حیا در معارف دعا و زیارات

این مدخل زیرشاخهٔ بحث حیا است. حیا از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حیا در قرآن - حیا در فقه اسلامی - حیا در حدیث - حیا در نهج البلاغه - حیا در معارف دعا و زیارات - حیا در معارف و سیره سجادی - حیا در معارف و سیره نبوی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

واژه حیا را به معنای آزرم، حُجب، خجلت و شرمساری دانسته‌اند. قرآن کریم، راه رفتن یکی از دختران شعیب برای دعوت حضرت موسی (ع) را سرشار از حیا معرفی کرده است.

رسول خدا (ص)، حیای عاقلانه را علم، و حیای جاهلانه را حماقت خوانده است. امام صادق (ع) نیز ایمان و حیا را لازم و ملزوم یکدیگر دانسته است. امام سجاد (ع) فرمود: «انسان مؤمن، هیچ کار حقی را به خاطر ریا انجام نمی‌دهد و به خاطر حیا ترک نمی‌کند». بنابراین حیای عاقلانه که توأم با ایمان است، خصلتی پسندیده است که آدمی را از بی‌باکی در معصیت و هتاکی بی‌آبرویی حفظ می‌کند؛ اما احساس انفعالی که موجب ترک طاعت الهی و طرح سؤال و کسب علم شود حیای احمقانه است.

آموزه‌های صحیفه سجادیه در مورد حیا بر رابطه انسان با خداوند مبتنی است و بی‌پروایی انسان در ارتکاب گناه، نافرمانی از خداوند و قدرنشناسی نعمت‌های او را یادآوری می‌کند.

از منظر امام زین‌العابدین (ع)، بسیاری از توقعات انسان از خداوند نامعقول و ناشی از جهل او به عظمت خالق یگانه هستی و ضعف و ناتوانی در انجام وظیفه شکرگزاری نسبت به آفریدگار بی‌همتاست: «بار خدایا! من [نسبت به تو] از شرم و حیا بهره‌ای چندان نبرده‌ام».

اندکی درنگ، موجب می‌شود تا انسان شرمندگی خود را نسبت به خداوند درک کند و از سستی خود در عبادت احساس ناخرسندی کند: «خداوندا! این جایگاه کسی است که به سبب اعمال خود، از تو شرمنده، بر خود خشمگین واز تو خشنود است».

انسان عاقل خود به خوبی احساس می‌کند که در صورت ارتکاب گناه نمی‌تواند سر خود را به سوی آسمان بلند کند و از خداوند عزیز درخواست اجابت دعا نماید. امام عرضه می‌دارد: «ای خداوند، اگر چنان بگریم که مژگانم فرو ریزد... و از شرم تو دیده به سوی آسمان بر نکنم، شایسته آن نیستم که حتی یک گناه از گناهانم را از نامه عملم محو کنی».

از منظر امام سجاد (ع)، با اینکه انسان نسبت به خداوند، نافرمانی و عصیان کرده است، اما پناهگاهی جز او ندارد و اگر لحظه‌ای از نعمت و عنایت خداوند محروم شود، هلاک خواهد شد، از این‌رو با سرافکندگی دست نیاز به سوی خالق بی‌نیاز دراز می‌کند: «بارالها! در عین شرم‌زدگی، همانند بینوایان عیالمند دست نیاز به سوی تو دراز کرده‌ام و اقرار می‌کنم که به تسلیم در احسان تو کاری نکرده‌ام جز آن‌که از عصیان تو چشم پوشیده‌ام و در همه حال از نعمت‌های تو بی‌بهره نبوده‌ام». «خداوندا! اینک در جایگاه ندامت ایستاده‌ام و به درگاه تو توبه می‌کنم؛ توبه کسی که از افراط در گناه پشیمان و از بار گران معاصی ترسان و از ورطه‌ای که در آن افتاده سخت شرمنده است».

از منظر امام چهارم (ع)، توجه انسان به رفتارهای ناشایستی که مرتکب شده است چنان او را شرمنده می‌کند که نمی‌تواند صدای خود را برای درخواست از درگاه خداوند بلند کند و زبان او به مناجات با حضرت حق باز نمی‌شود: «كُلُّ ذَلِكَ حَيَاءٌ مِنْكَ لِسُوءِ عَمَلِي، وَ لِذَاكَ خَمَدَ صَوْتِي‏ عَنِ‏ الْجَأْرِ إِلَيْكَ، وَ كَلَّ لِسَانِي عَنْ مُنَاجَاتِكَ»؛ «[خداوندا!] از کردارهای ناپسند خود شرمنده‌ام؛ زیرا در اثر گناه، صدایم به درخواست بلند نمی‌شود و زبانم توانراز و نجوای با تو را ندارد»..

منابع

1. شایسته‌نژاد، علی اکبر، مقاله «حیا»، دانشنامه صحیفه سجادیه