- ↑ الدرالمنثور، ج۸، ص۴۱۸.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج۳۱، ص۵۴.
- ↑ التحریر والتنویر، ج۳۰، ص۱۱۳؛ التفسیر الکبیر، ج۳۱، ص۵۴ـ۵۵.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج۳۱، ص۵۴ـ۵۵.
- ↑ مجمع‌البیان، ج۱۰، ص۶۶۴؛ المیزان، ج۲۰، ص۲۰۳.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج۱۶، ص۷۴ و ج۲۲، ص۱۹۷؛ اصول السرخسی، ج۲، ص۹۳؛ الاحکام، آمدی، ج۴، ص۳۹۹.
- ↑ و هنگامی که خبری از ایمنی یا بیم به ایشان برسد آن را فاش می‌کنند و اگر آن را به پیامبر یا پیشوایانشان باز می‌بردند کسانی از ایشان که آن را در می‌یافتند به آن پی می‌بردند و اگر بخشش و بخشایش خداوند بر شما نمی‌بود (همه) جز اندکی، از شیطان پیروی می‌کردید؛ سوره نساء، آیه:۸۳.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج۲۲، ص۱۹۷.
- ↑ المنار، ج۵، ص۲۹۹ـ۳۰۲.
- ↑ مجمع‌البیان، ج۹، ص۳۷۱ـ۳۷۲؛ الکشاف، ج۴، ص۴۸۵.
- ↑ تفسیر قرطبی، ج۱۱، ص۲۰۵؛ اصول السرخسی، ج۲، ص۹۵.
- ↑ المیزان، ج۱۹، ص۱۸۱؛ تفسیر قمی، ج۲، ص۳۶۵ـ۳۶۶.
- ↑ منابع اجتهاد، ص۸۲ـ۸۵ و ۲۶۰ـ۲۶۲.
- ↑ الکافی، ج۱، ص۵۹ـ۶۲.
- ↑ سوره مائده، آیه: ۳.
- ↑ و (یاد کن) روزی را که در هر امّتی گواهی از خودشان بر آنان برانگیزیم و تو را بر اینان گواه آوریم و بر تو این کتاب را فرو فرستادیم که بیانگر هر چیز و رهنمود و بخشایش و نویدبخشی برای مسلمانان است؛ سوره نحل، آیه:۸۹.
- ↑ و هیچ جنبنده‌ای در زمین نیست و نیز هیچ پرنده‌ای که با دو بال خود می‌پرد، جز اینکه گروه‌هایی همچون شما هستند؛ ما در این کتاب، هیچ چیز را فرو نگذاشته‌ایم، سپس (همه) به سوی پروردگارشان گرد آورده می‌شوند؛ سوره انعام، آیه: ۳۸.
- ↑ ما خود، مردگان را زنده می‌گردانیم و هر چه را پیش فرستاده‌اند و آنچه را از آنان بر جای مانده است می‌نگاریم و هر چیزی را در نوشته‌ای روشنبر شمرده‌ایم؛ سوره یس، آیه:۱۲.
- ↑ اعلام الموقعین، ج۱، ص۲۹ـ۳۰.
- ↑ الاحکام، آمدی، ج۴، ص۳۹۸.
- ↑ الاصول العامه، ص۳۸۴ـ۳۸۵؛ انوار الاصول، ج۳، ص۶۰۲.
- ↑ ر.ک: النصوالاجتهاد.
- ↑ موسوعة‌العقاد، ج۵، ص۹۲۷ـ۹۲۸.
- ↑ اعلام الموقعین، ج۱، ص۴۹.
- ↑ پس اگر پاسخت را ندهند بدان که از خواهش‌ها (ی نفس) شان پیروی می‌کنند و گمراه‌تر از آنکه بی‌رهنمودی از خداوند، از خواهش (نفس) خویش پیروی کند کیست؟ بی‌گمان خداوند گروه ستمکاران را راهنمایی نمی‌کند؛ سوره قصص، آیه:۵۰.
- ↑ اعلام‌الموقعین، ج۱، ص۴۹.
- ↑ سپس تو را بر آبشخوری از کار (دین) برگماشتیم، از همان پیروی کن و از هوس‌های کسانی که (چیزی) نمی‌دانند پیروی مکن؛ سوره جاثیه، آیه:۱۸.
- ↑ بی‌گمان آنان در برابر (عذاب) خداوند هرگز چیزی را از تو باز نمی‌توانند داشت و ستمگران، دوستان یکدیگرند و خداوند دوست پرهیزگاران است؛ سوره جاثیه، آیه: ۱۹.
- ↑ اعلام‌الموقعین، ج۱، ص۵۰.
- ↑ از آنچه از سوی پروردگارتان به سوی شما فرو فرستاده شده است پیروی کنید و جز وی از سرورانی (دیگر) پیروی نکنید؛ اندک پند می‌پذیرید؛ سوره اعراف، آیه: ۳.
- ↑ و ما هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر برای آنکه به اذن خداوند از او فرمانبرداری کنند و اگر آنان هنگامی که به خویش ستم روا داشتند نزد تو می‌آمدند و از خداوند آمرزش می‌خواستند و پیامبر برای آنان آمرزش می‌خواست خداوند را توبه‌پذیر بخشاینده می‌یافتند؛ سوره نساء، آیه: ۶۴.
- ↑ پس نه، به پروردگارت سوگند که ایمان نمی‌آورند تا در آنچه میانشان ستیز رخ داده است تو را داور کنند سپس از آن داوری که کرده‌ای در خود دلتنگی نیابند و یکسره (بدان) تن در دهند؛ سوره نساء، آیه: ۶۵.
- ↑ نمونه، ج۳، ص۴۵۶.
- ↑ المیزان، ج۴، ص۴۰۴.
- ↑ و مانند کسانی نباشید که پراکندند و پس از آنکه برهان‌ها (ی روشن) برای آنان آمد، اختلاف کردند و آنان را عذابی سترگ خواهد بود؛ سوره آل عمران، آیه:۱۰۵.
- ↑ مجمع‌البیان، ج۲، ص۸۰۷.
- ↑ التبیان، ج۲، ص۵۵۰.
- ↑ ای مؤمنان، از خداوند فرمان برید و از پیامبر و زمامدارانی که از شمایند فرمانبرداری کنید و اگر به خداوند و روز بازپسین ایمان دارید، چون در چیزی با هم به ستیز برخاستید آن را به خداوند و پیامبر بازبرید که این بهتر و بازگشت آن نیکوتر است؛ سوره نساء، آیه:۵۹.
- ↑ المیزان، ج۴، ص۳۸۷.
- ↑ اعلام الموقعین، ج۲، ص۲۸۰؛ مجمع‌البیان، ج۲، ص۷۶۹.
- ↑ هان! شما همان کسانید که در آنچه بدان دانشی داشتید چون و چرا کردید؛ (دیگر) چرا در آنچه بدان دانشی ندارید چون و چرا می‌کنید؟ و خداوند می‌داند و شما نمی‌دانید؛ سوره آل عمران، آیه: ۶۶.
- ↑ اعلام الموقعین، ج۲، ص۲۸۰ـ۲۸۱؛ مجمع‌البیان، ج۶، ص۶۰۲.
- ↑ و چون خداوند و فرستاده او به کاری فرمان دهند سزیده هیچ مرد و زن مؤمنی نیست که آنان را در کارشان گزینش (دیگری) باشد؛ هر کس از خدا و فرستاده‌اش نافرمانی کند به گمراهی آشکاری افتاده است؛ سوره احزاب، آیه: ۳۶.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج۲۵، ص۲۱۱؛ مجمع‌البیان، ج۸، ص۵۶۴؛ المیزان، ج۱۶، ص۳۲۱.
- ↑ الهی راد، صفدر، انسان‌شناسی، ص:۱۸۹.