خیر در جامعه‌شناسی اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ ‏۱۵ مارس ۲۰۲۱، ساعت ۰۸:۳۷

متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث خیر است. "خیر" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل خیر (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

“خیر” در مقابل “شر” از واژه‌های ناظر به ارزش‌هاست و به لحاظ گستره معنایی، جامع، و تقریباً معادل تمام چیزهایی است که از جهتی ارزشمند، مفید، مطلوب و نافع باشند^[۱]. در ظاهر چنین به نظر می‌رسد که حوزه معنایی خیر، بسیار گسترده‌تر از حوزه معنایی عمل صالح است؛ زیرا عمل صالح در ادبیات دینی معمولاً بر اعمالی اطلاق می‌شود که همچون واجبات و مستحبات دارای مرجحات ارزشی باشند. در قرآن نیز این واژه گاه معادل مال و ثروت و گاه به معنای عمل صالح و نیک به کار رفته است. به بیان برخی لغت‌شناسان، مدلول و معنای خیر هر چیزی است که از نظر گاه خاص دین الهی، درست و ارزشمند دانسته شده باشد^[۲]؛ از این‌رو، هر عملی که در راستای نیل به کمال مطلوب و هدف‌های غایی انسان نقش مثبت ایفا کند، مصداق “خیر” خواهد بود. در مقابل هر فعل و عملی که در این مسیر نقش منفی یا بازدارنده ایفا کند، مصداق “شر” خواهد بود. علامه طباطبایی در توضیح معنای “خیر” می‌نویسد: واژه خیر که جمع آن “خیرات” است، با آنکه بیشتر در خیر مالی ظهور دارد، اما هر نوع عمل صالح و نیکویی همچون عبادات، انفاق، عدل، قسط و... را در بر می‌گیرد^[۳]. “خیر” علاوه بر امور ذاتاً مطلوب، بر اموری که اصطلاحاً مطلوبیت ابزاری دارند و در طریق نیل به کمالات و هدف‌های غایی مؤثر واقع می‌شوند، نیز اطلاق می‌گردد. به بیان برخی اندیشمندان، هر کاری که انسان سعی می‌کند با انجام آن به مطلوب و هدف نهایی خود برسد. چنین کاری به سبب این تأثیرش در پرتو آن مطلوب ذاتی و هدف نهایی خیر خواهد بود؛ یعنی چون سبب و واسطه وصول به هدف نهایی و خیر ذاتی است، طبعاً خیر بودن آن سببی و مع‌الواسطه و به اصطلاح مطلوب بالغیر است و معنای ارزش اخلاقی از آن انتزاع می‌شود^[۴].

آیات قرآنی مرتبط

انجام نیکی‌ها از جمله تعالیم خداوند به پیامبران: وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ...^[۵].
سرعت در نیکی؛ سیره پیامبران: إِنَّهُمْ كَانُوا يُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ...^[۶].
امر مردم به سبقت در خیر: فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ...^[۷].
دعوت به نیکی؛ از وظایف مؤمنان: وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ^[۸].
در برخی آیات نیز سرعت در کارهای نیک، مایه جلب مغفرت الهی^[۹] و راهی برای وصول به فلاح و رستگاری^[۱۰] معرفی شده و در آیاتی به منع‌کنندگان و مانع‌تراشان در مسیر نشر خیرات، وعده عذاب داده شده است^[۱۱].^[۱۲]

جستارهای وابسته

منابع

شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم

پانویس

↑ ر.ک: حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ص۳۰۰.
↑ توشیهیکو ایزوتسو، مفاهیم اخلاقی دینی در قرآن، ص۲۷۶.
↑ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۳، ص۳۸۵.
↑ مصباح یزدی، محمد تقی، اخلاق در قرآن، ج۱، ص۶۱.
↑ «و به آنها انجام کارهای نیک را وحی کردیم» سوره انبیاء، آیه ۷۳.
↑ «زیرا آنان به کارهای نیک می‌شتافتند» سوره انبیاء، آیه ۹۰.
↑ «باری، در کارهای نیک از یکدیگر پیشی گیرید» سوره بقره، آیه ۱۴۸.
↑ «و باید از میان شما گروهی باشند که (مردم را) به نیکی فرا می‌خوانند» سوره آل عمران، آیه ۱۰۴.
↑ وَسَارِعُوا إِلَى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّمَاوَاتُ وَالْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِينَ «و برای (رسیدن به) آمرزش پروردگارتان و بهشتی به پهنای آسمان‌ها و زمین که برای پرهیزگاران آماده شده است شتاب کنید» سوره آل عمران، آیه ۱۳۳.
↑ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ارْكَعُوا وَاسْجُدُوا وَاعْبُدُوا رَبَّكُمْ وَافْعَلُوا الْخَيْرَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ «ای مؤمنان! رکوع و سجود کنید و پروردگارتان را بپرستید و کار نیکو انجام دهید باشد که رستگار گردید» سوره حج، آیه ۷۷؛ أَيَّامًا مَعْدُودَاتٍ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينٍ فَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْرًا فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ وَأَنْ تَصُومُوا خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ «روزهایی برشمرده را (روزه بدارید) و از شما هر که بیمار یا در سفر باشد شماری از روزهای دیگر (روزه بر او واجب است) و بر آنان که به دشواری آن را بر می‌تابند (به جای هر روز) جایگزینی است (به اندازه) خوراک مستمندی و هر که خود خواسته، خیری (بیش) دهد، برای او بهتر است. و اگر بدانید روزه داشتن برای شما بهتر است» سوره بقره، آیه ۱۸۴.
↑ مَنَّاعٍ لِلْخَيْرِ مُعْتَدٍ مُرِيبٍ «هر بازدارنده از کار نیک، تجاوزکار دو دل را.».. سوره ق، آیه ۲۵.
↑ شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۱۴۹.

[1] ر.ک: حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ص۳۰۰.

[2] توشیهیکو ایزوتسو، مفاهیم اخلاقی دینی در قرآن، ص۲۷۶.

[3] طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۳، ص۳۸۵.

[4] مصباح یزدی، محمد تقی، اخلاق در قرآن، ج۱، ص۶۱.

[5] «و به آنها انجام کارهای نیک را وحی کردیم» سوره انبیاء، آیه ۷۳.

[6] «زیرا آنان به کارهای نیک می‌شتافتند» سوره انبیاء، آیه ۹۰.

[7] «باری، در کارهای نیک از یکدیگر پیشی گیرید» سوره بقره، آیه ۱۴۸.

[8] «و باید از میان شما گروهی باشند که (مردم را) به نیکی فرا می‌خوانند» سوره آل عمران، آیه ۱۰۴.

[9] وَسَارِعُوا إِلَى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّمَاوَاتُ وَالْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِينَ «و برای (رسیدن به) آمرزش پروردگارتان و بهشتی به پهنای آسمان‌ها و زمین که برای پرهیزگاران آماده شده است شتاب کنید» سوره آل عمران، آیه ۱۳۳.

[10] يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ارْكَعُوا وَاسْجُدُوا وَاعْبُدُوا رَبَّكُمْ وَافْعَلُوا الْخَيْرَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ «ای مؤمنان! رکوع و سجود کنید و پروردگارتان را بپرستید و کار نیکو انجام دهید باشد که رستگار گردید» سوره حج، آیه ۷۷؛ أَيَّامًا مَعْدُودَاتٍ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينٍ فَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْرًا فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ وَأَنْ تَصُومُوا خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ «روزهایی برشمرده را (روزه بدارید) و از شما هر که بیمار یا در سفر باشد شماری از روزهای دیگر (روزه بر او واجب است) و بر آنان که به دشواری آن را بر می‌تابند (به جای هر روز) جایگزینی است (به اندازه) خوراک مستمندی و هر که خود خواسته، خیری (بیش) دهد، برای او بهتر است. و اگر بدانید روزه داشتن برای شما بهتر است» سوره بقره، آیه ۱۸۴.

[11] مَنَّاعٍ لِلْخَيْرِ مُعْتَدٍ مُرِيبٍ «هر بازدارنده از کار نیک، تجاوزکار دو دل را.».. سوره ق، آیه ۲۵.

[12] شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۱۴۹.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

@@ خط ۱۳: / خط ۱۳: @@
 “خیر” علاوه بر امور ذاتاً مطلوب، بر اموری که اصطلاحاً مطلوبیت ابزاری دارند و در طریق نیل به [[کمالات]] و هدف‌های غایی مؤثر واقع می‌شوند، نیز اطلاق می‌گردد. به بیان برخی [[اندیشمندان]]، هر کاری که انسان سعی می‌کند با انجام آن به مطلوب و [[هدف]] نهایی خود برسد. چنین کاری به سبب این تأثیرش در پرتو آن مطلوب ذاتی و هدف نهایی خیر خواهد بود؛ یعنی چون سبب و واسطه وصول به هدف نهایی و خیر ذاتی است، طبعاً خیر بودن آن سببی و مع‌الواسطه و به اصطلاح مطلوب بالغیر است و معنای [[ارزش اخلاقی]] از آن انتزاع می‌شود<ref>[[محمد تقی مصباح یزدی|مصباح یزدی، محمد تقی]]، اخلاق در قرآن، ج۱، ص۶۱.</ref>.
-'''[[آیات]]''':
+==آیات قرآنی مرتبط==
 #انجام [[نیکی‌ها]] از جمله [[تعالیم]] [[خداوند]] به [[پیامبران]]: {{متن قرآن|وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ...}}<ref>«و به آنها انجام کارهای نیک را وحی کردیم» سوره انبیاء، آیه ۷۳.</ref>.
 #سرعت در [[نیکی]]؛ [[سیره پیامبران]]: {{متن قرآن|إِنَّهُمْ كَانُوا يُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ...}}<ref>«زیرا آنان به کارهای نیک می‌شتافتند» سوره انبیاء، آیه ۹۰.</ref>.