ابومحمد غفاری

مقدمه

عبدالله بن ابراهیم بن ابی عمرو غفاری، انصاری، مزنی، مکنی به «ابو محمد»، مدنی، محدث امامی^[۱] و از جمله افرادی است که با امام رضا (ع) ارتباط داشته است. وی روایات بسیاری با واسطه یا مستقیماً از امام صادق (ع) دارد، همچنین روایاتی با واسطه از پیامبر (ص) و امام باقر (ع) نقل کرده است^[۲]. در این میان روایتی درباره رابطه‌اش با امام رضا (ع) دارد که تنها خبر وی از آن حضرت است. این روایت از یک سو، نوع نگاه وی به امام و علاقه‌مندی‌اش به او را می‌رساند و از دیگر سو حاکی از علم فراطبیعی امام است. او می‌گوید: زمانی مشکلی مالی برایم پیش آمد و در تنگنای بدهی درمانده بودم. با خود اندیشیدم چه کسی جز سرور و مولای من علی بن موسی الرضا (ع) می‌تواند آن را برطرف سازد. از این رو، نزد وی رفتم و اذن دخول خواستم. وقتی داخل شدم، فرمود: ای ابامحمد، ما نیاز تو را دانستیم و بر ماست که آن را برآورده سازیم. چون شب شد غذایی آورد و پس از خوردن آن فرمود: آیا در اینجا می‌خوابی یا می‌روی؟ گفتم: اگر حاجتم را بر آوری، رفتن برایم دوست داشتنی‌تر است. امام از زیر فرش دینارهایی بیرون آورد و به من داد و من آن را گرفتم و وقتی به خانه رسیدم، آن را نگریستم، روی یکی از آنان نوشته بود: ای ابامحمد! دینارها پنجاه عدد است، ۲۶ دینار آن برای پرداخت دین تو و ۲۴ دینار دیگر برای مخارج زندگی توست. صبح که برای پرداخت حاجتم آن دینارها را برداشتم، آن یک را ندیدم، بی‌آنکه از شمار دینارها کاسته شده باشد^[۳].

عبدالله هم پیمان (حلیف) انصار بوده که در سرزمین مُزَینه، نزدیک مدینه می‌زیسته است^[۴]. از نسبت وی به غِفاری به نظر می‌رسد که به غفار بن ملیل بن ضمرة بن بکر بن عبدمناة بن کنانه منتسب باشد^[۵]، اما در عین حال روایت پیش‌گفته را ابن‌حمزه از مالک بن نوبخت نقل می‌کند که بر اساس داده او منقول از جدش ابومحمد غفاری است^[۶]. اگر این انتساب صحیح باشد، نسبتی ایرانی را برای او رقم می‌زند، مگر این نسبت از سوی مادری باشد. به هر حال، به آسانی نمی‌توان درباره نسب وی سخن گفت، چنان که در منابع مشخصات شناسنامه‌ای وی به شکل‌های مختلفی آمده است: عبدالله بن ابراهیم، عبدالله بن ابراهیم غفاری، عبدالله بن ابراهیم انصاری، عبدالله بن ابراهیم بن ابی عمرو غفاری. شیخ طوسی از او با عنوان عبدالله بن ابراهیم در زمره اصحاب امام رضا (ع) یاد کرده و او را مجهول دانسته است^[۷].

علامه حلی در ابتدا نام وی را در زمره ضعفای کتاب رجال خود آورده، ولی در سال ۷۰۷ق با تألیف کتاب ایضاح الاشتباه بار دیگر نام او را همراه مطلبی که نجاشی در مورد وی نوشته، ذکر کرده است^[۸]. اما اکثر منابع اهل سنت، ابومحمد را ضعیف دانسته و احادیثی را که وی نقل می‌کند جعلی و منکر شمرده‌اند ^[۹] و شخص عبدالله را راوی ضعفا و احادیث موضوعه دانسته‌اند^[۱۰]. ابن‌ عدی در مورد احادیث وی می‌گوید: بیشتر آنچه روایت می‌کند، از سوی افراد ثقه تبعیت نمی‌شود^[۱۱] و عقیلی اغلب احادیث وی را سست می‌داند^[۱۲]. البته این داوری‌ها با ملاک‌هایی است که لزوماً با ملاک‌های رجالی شیعه همسو نیست.

وی از نظر برخی دیگر از رجالیون عامه، متهم و متروک است^[۱۳]. حتی ابن‌حبان به عبدالله نسبت وضع حدیث داده و وی را در شمار مجروحین آورده است ^[۱۴]. در عین حال در متون اهل سنت روایاتی از او وجود دارد^[۱۵]. ابن‌ غضائری راویان وی را فاسد می‌داند، ولی شبستری وی را از محدثان نیکو معرفی کرده است، هر چند باقی اقوال را نیز آورده، اما به نظر می‌رسد آنها را قبول ندارد^[۱۶].

به هر حال، وی از عده زیادی چون پدرش ابراهیم بن ابی‌عمرو غفاری، ابراهیم بن مسلم صنعانی، ابراهیم بن مهاجر بن مسمار، اسحاق بن محمد انصاری، جابر بن سلیم زرقی انصاری، زید بن عبدالرحمن بن ابی‌نعیم مدنی برادر نافع بن عبدالرحمن بن ابی‌نعیم، سعید بن سفیان اسلمی، عبدالله بن ابی‌بکر بن منکدر، مالک بن انس، محمد بن عمارة بن غزیة انصاری^[۱۷] و عبدالرحمن بن حماد کوفی، محمد بن عباس مصری، محمد بن سنان، یعقوب بن یزید^[۱۸] و دیگران حدیث نقل کرده است. عده کثیری چون ابراهیم بن صباح دقاق، احمد بن عبدالرحمن بن مفضل کزبرانی، ابوسعید احمد بن عیسی خراز صوفی، یحیی بن زکریا بن شباب، یحیی بن معلی بن منصور رازی، یزید بن سنان بصری^[۱۹] و... از وی روایت نقل کرده‌اند.

از عبدالله بن ابراهیم کتابی به جا مانده که محمد بن عیسی از حسن بن علی بن فضال آن را نقل کرده است^[۲۰]. البته شیخ طوسی با ذکر نام وی در الفهرست خود با دو شکل عبدالله بن ابراهیم انصاری و عبدالله بن ابراهیم غفاری برای او کتابی نام برده که به نظر خویی چون راوی آنها متفاوت بوده آن دو را جداگانه ذکر کرده، در حالی که هر دو نام متعلق به یک فرد است^[۲۱].

از زمان و مکان مرگ ابومحمد غفاری اطلاعی در دست نیست. تنها حدیثی از او به جا مانده که محمد بن عیسی بن عبید بن یقطین در مدینه به سال ۲۰۱ق از او شنیده است و طبعاً این حدیث بیانگر زنده بودن وی تا این سال است^[۲۲]^[۲۳]^[۲۴]

منابع

شریفی، مرضیه، مقاله «ابومحمد غفاری»، دانشنامه امام رضا ج۱

پانویس

↑ خلاصة الأقوال، ص۳۷۳؛ الکامل فی الضعفاء، ج۴، ص۱۸۹؛ تهذیب التهذیب، ج۵، ص۱۲۰.
↑ الکافی، ج۴، ص۱۲؛ ج۵، ص۲۵۱؛ ج۶، ص۵۲۹.
↑ عیون أخبار الرضا (ع)، ج۲، ص۲۱۸؛ مدینة المعاجز، ج۷، ص۸۱.
↑ رجال النجاشی، ص۲۲۵؛ نقد الرجال، ج۳، ص۷۷.
↑ الکافی، ج۵، ص۳۱۱؛ اللباب، ج۲، ص۳۸۷؛ إکمال تهذیب الکمال، ج۷، ص۲۲۷.
↑ الثاقب فی المناقب، ص۴۷۷.
↑ رجال الطوسی، ص۳۶۲؛ اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۸۷۰
↑ خلاصة الأقوال، ص۳۷۳؛ إیضاح الاشتباه، ص۲۳۷.
↑ سنن أبی داود، ج۴، ص۴۱۲؛ خلاصة التذهیب، ص۱۹۰؛ مجمع الزوائد، ج۹، ص۷۴.
↑ المدخل إلی الصحیح، ص۱۵۱.
↑ الکامل فی الضعفاء، ج۴، ص۱۹۲.
↑ کتاب الضعفاء الکبیر، ج۲، ص۲۳۳.
↑ دیوان الضعفاء والمتروکین، ص۲۱۱؛ المغنی فی الضعفاء، ج۱، ص۵۲۳؛ تحفة الأحوذی، ج۷، ص۱۶۵؛ تقریب التهذیب، ج۱، ص۴۷۶.
↑ کتاب المجروحین، ج۲، ص۳۷؛ تنزیه الشریعة، ج۱، ص۷۱.
↑ المعجم الأوسط، ج۷، ص۱۶۱؛ مسند الشهاب، ج۲، ص۱۱۷- ۱۱۸.
↑ الرجال، ابن‌غضائری، ص۷۵؛ کتاب الرجال، ابن داود، ص۴۶۶؛ الفائق فی رواة و أصحاب الإمام الصادق (ع)، ج۲، ص۲۵۱.
↑ تهذیب الکمال، ج۱۴، ص۲۷۴- ۲۷۵؛ تهذیب التهذیب، ج۵، ص۱۲۱؛ تاریخ الإسلام، ذهبی، ج۵، ص۹۷.
↑ المحاسن، ج۱، ص۱۳۸؛ کفایة الأثر، ص۱۷۵؛ کتاب الغیبة، نعمانی، ص۲۸؛ کمال الدین و تمام النعمة، ص۲۲۸.
↑ تهذیب الکمال، ج۱۴، ص۲۷۴- ۲۷۵؛ تهذیب التهذیب، ج۵، ص۱۲۱.
↑ رجال النجاشی، ص۲۲۵.
↑ الفهرست، طوسی، ص۱۰۱؛ معجم رجال الحدیث، ج۱۱، ص۸۵، ۸۷.
↑ الأصول الستة عشر، ص۱۲۲.
↑ منابع: اختیار معرفة الرجال، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تصحیح و تعلیق: میر داماد استرآبادی، تحقیق: سیدمهدی رجایی، قم، مؤسسة آل البیت علا لإحیاء التراث، اول، ۱۳۶۳ش، الأصول الستة عشر، گروهی از نویسندگان، تحقیق: ضیاء الدین محمودی - نعمت الله جلیلی - مهدی غلامعلی، قم، دار الحدیث، اول، ۱۴۲۳ق؛ إکمال تهذیب الکمال فی أسماء الرجال، مغلطای بن قلیج بن عبدالله بکجری (۷۶۲ق)، تحقیق: عادل محمد - ابو محمد اسامة، قاهره، الفاروق الحدیثة، اول، ۱۴۲۲ق، إیضاح الاشتباه، حسن بن یوسف معروف به علامه حلی (۷۲۶ق)، تحقیق: محمد حسون، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، اول، ۱۴۱۱ق؛ تاریخ الإسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، محمد بن احمد معروف به ذهبی (۷۴۸ق)، تصحیح: بشار عواد معروف، بیروت، دار الغرب الإسلامی، اول، ۱۴۲۴ق؛ تحفة الأحوذی بشرح جامع الترمذی، محمد عبدالرحمن بن عبدالرحیم مبارکفوری (۱۳۵۳ق)، بیروت، دار الکتب العلمیة اول، ۱۴۱۰ق؛ تقریب التهذیب، احمد بن علی معروف به ابن حجر عسقلانی (۸۵۲ق)، تحقیق: مصطفی عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، دوم، ۱۴۱۵ق؛ تنزیه الشریعة المرفوعة عن الأحادیث الشنیعة الموضوعة، علی بن محمد کنانی (۹۶۳ق)، تحقیق: عبدالله غماری - عبدالوهاب عبداللطیف، دار الکتب العلمیة، دوم، ۱۹۸۱م؛ تهذیب التهذیب، احمد بن علی معروف به ابن حجر عسقلانی (۸۵۲ق)، تحقیق: صدقی جمیل عطار، بیروت، دار الفکر، اول، ۱۴۰۴ق؛ تهذیب الکمال فی أسماء الرجال، یوسف بن عبدالرحمن حافظ مزی (۷۴۲ق)، تحقیق: بشار عواد معروف، بیروت، مؤسسة الرسالة، دوم، ۱۴۱۳ق، الثاقب فی المناقب، محمد بن علی معروف به ابن حمزه (قرن عق)، تحقیق: نبیل رضا علوان، قم، مؤسسه انصاریان، سوم، ۱۴۱۹ق؛ خلاصة الأقوال فی معرفة الرجال، حسن بن یوسف معروف به علامه حلی (۷۲۶ق)، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسة نشر الفقاهة، اول، ۱۴۱۷ق، خلاصة تذهیب تهذیب الکمال فی أسماء الرجال، احماد بن عبدالله خزرجی انصاری (۹۲۳ق)، تحقیق: عبد الفتاح أبو غدة، حلب - بیروت، مکتب المطبوعات الإسلامیة - دار البشائر الإسلامیة، پنجم، ۱۴۱۶ق؛ دیوان الضعفاء و المتروکین، محمد بن احمد معروف به ذهبی (۷۴۸ق)، تحقیق: حماد انصاری، مکه، مکتبة النهضة الحدیثة، دوم، ۱۳۸۷ق، الرجال، احمد بن حسین واسطی معروف به ابن غضائری (۴۵۰ق)، تحقیق: سید محمد رضا حسینی جلالی، قم، دار الحدیث، اول، ۱۴۲۲ق؛ رجال الطوسی، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، اول، ۱۴۱۵ق؛ رجال النجاشی، احمد بن علی معروف به نجاشی (۴۵۰ق)، تحقیق: سید موسی شبیری زنجانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، ششم، ۱۳۶۵ ش؛ سنن أبی داود، سلیمان بن اشعث سجستانی معروف به ابوداود (۲۷۵ق)، بیروت، دار الکتاب العربی، بی تا، عیون أخبار الرضا، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: سیدمهدی لاجوردی، تهران، نشر جهان، اول، ۱۳۷۸ق، الفائق فی رواة و أصحاب الإمام الصادق، عباد الحسین بن علی اصغر شبستری (معاصر)، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، اول، ۱۴۱۸ق، الفهرست، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: سید محمد صادق بحر العلوم، نجف، المکتبة المرتضویة، اول، ۱۳۵۶ق، الکافی، محمد بن یعقوب معروف به کلینی (۳۲۹قی)، تحقیق: علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیة، سوم، ۱۳۶۷ش؛ الکامل فی ضعفاء الرجال، عبدالله بن عدی جرجانی (۳۶۵ق)، تحقیق: یحیی مختار غزاوی، بیروت، دار الفکر، سوم، ۱۴۰۹ق، کتاب الرجال، حسن بن علی معروف به ابن داود حلی (۷۴۰ق)، تهران، دانشگاه تهران، اول، ۱۳۴۲ش؛ کتاب الضعفاء الکبیر، محمد بن عمرو عقیلی (۳۲۲ق)، تحقیق: عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت، دار الکتب العلمیة، دوم، ۱۴۱۸ق؛ کتاب الغیبة، محمد بن ابراهیم معروف به نعمانی (قرن ۴ق)، تحقیق: علی اکبر غفاری، تهران، نشر صدوق، ۱۳۹۷ق؛ کفایة الأثر فی النص علی الأئمة الإثنی عشر لانا، علی بن محمد۔ خزاز رازی (قرن ۴ق)، تحقیق و تصحیح: عبد اللطیف حسینی کوه کمری، قم، بیدار، ۱۴۰۱ق: کمال الدین و تمام النعمة، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق و تصحیح: علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیة، دوم، ۱۳۹۵ق، اللباب فی تهذیب الأنساب، علی بن محمد شیبانی معروف به ابن اثیر جزری (۶۳۰ق)، تحقیق: احسان عباس، بیروت، دار صادر، ۱۴۰۰ق، کتاب المجروحین من المحدثین و الضعفاء و المتروکین، محمد بن حبان تمیمی (۳۵۴ق)، تحقیق: محمود ابراهیم زاید، حلب، دار الوعی، اول، ۱۳۹۶ق؛ مجمع الزوائد و منبع الفوائد، علی بن ابی بکر هیثمی (۸۰۷ق)، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۰۸ق؛ المحاسن، احمد بن محمد برقی (۲۷۴ق)، تصحیح: سید جلال الدین حسینی ارموی، دار الکتب الإسلامیة، اول، ۱۳۷۰ق، المدخل إلی الصحیح، محمد بن عبدالله معروف به حاکم نیشابوری (۴۰۵ق)، تحقیق: ربیع مدخلی، بیروت، مؤسسة الرسالة، اول، ۱۴۰۴ق؛ مدینة معاجز الأئمة الإثنی عشر الا و دلائل الحجج علی البشر، سیدهاشم بن سلیمان حسینی بحرانی (۱۱۰۷ق)، تحقیق: عزت الله مولایی و دیگران، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، اول، ۱۴۱۵ق؛ مسند الشهاب، محمد بن سلامه قضاعی (۴۵۴ق)، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۱۴۰۵ق، المعجم الأوسط، سلیمان بن احمد معروف به طبرانی (۳۶۰ق)، تحقیق: طارق عوض الله - عبدالحسن حسینی، قاهره، دار الحرمین، ۱۴۱۵ق؛ معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، سیدابوالقاسم بن علی اکبر موسوی خویی (۱۴۱۳ق)، قم، مرکز نشر الثقافة الإسلامیة، پنجم، ۱۴۱۳ق؛ المغنی فی الضعفاء، محمد بن احمد معروف به ذهبی (۷۴۸ق)، تحقیق: حازم قاضی، بیروت، دار الکتب العلمیة، اول، ۱۴۱۸ق؛ نقد الرجال، سید مصطفی بن حسین حسینی تفرشی (۱۰۱۵ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت علب لإحیاء التراث، قم، اول، ۱۴۱۸ق.
↑ شریفی، مرضیه، مقاله «ابومحمد غفاری»، دانشنامه امام رضا ص ۵۶۷.

[1] خلاصة الأقوال، ص۳۷۳؛ الکامل فی الضعفاء، ج۴، ص۱۸۹؛ تهذیب التهذیب، ج۵، ص۱۲۰.

[2] الکافی، ج۴، ص۱۲؛ ج۵، ص۲۵۱؛ ج۶، ص۵۲۹.

[3] عیون أخبار الرضا (ع)، ج۲، ص۲۱۸؛ مدینة المعاجز، ج۷، ص۸۱.

[4] رجال النجاشی، ص۲۲۵؛ نقد الرجال، ج۳، ص۷۷.

[5] الکافی، ج۵، ص۳۱۱؛ اللباب، ج۲، ص۳۸۷؛ إکمال تهذیب الکمال، ج۷، ص۲۲۷.

[6] الثاقب فی المناقب، ص۴۷۷.

[7] رجال الطوسی، ص۳۶۲؛ اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۸۷۰

[8] خلاصة الأقوال، ص۳۷۳؛ إیضاح الاشتباه، ص۲۳۷.

[9] سنن أبی داود، ج۴، ص۴۱۲؛ خلاصة التذهیب، ص۱۹۰؛ مجمع الزوائد، ج۹، ص۷۴.

[10] المدخل إلی الصحیح، ص۱۵۱.

[11] الکامل فی الضعفاء، ج۴، ص۱۹۲.

[12] کتاب الضعفاء الکبیر، ج۲، ص۲۳۳.

[13] دیوان الضعفاء والمتروکین، ص۲۱۱؛ المغنی فی الضعفاء، ج۱، ص۵۲۳؛ تحفة الأحوذی، ج۷، ص۱۶۵؛ تقریب التهذیب، ج۱، ص۴۷۶.

[14] کتاب المجروحین، ج۲، ص۳۷؛ تنزیه الشریعة، ج۱، ص۷۱.

[15] المعجم الأوسط، ج۷، ص۱۶۱؛ مسند الشهاب، ج۲، ص۱۱۷- ۱۱۸.

[16] الرجال، ابن‌غضائری، ص۷۵؛ کتاب الرجال، ابن داود، ص۴۶۶؛ الفائق فی رواة و أصحاب الإمام الصادق (ع)، ج۲، ص۲۵۱.

[17] تهذیب الکمال، ج۱۴، ص۲۷۴- ۲۷۵؛ تهذیب التهذیب، ج۵، ص۱۲۱؛ تاریخ الإسلام، ذهبی، ج۵، ص۹۷.

[18] المحاسن، ج۱، ص۱۳۸؛ کفایة الأثر، ص۱۷۵؛ کتاب الغیبة، نعمانی، ص۲۸؛ کمال الدین و تمام النعمة، ص۲۲۸.

[19] تهذیب الکمال، ج۱۴، ص۲۷۴- ۲۷۵؛ تهذیب التهذیب، ج۵، ص۱۲۱.

[20] رجال النجاشی، ص۲۲۵.

[21] الفهرست، طوسی، ص۱۰۱؛ معجم رجال الحدیث، ج۱۱، ص۸۵، ۸۷.

[22] الأصول الستة عشر، ص۱۲۲.

[23] منابع: اختیار معرفة الرجال، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تصحیح و تعلیق: میر داماد استرآبادی، تحقیق: سیدمهدی رجایی، قم، مؤسسة آل البیت علا لإحیاء التراث، اول، ۱۳۶۳ش، الأصول الستة عشر، گروهی از نویسندگان، تحقیق: ضیاء الدین محمودی - نعمت الله جلیلی - مهدی غلامعلی، قم، دار الحدیث، اول، ۱۴۲۳ق؛ إکمال تهذیب الکمال فی أسماء الرجال، مغلطای بن قلیج بن عبدالله بکجری (۷۶۲ق)، تحقیق: عادل محمد - ابو محمد اسامة، قاهره، الفاروق الحدیثة، اول، ۱۴۲۲ق، إیضاح الاشتباه، حسن بن یوسف معروف به علامه حلی (۷۲۶ق)، تحقیق: محمد حسون، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، اول، ۱۴۱۱ق؛ تاریخ الإسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، محمد بن احمد معروف به ذهبی (۷۴۸ق)، تصحیح: بشار عواد معروف، بیروت، دار الغرب الإسلامی، اول، ۱۴۲۴ق؛ تحفة الأحوذی بشرح جامع الترمذی، محمد عبدالرحمن بن عبدالرحیم مبارکفوری (۱۳۵۳ق)، بیروت، دار الکتب العلمیة اول، ۱۴۱۰ق؛ تقریب التهذیب، احمد بن علی معروف به ابن حجر عسقلانی (۸۵۲ق)، تحقیق: مصطفی عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، دوم، ۱۴۱۵ق؛ تنزیه الشریعة المرفوعة عن الأحادیث الشنیعة الموضوعة، علی بن محمد کنانی (۹۶۳ق)، تحقیق: عبدالله غماری - عبدالوهاب عبداللطیف، دار الکتب العلمیة، دوم، ۱۹۸۱م؛ تهذیب التهذیب، احمد بن علی معروف به ابن حجر عسقلانی (۸۵۲ق)، تحقیق: صدقی جمیل عطار، بیروت، دار الفکر، اول، ۱۴۰۴ق؛ تهذیب الکمال فی أسماء الرجال، یوسف بن عبدالرحمن حافظ مزی (۷۴۲ق)، تحقیق: بشار عواد معروف، بیروت، مؤسسة الرسالة، دوم، ۱۴۱۳ق، الثاقب فی المناقب، محمد بن علی معروف به ابن حمزه (قرن عق)، تحقیق: نبیل رضا علوان، قم، مؤسسه انصاریان، سوم، ۱۴۱۹ق؛ خلاصة الأقوال فی معرفة الرجال، حسن بن یوسف معروف به علامه حلی (۷۲۶ق)، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسة نشر الفقاهة، اول، ۱۴۱۷ق، خلاصة تذهیب تهذیب الکمال فی أسماء الرجال، احماد بن عبدالله خزرجی انصاری (۹۲۳ق)، تحقیق: عبد الفتاح أبو غدة، حلب - بیروت، مکتب المطبوعات الإسلامیة - دار البشائر الإسلامیة، پنجم، ۱۴۱۶ق؛ دیوان الضعفاء و المتروکین، محمد بن احمد معروف به ذهبی (۷۴۸ق)، تحقیق: حماد انصاری، مکه، مکتبة النهضة الحدیثة، دوم، ۱۳۸۷ق، الرجال، احمد بن حسین واسطی معروف به ابن غضائری (۴۵۰ق)، تحقیق: سید محمد رضا حسینی جلالی، قم، دار الحدیث، اول، ۱۴۲۲ق؛ رجال الطوسی، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، اول، ۱۴۱۵ق؛ رجال النجاشی، احمد بن علی معروف به نجاشی (۴۵۰ق)، تحقیق: سید موسی شبیری زنجانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، ششم، ۱۳۶۵ ش؛ سنن أبی داود، سلیمان بن اشعث سجستانی معروف به ابوداود (۲۷۵ق)، بیروت، دار الکتاب العربی، بی تا، عیون أخبار الرضا، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: سیدمهدی لاجوردی، تهران، نشر جهان، اول، ۱۳۷۸ق، الفائق فی رواة و أصحاب الإمام الصادق، عباد الحسین بن علی اصغر شبستری (معاصر)، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، اول، ۱۴۱۸ق، الفهرست، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: سید محمد صادق بحر العلوم، نجف، المکتبة المرتضویة، اول، ۱۳۵۶ق، الکافی، محمد بن یعقوب معروف به کلینی (۳۲۹قی)، تحقیق: علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیة، سوم، ۱۳۶۷ش؛ الکامل فی ضعفاء الرجال، عبدالله بن عدی جرجانی (۳۶۵ق)، تحقیق: یحیی مختار غزاوی، بیروت، دار الفکر، سوم، ۱۴۰۹ق، کتاب الرجال، حسن بن علی معروف به ابن داود حلی (۷۴۰ق)، تهران، دانشگاه تهران، اول، ۱۳۴۲ش؛ کتاب الضعفاء الکبیر، محمد بن عمرو عقیلی (۳۲۲ق)، تحقیق: عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت، دار الکتب العلمیة، دوم، ۱۴۱۸ق؛ کتاب الغیبة، محمد بن ابراهیم معروف به نعمانی (قرن ۴ق)، تحقیق: علی اکبر غفاری، تهران، نشر صدوق، ۱۳۹۷ق؛ کفایة الأثر فی النص علی الأئمة الإثنی عشر لانا، علی بن محمد۔ خزاز رازی (قرن ۴ق)، تحقیق و تصحیح: عبد اللطیف حسینی کوه کمری، قم، بیدار، ۱۴۰۱ق: کمال الدین و تمام النعمة، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق و تصحیح: علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیة، دوم، ۱۳۹۵ق، اللباب فی تهذیب الأنساب، علی بن محمد شیبانی معروف به ابن اثیر جزری (۶۳۰ق)، تحقیق: احسان عباس، بیروت، دار صادر، ۱۴۰۰ق، کتاب المجروحین من المحدثین و الضعفاء و المتروکین، محمد بن حبان تمیمی (۳۵۴ق)، تحقیق: محمود ابراهیم زاید، حلب، دار الوعی، اول، ۱۳۹۶ق؛ مجمع الزوائد و منبع الفوائد، علی بن ابی بکر هیثمی (۸۰۷ق)، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۰۸ق؛ المحاسن، احمد بن محمد برقی (۲۷۴ق)، تصحیح: سید جلال الدین حسینی ارموی، دار الکتب الإسلامیة، اول، ۱۳۷۰ق، المدخل إلی الصحیح، محمد بن عبدالله معروف به حاکم نیشابوری (۴۰۵ق)، تحقیق: ربیع مدخلی، بیروت، مؤسسة الرسالة، اول، ۱۴۰۴ق؛ مدینة معاجز الأئمة الإثنی عشر الا و دلائل الحجج علی البشر، سیدهاشم بن سلیمان حسینی بحرانی (۱۱۰۷ق)، تحقیق: عزت الله مولایی و دیگران، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، اول، ۱۴۱۵ق؛ مسند الشهاب، محمد بن سلامه قضاعی (۴۵۴ق)، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۱۴۰۵ق، المعجم الأوسط، سلیمان بن احمد معروف به طبرانی (۳۶۰ق)، تحقیق: طارق عوض الله - عبدالحسن حسینی، قاهره، دار الحرمین، ۱۴۱۵ق؛ معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، سیدابوالقاسم بن علی اکبر موسوی خویی (۱۴۱۳ق)، قم، مرکز نشر الثقافة الإسلامیة، پنجم، ۱۴۱۳ق؛ المغنی فی الضعفاء، محمد بن احمد معروف به ذهبی (۷۴۸ق)، تحقیق: حازم قاضی، بیروت، دار الکتب العلمیة، اول، ۱۴۱۸ق؛ نقد الرجال، سید مصطفی بن حسین حسینی تفرشی (۱۰۱۵ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت علب لإحیاء التراث، قم، اول، ۱۴۱۸ق.

[24] شریفی، مرضیه، مقاله «ابومحمد غفاری»، دانشنامه امام رضا ص ۵۶۷.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]