آل در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
|||
| خط ۱۹: | خط ۱۹: | ||
'''نکته:''' [[ابن عباس]] گوید: مراد از {{متن قرآن|إِلْ يَاسِينَ}} [[آل محمد]]{{صل}} است و {{متن قرآن|يَاسِينَ}} یکی از نام‌های [[پیغمبر]] است. کسی که این کلمه را (الیاسین) متصل خوانده، گوید: مراد از آن "[[الیاس]]" و [[پیروان]] او می‌باشد. و گفته شده که ([[یس]]) نام سوره می‌باشد گویا که [[خداوند]] فرموده است: [[سلام]] بر آن که به [[کتاب خداوند]] و به [[قرآن]] که ([[یس]]) است، [[ایمان]] آورد<ref>[[مجمع البیان]]، ج ۲۱، ص۴۳.</ref><ref>[[محمد جعفر سعیدیان‌فر|سعیدیان‌فر]] و [[سید محمد علی ایازی|ایازی]]، [[فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱ (کتاب)|فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم]]، ج۱، ص ۴۵-۴۶.</ref>. | '''نکته:''' [[ابن عباس]] گوید: مراد از {{متن قرآن|إِلْ يَاسِينَ}} [[آل محمد]]{{صل}} است و {{متن قرآن|يَاسِينَ}} یکی از نام‌های [[پیغمبر]] است. کسی که این کلمه را (الیاسین) متصل خوانده، گوید: مراد از آن "[[الیاس]]" و [[پیروان]] او می‌باشد. و گفته شده که ([[یس]]) نام سوره می‌باشد گویا که [[خداوند]] فرموده است: [[سلام]] بر آن که به [[کتاب خداوند]] و به [[قرآن]] که ([[یس]]) است، [[ایمان]] آورد<ref>[[مجمع البیان]]، ج ۲۱، ص۴۳.</ref><ref>[[محمد جعفر سعیدیان‌فر|سعیدیان‌فر]] و [[سید محمد علی ایازی|ایازی]]، [[فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱ (کتاب)|فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم]]، ج۱، ص ۴۵-۴۶.</ref>. | ||
==واژه‌شناسی لغوی== | |||
[[آل]]=[[اهل]]، [[خانواده]]، [[پیروان]]، شخص<ref>التحقیق، ج ۱، ص ۱۷۶، «آل».</ref> | |||
این واژه، ۲۵ بار فقط به صورت مضاف در [[قرآن]] آمده است<ref>المعجم الاحصائی، ج۲، ص ۱۵.</ref>. سیزده بار به «[[فرعون]]»، چهار بار به «[[لوط]]»، دو بار به «[[ابراهیم]]» و «[[یعقوب]]» و یک بار نیز به هر یک از واژه‌های «[[موسی]]» «[[هارون]]» «[[داوود]]» و «[[عمران]]» اضافه شده است. | |||
در ریشه لغوی "[[آل]]" دو نظر اساسی وجود دارد<ref> مفردات، ص ۹۸، «آل»؛ التحقیق، ج ۱، ص ۱۷۷.</ref> که بر گوناگونی معنای این لفظ، تناسب معانی با لفظ و نیز تشخیص معنای [[حقیقی]] از مجازی مؤثّر است.<ref>[[محمد حسن ناصحی|ناصحی، محمد حسن]]، [[آل (مقاله)|مقاله «آل»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۱.</ref> | |||
==[[آل]] در [[قرآن]]== | |||
*لغویان و [[مفسّران]] برای "[[آل]]" چهارمعنا ذکر کرده‌اند: "[[اهل]] و [[خانواده]]" "[[پیروان]]" "شخص" و "[[نزدیکان]] خاص"<ref>مفردات، ص ۹۸، «آل»؛ لسان‌العرب، ج ۱، ص ۲۵۴، «اهل»؛ التحقیق، ج ۱، ص ۱۷۶، «آل».</ref>. *"[[آل]]" در [[قرآن]] بیش‌تر به معنای "[[پیروان]]" است؛ یعنی [[قوم]] و گروهی که پیرو شخصی دارای مسلک ویژه باشند که آنها را به هم پیوند داده است؛ پس از این معنا، "[[آل]]" به ترتیب در معانی "[[اهل]] و [[خانواده]]" "شخص" و "[[نزدیکان]] خاص" به کار رفته است.<ref>[[محمد حسن ناصحی|ناصحی، محمد حسن]]، [[آل (مقاله)|مقاله «آل»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۱.</ref> | |||
===[[اهل]] و [[خانواده]]=== | |||
این معنا، شایع‌ترین معنای "[[آل]]" است؛ از این رو، هنگام کاربرد این واژه بدون قرینه، فقط این معنا به [[ذهن]] می‌آید. شاید تبادر معنای [[خانواده]] موجب شده تا بعضی لغویان، آن را فقط به همین معنا بدانند<ref>قاموس قرآن، ج ۱، ص ۱۴۳، «آل».</ref>. به نظر برخی لغویان، "[[آل]]" در اصل، "[[اهل]]" بوده، "هاء" به "همزه" تبدیل؛ سپس [[تخفیف]] شده و کلمه "[[آل]]" پدید آمده است؛ زیرا مصغّر کلمه "[[آل]]"، "اُهَیْل" است و تصغیر، کلمات [[عرب]] را به ریشه لغوی آنها باز می‌گرداند<ref>مفردات، ص ۹۸، «آل».</ref>. | |||
*برخی از لغویان و [[مفسّران]] نیز همین نظر را [[تأیید]] کرده‌اند <ref>مجمع‌البحرین، ج ۱، ص ۱۳۴، «اول»؛ المیزان، ج ۳، ص ۱۶۵.</ref>. برخی، از جمع بین [[آیه]] {{متن قرآن|إِنَّا أَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ حَاصِبًا إِلَّا آلَ لُوطٍ نَجَّيْنَاهُمْ بِسَحَرٍ}}<ref>«ما بر (سر) آنان شنبادی (مرگبار) فرستادیم جز بر خاندان لوط که سحرگاهی رهایی‌شان بخشیدیم» سوره قمر، آیه ۳۴.</ref> و {{متن قرآن|قَالُوا يَا لُوطُ إِنَّا رُسُلُ رَبِّكَ لَنْ يَصِلُوا إِلَيْكَ فَأَسْرِ بِأَهْلِكَ بِقِطْعٍ مِنَ اللَّيْلِ وَلَا يَلْتَفِتْ مِنْكُمْ أَحَدٌ إِلَّا امْرَأَتَكَ إِنَّهُ مُصِيبُهَا مَا أَصَابَهُمْ إِنَّ مَوْعِدَهُمُ الصُّبْحُ أَلَيْسَ الصُّبْحُ بِقَرِيبٍ}}<ref>«(فرشتگان) گفتند: ای لوط! ما فرستادگان پروردگار توییم، آنان هیچ‌گاه به تو نمی‌رسند پس، در پاره‌ای از شب خانواده‌ات را بکوچان مگر زنت را که آنچه به آنان خواهد رسید به او نیز می‌رسد و هیچ‌یک از شما نباید روی بگرداند؛ بی‌گمان آنان را پیمانگاه، پگاه است؛ آیا پگاه نزدیک نیست؟» سوره هود، آیه ۸۱.</ref> نتیجه می‌گیرند که [[آل]]، همان [[اهل]] است<ref> قاموس قرآن، ج ۱، ص ۱۴۳، «آل».</ref>.<ref>[[محمد حسن ناصحی|ناصحی، محمد حسن]]، [[آل (مقاله)|مقاله «آل»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۱.</ref> | |||
[[شیخ طوسی]] نیز در [[آیه]] {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ}}<ref>«خداوند، آدم، نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران را بر جهانیان برتری داد» سوره آل عمران، آیه ۳۳.</ref> "[[آل]]" را به معنای "[[اهل]]" می‌داند<ref>التبیان، ج ۲، ص ۴۴۱.</ref>. | |||
گروهی دیگر از [[مفسّران]] نیز همین معنا را برای "[[آل]]" در [[آیات]] ذیل پذیرفته‌اند: {{متن قرآن|إِنَّا أَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ حَاصِبًا إِلَّا آلَ لُوطٍ نَجَّيْنَاهُمْ بِسَحَرٍ}}<ref>«ما بر (سر) آنان شنبادی (مرگبار) فرستادیم جز بر خاندان لوط که سحرگاهی رهایی‌شان بخشیدیم» سوره قمر، آیه ۳۴.</ref> ، {{متن قرآن|فَمَا كَانَ جَوَابَ قَوْمِهِ إِلَّا أَنْ قَالُوا أَخْرِجُوا آلَ لُوطٍ مِنْ قَرْيَتِكُمْ إِنَّهُمْ أُنَاسٌ يَتَطَهَّرُونَ}}<ref>«اما پاسخ قوم او جز این نبود که گفتند: خاندان لوط را از شهر خود بیرون کنید زیرا آنان مردمی هستند که خود را پاک می‌نمایانند» سوره نمل، آیه ۵۶.</ref>، {{متن قرآن|إِلَّا آلَ لُوطٍ إِنَّا لَمُنَجُّوهُمْ أَجْمَعِينَ}}<ref>«بجز خاندان لوط، که ما بی‌گمان همه آنان را رهایی می‌بخشیم» سوره حجر، آیه ۵۹.</ref>.<ref>مجمع‌البیان، ج ۶، ص ۵۲۴؛ نمونه، ج ۲۳، ص ۶۱ و ج ۹، ص۱۸۶ و ج ۱۱، ص ۱۰۲.</ref> | |||
در چند جای [[قرآن]]، از جمله در [[آیه]] {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ}}<ref>«خداوند، آدم، نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران را بر جهانیان برتری داد» سوره آل عمران، آیه ۳۳.</ref> و {{متن قرآن|أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَيْنَا آلَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَآتَيْنَاهُمْ مُلْكًا عَظِيمًا}}<ref>«یا اینکه به مردم برای آنچه خداوند به آنان از بخشش خود داده است رشک می‌برند؟ بی‌گمان ما به خاندان ابراهیم کتاب (آسمانی) و فرزانگی دادیم و به آنان فرمانروایی سترگی بخشیدیم» سوره نساء، آیه ۵۴.</ref> [[آل]] به معنای [[فرزندان]] آمده<ref>التفسیرالکبیر، ج۱۰، ص۱۳۳؛ قرطبی، ج۴، ص۴۱؛ المیزان، ج۳، ص۱۶۵.</ref>؛ امّا منافاتی با معنای "[[اهل]]" ندارد؛ چرا که بارزترین مصداق [[اهل]] و [[خانواده]] هرکسی [[فرزندان]] اویند. گرچه شایع‌ترین معنای "[[آل]]"، "[[اهل]]" است، تفاوت‌هایی بین کاربرد این دو وجود دارد؛ از جمله، "[[آل]]" برخلاف "[[اهل]]" به زمان، مکان و کلمات نکره اضافه نمی‌شود؛ هم‌چنین "[[آل]]" برخلاف "[[اهل]]" بیش‌تر به افراد [[شریف]] و با [[فضیلت]] (در [[دنیا]] یا [[آخرت]]) اضافه می‌شود<ref>مفردات، ص ۹۸، «آل»؛ لسان‌العرب، ج ۱، ص ۲۵۵، «آل».</ref>؛ ازاین رو، در [[قرآن]]، مضافٌ‌الیه "[[آل]]" یا نام [[پیامبر]]{{صل}} است یا "[[فرعون]]" که بزرگ و فرمان‌روای [[قوم]] خود بوده است.<ref>[[محمد حسن ناصحی|ناصحی، محمد حسن]]، [[آل (مقاله)|مقاله «آل»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۱.</ref> | |||
===[[پیروان]]=== | |||
این معنا ([[پیروان]] کسی که [[آیین]] و مسلک خاّصی دارد) در [[قرآن]] بیش از معانیِ دیگر آمده است<ref>التحقیق، ج ۱، ص ۱۷۶، «آل».</ref>. در [[آیه]] {{متن قرآن|كَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَالَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ كَذَّبُوا بِآيَاتِ رَبِّهِمْ فَأَهْلَكْنَاهُمْ بِذُنُوبِهِمْ وَأَغْرَقْنَا آلَ فِرْعَوْنَ وَكُلٌّ كَانُوا ظَالِمِينَ}}<ref>«چون روش فرعونیان و کسان پیش از ایشان که آیات پروردگارشان را دروغ شمردند و ما برای گناهانشان آنان را نابود و فرعونیان را غرق کردیم و همگی ستمگر بودند» سوره انفال، آیه ۵۴.</ref> از [[لشکر]] [[فرعون]] به "[[آل]]" تعبیر شده؛ چون با او بر یک [[عقیده]] بودند<ref>قاموس قرآن، ج ۱، ص ۱۴۳، «آل».</ref>. *[[آل]]، در [[آیه]] {{متن قرآن| أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ}}<ref>« فرعونیان را به (درون) سخت‌ترین عذاب درآورید!» سوره غافر، آیه ۴۶.</ref> نیز به همین معنا است؛ زیرا [[فرعون]]، [[فرزند]] نداشته، و [[پدر]]، عمو، [[برادر]] و [[نزدیکان]] خاصّ وی نبوده‌اند تا [[خاندان]] و اهلش مراد باشد؛ پس [[پیروان]] وی منظور است<ref>قرطبی، ج ۱، ص ۲۶۰.</ref>؛ بنابراین، مقصود در سیزده آیه‌ای که در آنها "آل‌فرعون" آمده، [[پیروان]] [[فرعون]] است، نه [[اهل]] و [[خانواده]] او. پیش از این گذشت که در ریشه لغوی "[[آل]]" دو نظر وجود دارد که یکی از آنها در ذیل معنای "[[اهل]]" ذکر شد. [[رأی]] دیگر این‌است که "[[آل]]" از کلمه دیگری گرفته نشده؛ بلکه اصلِ آن، "اَوْل" به معنای [[رجوع]] و بازگشت و مصغَّرش "أُوَیْل" است، نه "أُهَیْل"<ref>التحقیق، ج ۱، ص ۱۷۷، «آل».</ref>؛ در این صورت، تناسب [[آل]] با معانیِ چهارگانه [[حفظ]] می‌شود؛ چرا که با این ریشه لغوی، آلِ شخص به کسانی گفته می‌شود که به سبب [[خویشاوندی]] یا با عنوان یا روش و [[دین]] به او منسوب باشند<ref>التحقیق، ج ۱، ص ۱۷۷، «آل».</ref>؛ پس تفاوت "[[اهل]]" با "[[آل]]" در این است که در "[[اهل]]"، "[[انس]] و [[الفت]]" با شخص، و در "[[آل]]" [[رجوع]] به شخص<ref>التحقیق، ج ۱، ص ۱۷۷، «آل».</ref> اصل قرار می‌گیرد. براساس [[رأی]] این گروه از لغویان، بعید نیست که [[آل]]، "مشترک لفظی" و معانی مذکور، [[حقیقی]] باشد نه مجازی.<ref>[[محمد حسن ناصحی|ناصحی، محمد حسن]]، [[آل (مقاله)|مقاله «آل»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۱.</ref> | |||
===شخص=== | |||
گاهی مقصود از آلِ فلان، خودِ شخص است<ref>مقاییس، ج ۱، ص ۱۶۱، «اول»؛ مجمع‌البیان، ج ۲، ص ۶۱۴ و ۶۱۵.</ref>. دلیل‌اینکه از شخص، به [[آل]] او تعبیر می‌کنند، توجّه دادنِ دیگران به [[مقام]] و [[شأن]] او است <ref>مجمع‌البیان، ج ۲، ص ۷۳۴.</ref>. این معنا، هم مورد نظر [[مفسّران]] است و هم در اشعار [[عرب]] آمده. به نظر برخی [[مفسّران]]، در [[آیه]] {{متن قرآن| وَبَقِيَّةٌ مِمَّا تَرَكَ آلُ مُوسَى وَآلُ هَارُونَ }}<ref>« بازمانده‌ای از آنچه از خاندان موسی و هارون بر جای نهاده‌اند » سوره بقره، آیه ۲۴۸.</ref>، {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ}}<ref>«خداوند، آدم، نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران را بر جهانیان برتری داد» سوره آل عمران، آیه ۳۳.</ref> مقصود، شخصِ [[موسی]]، [[هارون]]، [[ابراهیم]] و [[عمران]] است<ref>مجمع البیان، ج ۲، ص ۶۱۴ و ۶۱۵ و ۷۳۴؛ التفسیر الکبیر، ج ۶، ص ۱۹۱.</ref>؛ همان‌گونه که مراد از "[[آل]] ابی‌بکر" در [[بیت]] زیر، شخص [[ابوبکر]] است: {{عربی|و لاتبک میتاً بعد میتٍ أحبّه / [[علی]] و عبّاس و [[آل]] أبی‌بکر}}<ref>مقاییس، ج ۱، ص ۱۶۱ «اول»؛ مجمع‌البیان، ج ۲، ص ۶۱۵.</ref>.<ref>[[محمد حسن ناصحی|ناصحی، محمد حسن]]، [[آل (مقاله)|مقاله «آل»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۱.</ref> | |||
===[[نزدیکان]] خاص=== | |||
چهارمین معنای واژه "[[آل]]"، کسانی هستند که رابطه خاصّی با [[انسان]] دارند؛ چه این رابطه از طریق [[خویشاوندی]] و نزدیکی با [[فرد]] حاصل شود، چه با [[دوستی]]<ref>مفردات، ص ۹۸ «آل».</ref>؛ براین اساس، منظور از [[آل‌محمد]]{{صل}}، [[نزدیکان]] خاصّ [[حضرت]] خواهد بود. | |||
[[علامه طباطبایی]]، براساس همین معنا، مقصود از "[[آل ابراهیم]]" و "[[آل عمران]]" در [[آیه]] {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ}}<ref>«خداوند، آدم، نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران را بر جهانیان برتری داد» سوره آل عمران، آیه ۳۳.</ref> را نزدیکانِ خاصّ [[ابراهیم]] و [[عمران]] و کسانی می‌داند که به آن دو ملحق می‌شوند<ref> المیزان، ج ۳، ص ۱۶۵.</ref>.<ref>[[محمد حسن ناصحی|ناصحی، محمد حسن]]، [[آل (مقاله)|مقاله «آل»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۱.</ref> | |||
== پرسش‌های وابسته == | == پرسش‌های وابسته == | ||
نسخهٔ ۶ نوامبر ۲۰۲۰، ساعت ۲۰:۱۲
- در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل آل (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.
مقدمه
قرآن در بسیاری موارد از کلمه آل یاد می‌کند و خاندان‌هایی را با این عنوان طرح می‌سازد و حکایت، یا حکایاتی از هر یک را بر می‌شمارد، مثلا آل ابراهیم، آل داود، آل عمران، آل یعقوب و آل فرعون. در این مدخل منظور آن دسته از آیاتی است که پیوند پیامبر را با خاندانی مشخص می‌کند و نوعی جبهه گیری میان نیروهای حق و باطل و پیوند تاریخی با آنان را با لفظ آل و ذریه نشان می‌دهد. این جبهه بندی در داستان موسی و عصر خودش با تعبیرهایی چون: آل فرعون: ﴿وَقَالَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَكْتُمُ إِيمَانَهُ أَتَقْتُلُونَ رَجُلًا أَنْ يَقُولَ رَبِّيَ اللَّهُ...﴾[۱]، ﴿وَإِذْ قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ أَنْجَاكُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوءَ الْعَذَابِ...﴾[۲] مشخص کرده است.
- ﴿وَكَذَلِكَ يَجْتَبِيكَ رَبُّكَ وَيُعَلِّمُكَ مِنْ تَأْوِيلِ الْأَحَادِيثِ وَيُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَعَلَى آلِ يَعْقُوبَ كَمَا أَتَمَّهَا عَلَى أَبَوَيْكَ مِنْ قَبْلُ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْحَاقَ إِنَّ رَبَّكَ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾[۳].
- ﴿يَرِثُنِي وَيَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ وَاجْعَلْهُ رَبِّ رَضِيًّا﴾[۴].
- ﴿أُولَئِكَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ مِنْ ذُرِّيَّةِ آدَمَ وَمِمَّنْ حَمَلْنَا مَعَ نُوحٍ وَمِنْ ذُرِّيَّةِ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْرَائِيلَ وَمِمَّنْ هَدَيْنَا وَاجْتَبَيْنَا﴾[۵].
- ﴿وَبَارَكْنَا عَلَيْهِ وَعَلَى إِسْحَاقَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِهِمَا مُحْسِنٌ وَظَالِمٌ لِنَفْسِهِ مُبِينٌ﴾[۶]. و آیات ﴿وَإِذْ نَجَّيْنَاكُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوءَ الْعَذَابِ يُذَبِّحُونَ أَبْنَاءَكُمْ وَيَسْتَحْيُونَ نِسَاءَكُمْ وَفِي ذَلِكُمْ بَلَاءٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَظِيمٌ﴾[۷]، ﴿كَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَالَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ وَاللَّهُ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾[۸]، ﴿وَإِذْ أَنْجَيْنَاكُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوءَ الْعَذَابِ يُقَتِّلُونَ أَبْنَاءَكُمْ وَيَسْتَحْيُونَ نِسَاءَكُمْ وَفِي ذَلِكُمْ بَلَاءٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَظِيمٌ﴾[۹]، ﴿كَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَالَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ كَفَرُوا بِآيَاتِ اللَّهِ فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾[۱۰]، ﴿كَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَالَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ كَذَّبُوا بِآيَاتِ رَبِّهِمْ فَأَهْلَكْنَاهُمْ بِذُنُوبِهِمْ وَأَغْرَقْنَا آلَ فِرْعَوْنَ وَكُلٌّ كَانُوا ظَالِمِينَ﴾[۱۱]، ﴿أُولَئِكَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ مِنْ ذُرِّيَّةِ آدَمَ وَمِمَّنْ حَمَلْنَا مَعَ نُوحٍ وَمِنْ ذُرِّيَّةِ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْرَائِيلَ وَمِمَّنْ هَدَيْنَا وَاجْتَبَيْنَا إِذَا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُ الرَّحْمَنِ خَرُّوا سُجَّدًا وَبُكِيًّا﴾[۱۲].
- ﴿سَلَامٌ عَلَى إِلْ يَاسِينَ﴾[۱۳].
نکته: ابن عباس گوید: مراد از ﴿إِلْ يَاسِينَ﴾ آل محمد(ص) است و ﴿يَاسِينَ﴾ یکی از نام‌های پیغمبر است. کسی که این کلمه را (الیاسین) متصل خوانده، گوید: مراد از آن "الیاس" و پیروان او می‌باشد. و گفته شده که (یس) نام سوره می‌باشد گویا که خداوند فرموده است: سلام بر آن که به کتاب خداوند و به قرآن که (یس) است، ایمان آورد[۱۴][۱۵].
واژه‌شناسی لغوی
آل=اهل، خانواده، پیروان، شخص[۱۶]
این واژه، ۲۵ بار فقط به صورت مضاف در قرآن آمده است[۱۷]. سیزده بار به «فرعون»، چهار بار به «لوط»، دو بار به «ابراهیم» و «یعقوب» و یک بار نیز به هر یک از واژه‌های «موسی» «هارون» «داوود» و «عمران» اضافه شده است.
در ریشه لغوی "آل" دو نظر اساسی وجود دارد[۱۸] که بر گوناگونی معنای این لفظ، تناسب معانی با لفظ و نیز تشخیص معنای حقیقی از مجازی مؤثّر است.[۱۹]
آل در قرآن
- لغویان و مفسّران برای "آل" چهارمعنا ذکر کرده‌اند: "اهل و خانواده" "پیروان" "شخص" و "نزدیکان خاص"[۲۰]. *"آل" در قرآن بیش‌تر به معنای "پیروان" است؛ یعنی قوم و گروهی که پیرو شخصی دارای مسلک ویژه باشند که آنها را به هم پیوند داده است؛ پس از این معنا، "آل" به ترتیب در معانی "اهل و خانواده" "شخص" و "نزدیکان خاص" به کار رفته است.[۲۱]
اهل و خانواده
این معنا، شایع‌ترین معنای "آل" است؛ از این رو، هنگام کاربرد این واژه بدون قرینه، فقط این معنا به ذهن می‌آید. شاید تبادر معنای خانواده موجب شده تا بعضی لغویان، آن را فقط به همین معنا بدانند[۲۲]. به نظر برخی لغویان، "آل" در اصل، "اهل" بوده، "هاء" به "همزه" تبدیل؛ سپس تخفیف شده و کلمه "آل" پدید آمده است؛ زیرا مصغّر کلمه "آل"، "اُهَیْل" است و تصغیر، کلمات عرب را به ریشه لغوی آنها باز می‌گرداند[۲۳].
- برخی از لغویان و مفسّران نیز همین نظر را تأیید کرده‌اند [۲۴]. برخی، از جمع بین آیه ﴿إِنَّا أَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ حَاصِبًا إِلَّا آلَ لُوطٍ نَجَّيْنَاهُمْ بِسَحَرٍ﴾[۲۵] و ﴿قَالُوا يَا لُوطُ إِنَّا رُسُلُ رَبِّكَ لَنْ يَصِلُوا إِلَيْكَ فَأَسْرِ بِأَهْلِكَ بِقِطْعٍ مِنَ اللَّيْلِ وَلَا يَلْتَفِتْ مِنْكُمْ أَحَدٌ إِلَّا امْرَأَتَكَ إِنَّهُ مُصِيبُهَا مَا أَصَابَهُمْ إِنَّ مَوْعِدَهُمُ الصُّبْحُ أَلَيْسَ الصُّبْحُ بِقَرِيبٍ﴾[۲۶] نتیجه می‌گیرند که آل، همان اهل است[۲۷].[۲۸]
شیخ طوسی نیز در آیه ﴿إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ﴾[۲۹] "آل" را به معنای "اهل" می‌داند[۳۰].
گروهی دیگر از مفسّران نیز همین معنا را برای "آل" در آیات ذیل پذیرفته‌اند: ﴿إِنَّا أَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ حَاصِبًا إِلَّا آلَ لُوطٍ نَجَّيْنَاهُمْ بِسَحَرٍ﴾[۳۱] ، ﴿فَمَا كَانَ جَوَابَ قَوْمِهِ إِلَّا أَنْ قَالُوا أَخْرِجُوا آلَ لُوطٍ مِنْ قَرْيَتِكُمْ إِنَّهُمْ أُنَاسٌ يَتَطَهَّرُونَ﴾[۳۲]، ﴿إِلَّا آلَ لُوطٍ إِنَّا لَمُنَجُّوهُمْ أَجْمَعِينَ﴾[۳۳].[۳۴]
در چند جای قرآن، از جمله در آیه ﴿إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ﴾[۳۵] و ﴿أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَيْنَا آلَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَآتَيْنَاهُمْ مُلْكًا عَظِيمًا﴾[۳۶] آل به معنای فرزندان آمده[۳۷]؛ امّا منافاتی با معنای "اهل" ندارد؛ چرا که بارزترین مصداق اهل و خانواده هرکسی فرزندان اویند. گرچه شایع‌ترین معنای "آل"، "اهل" است، تفاوت‌هایی بین کاربرد این دو وجود دارد؛ از جمله، "آل" برخلاف "اهل" به زمان، مکان و کلمات نکره اضافه نمی‌شود؛ هم‌چنین "آل" برخلاف "اهل" بیش‌تر به افراد شریف و با فضیلت (در دنیا یا آخرت) اضافه می‌شود[۳۸]؛ ازاین رو، در قرآن، مضافٌ‌الیه "آل" یا نام پیامبر(ص) است یا "فرعون" که بزرگ و فرمان‌روای قوم خود بوده است.[۳۹]
پیروان
این معنا (پیروان کسی که آیین و مسلک خاّصی دارد) در قرآن بیش از معانیِ دیگر آمده است[۴۰]. در آیه ﴿كَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَالَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ كَذَّبُوا بِآيَاتِ رَبِّهِمْ فَأَهْلَكْنَاهُمْ بِذُنُوبِهِمْ وَأَغْرَقْنَا آلَ فِرْعَوْنَ وَكُلٌّ كَانُوا ظَالِمِينَ﴾[۴۱] از لشکر فرعون به "آل" تعبیر شده؛ چون با او بر یک عقیده بودند[۴۲]. *آل، در آیه ﴿ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ﴾[۴۳] نیز به همین معنا است؛ زیرا فرعون، فرزند نداشته، و پدر، عمو، برادر و نزدیکان خاصّ وی نبوده‌اند تا خاندان و اهلش مراد باشد؛ پس پیروان وی منظور است[۴۴]؛ بنابراین، مقصود در سیزده آیه‌ای که در آنها "آل‌فرعون" آمده، پیروان فرعون است، نه اهل و خانواده او. پیش از این گذشت که در ریشه لغوی "آل" دو نظر وجود دارد که یکی از آنها در ذیل معنای "اهل" ذکر شد. رأی دیگر این‌است که "آل" از کلمه دیگری گرفته نشده؛ بلکه اصلِ آن، "اَوْل" به معنای رجوع و بازگشت و مصغَّرش "أُوَیْل" است، نه "أُهَیْل"[۴۵]؛ در این صورت، تناسب آل با معانیِ چهارگانه حفظ می‌شود؛ چرا که با این ریشه لغوی، آلِ شخص به کسانی گفته می‌شود که به سبب خویشاوندی یا با عنوان یا روش و دین به او منسوب باشند[۴۶]؛ پس تفاوت "اهل" با "آل" در این است که در "اهل"، "انس و الفت" با شخص، و در "آل" رجوع به شخص[۴۷] اصل قرار می‌گیرد. براساس رأی این گروه از لغویان، بعید نیست که آل، "مشترک لفظی" و معانی مذکور، حقیقی باشد نه مجازی.[۴۸]
شخص
گاهی مقصود از آلِ فلان، خودِ شخص است[۴۹]. دلیل‌اینکه از شخص، به آل او تعبیر می‌کنند، توجّه دادنِ دیگران به مقام و شأن او است [۵۰]. این معنا، هم مورد نظر مفسّران است و هم در اشعار عرب آمده. به نظر برخی مفسّران، در آیه ﴿ وَبَقِيَّةٌ مِمَّا تَرَكَ آلُ مُوسَى وَآلُ هَارُونَ ﴾[۵۱]، ﴿إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ﴾[۵۲] مقصود، شخصِ موسی، هارون، ابراهیم و عمران است[۵۳]؛ همان‌گونه که مراد از "آل ابی‌بکر" در بیت زیر، شخص ابوبکر است: و لاتبک میتاً بعد میتٍ أحبّه / علی و عبّاس و آل أبی‌بکر[۵۴].[۵۵]
نزدیکان خاص
چهارمین معنای واژه "آل"، کسانی هستند که رابطه خاصّی با انسان دارند؛ چه این رابطه از طریق خویشاوندی و نزدیکی با فرد حاصل شود، چه با دوستی[۵۶]؛ براین اساس، منظور از آل‌محمد(ص)، نزدیکان خاصّ حضرت خواهد بود.
علامه طباطبایی، براساس همین معنا، مقصود از "آل ابراهیم" و "آل عمران" در آیه ﴿إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ﴾[۵۷] را نزدیکانِ خاصّ ابراهیم و عمران و کسانی می‌داند که به آن دو ملحق می‌شوند[۵۸].[۵۹]
پرسش‌های وابسته
جستارهای وابسته
منابع
سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم
ناصحی، محمد حسن، مقاله «آل»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱
پانویس
- ↑ «و مردی مؤمن از فرعونیان که ایمانش را پنهان می‌داشت گفت: آیا مردی را می‌کشید که می‌گوید: پروردگار من، خداوند است..». سوره غافر، آیه ۲۸.
- ↑ «و (یاد کن) آنگاه را که موسی به قوم خود گفت: نعمت خداوند را بر خویش به یاد آورید هنگامی که شما را از فرعونیان رهایی داد که عذابی سخت را به شما می‌چشاندند..». سوره ابراهیم، آیه ۶.
- ↑ «و بدین گونه پروردگارت تو را برمی‌گزیند و به تو از (دانش) خوابگزاری می‌آموزد و نعمت خویش را بر تو و بر خاندان یعقوب تمام می‌گرداند چنان‌که پیش از این بر پدرانت ابراهیم و اسحاق تمام گردانید که پروردگار تو دانایی فرزانه است» سوره یوسف، آیه ۶.
- ↑ «(همان) که از من و از خاندان یعقوب میراث می‌برد و پروردگارا! او را پسندیده گردان» سوره مریم، آیه ۶.
- ↑ «آنان کسانی از پیامبرانند از فرزندان آدم که خداوند به آنان نعمت بخشیده است و از (فرزندان) آن کسانند که با نوح (در کشتی) برداشتیم و از فرزندان ابراهیم و اسرائیل‌اند و از آنانند که رهیاب کردیم و برگزیدیم» سوره مریم، آیه ۵۸.
- ↑ «و به او و به اسحاق، خجستگی بخشیدیم و برخی از فرزندان آن دو نیکوکارند و برخی آشکارا به خویش ستم می‌ورزند» سوره صافات، آیه ۱۱۳.
- ↑ «و (یاد کنید) آنگاه را که شما را از فرعونیان رهانیدیم که به شما عذابی سخت می‌چشاندند، پسرانتان را سر می‌بریدند و زنانتان را زنده می‌گذاردند و در آن از سوی پروردگارتان برای شما آزمونی سترگ بود» سوره بقره، آیه ۴۹.
- ↑ «همچون شیوه فرعونیان و پیشینیان آنان که آیات ما را دروغ شمردند و خداوند آنها را برای گناهانشان فرو گرفت و خداوند، سخت کیفر است» سوره آل عمران، آیه ۱۱.
- ↑ «و (یاد کن) آنگاه را که شما را از فرعونیان نجات بخشیدیم که عذابی تلخ را به شما می‌چشاندند؛ پسرانتان را می‌کشتند و زنانتان را زنده باز می‌نهادند و در این، برای شما از سوی پروردگارتان آزمونی سترگ بود» سوره اعراف، آیه ۱۴۱.
- ↑ «(روش اینان) چون روش فرعونیان و کسان پیش از ایشان است که به آیات خداوند کفر ورزیدند و خداوند آنان را برای گناهانشان فرو گرفت و خداوند توانمندی سخت‌کیفر است» سوره انفال، آیه ۵۲.
- ↑ «چون روش فرعونیان و کسان پیش از ایشان که آیات پروردگارشان را دروغ شمردند و ما برای گناهانشان آنان را نابود و فرعونیان را غرق کردیم و همگی ستمگر بودند» سوره انفال، آیه ۵۴.
- ↑ «آنان کسانی از پیامبرانند از فرزندان آدم که خداوند به آنان نعمت بخشیده است و از (فرزندان) آن کسانند که با نوح (در کشتی) برداشتیم و از فرزندان ابراهیم و اسرائیل‌اند و از آنانند که رهیاب کردیم و برگزیدیم؛ چون بر آنان آیات (خداوند) بخشنده خوانده می‌شد سجده‌کنان و گریان به خاک می‌افتادند» سوره مریم، آیه ۵۸.
- ↑ «و درود بر ال یاسین» سوره صافات، آیه ۱۳۰.
- ↑ مجمع البیان، ج ۲۱، ص۴۳.
- ↑ سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم، ج۱، ص ۴۵-۴۶.
- ↑ التحقیق، ج ۱، ص ۱۷۶، «آل».
- ↑ المعجم الاحصائی، ج۲، ص ۱۵.
- ↑ مفردات، ص ۹۸، «آل»؛ التحقیق، ج ۱، ص ۱۷۷.
- ↑ ناصحی، محمد حسن، مقاله «آل»، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱.
- ↑ مفردات، ص ۹۸، «آل»؛ لسان‌العرب، ج ۱، ص ۲۵۴، «اهل»؛ التحقیق، ج ۱، ص ۱۷۶، «آل».
- ↑ ناصحی، محمد حسن، مقاله «آل»، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱.
- ↑ قاموس قرآن، ج ۱، ص ۱۴۳، «آل».
- ↑ مفردات، ص ۹۸، «آل».
- ↑ مجمع‌البحرین، ج ۱، ص ۱۳۴، «اول»؛ المیزان، ج ۳، ص ۱۶۵.
- ↑ «ما بر (سر) آنان شنبادی (مرگبار) فرستادیم جز بر خاندان لوط که سحرگاهی رهایی‌شان بخشیدیم» سوره قمر، آیه ۳۴.
- ↑ «(فرشتگان) گفتند: ای لوط! ما فرستادگان پروردگار توییم، آنان هیچ‌گاه به تو نمی‌رسند پس، در پاره‌ای از شب خانواده‌ات را بکوچان مگر زنت را که آنچه به آنان خواهد رسید به او نیز می‌رسد و هیچ‌یک از شما نباید روی بگرداند؛ بی‌گمان آنان را پیمانگاه، پگاه است؛ آیا پگاه نزدیک نیست؟» سوره هود، آیه ۸۱.
- ↑ قاموس قرآن، ج ۱، ص ۱۴۳، «آل».
- ↑ ناصحی، محمد حسن، مقاله «آل»، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱.
- ↑ «خداوند، آدم، نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران را بر جهانیان برتری داد» سوره آل عمران، آیه ۳۳.
- ↑ التبیان، ج ۲، ص ۴۴۱.
- ↑ «ما بر (سر) آنان شنبادی (مرگبار) فرستادیم جز بر خاندان لوط که سحرگاهی رهایی‌شان بخشیدیم» سوره قمر، آیه ۳۴.
- ↑ «اما پاسخ قوم او جز این نبود که گفتند: خاندان لوط را از شهر خود بیرون کنید زیرا آنان مردمی هستند که خود را پاک می‌نمایانند» سوره نمل، آیه ۵۶.
- ↑ «بجز خاندان لوط، که ما بی‌گمان همه آنان را رهایی می‌بخشیم» سوره حجر، آیه ۵۹.
- ↑ مجمع‌البیان، ج ۶، ص ۵۲۴؛ نمونه، ج ۲۳، ص ۶۱ و ج ۹، ص۱۸۶ و ج ۱۱، ص ۱۰۲.
- ↑ «خداوند، آدم، نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران را بر جهانیان برتری داد» سوره آل عمران، آیه ۳۳.
- ↑ «یا اینکه به مردم برای آنچه خداوند به آنان از بخشش خود داده است رشک می‌برند؟ بی‌گمان ما به خاندان ابراهیم کتاب (آسمانی) و فرزانگی دادیم و به آنان فرمانروایی سترگی بخشیدیم» سوره نساء، آیه ۵۴.
- ↑ التفسیرالکبیر، ج۱۰، ص۱۳۳؛ قرطبی، ج۴، ص۴۱؛ المیزان، ج۳، ص۱۶۵.
- ↑ مفردات، ص ۹۸، «آل»؛ لسان‌العرب، ج ۱، ص ۲۵۵، «آل».
- ↑ ناصحی، محمد حسن، مقاله «آل»، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱.
- ↑ التحقیق، ج ۱، ص ۱۷۶، «آل».
- ↑ «چون روش فرعونیان و کسان پیش از ایشان که آیات پروردگارشان را دروغ شمردند و ما برای گناهانشان آنان را نابود و فرعونیان را غرق کردیم و همگی ستمگر بودند» سوره انفال، آیه ۵۴.
- ↑ قاموس قرآن، ج ۱، ص ۱۴۳، «آل».
- ↑ « فرعونیان را به (درون) سخت‌ترین عذاب درآورید!» سوره غافر، آیه ۴۶.
- ↑ قرطبی، ج ۱، ص ۲۶۰.
- ↑ التحقیق، ج ۱، ص ۱۷۷، «آل».
- ↑ التحقیق، ج ۱، ص ۱۷۷، «آل».
- ↑ التحقیق، ج ۱، ص ۱۷۷، «آل».
- ↑ ناصحی، محمد حسن، مقاله «آل»، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱.
- ↑ مقاییس، ج ۱، ص ۱۶۱، «اول»؛ مجمع‌البیان، ج ۲، ص ۶۱۴ و ۶۱۵.
- ↑ مجمع‌البیان، ج ۲، ص ۷۳۴.
- ↑ « بازمانده‌ای از آنچه از خاندان موسی و هارون بر جای نهاده‌اند » سوره بقره، آیه ۲۴۸.
- ↑ «خداوند، آدم، نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران را بر جهانیان برتری داد» سوره آل عمران، آیه ۳۳.
- ↑ مجمع البیان، ج ۲، ص ۶۱۴ و ۶۱۵ و ۷۳۴؛ التفسیر الکبیر، ج ۶، ص ۱۹۱.
- ↑ مقاییس، ج ۱، ص ۱۶۱ «اول»؛ مجمع‌البیان، ج ۲، ص ۶۱۵.
- ↑ ناصحی، محمد حسن، مقاله «آل»، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱.
- ↑ مفردات، ص ۹۸ «آل».
- ↑ «خداوند، آدم، نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران را بر جهانیان برتری داد» سوره آل عمران، آیه ۳۳.
- ↑ المیزان، ج ۳، ص ۱۶۵.
- ↑ ناصحی، محمد حسن، مقاله «آل»، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱.