ام‌عماره انصاری در قرآن

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث ام‌عماره انصاری است. "ام‌عماره انصاری" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

ام‌عماره انصاری در قرآن - ام‌عماره انصاری در تاریخ اسلامی

مقدمه

نسیبه (لبیسه) دختر کعب بن‌ عمرو بن‌ عوف از بنی‌ مازن بن ‌نجّار خزرجی جزو نخستین مسلمانان یثرب است. او غیر از نسیبه ام‌عطیه است که از زنان سرشناس بصره و راوی حدیث به شمار می‌رفت، هرچند همنامی و عملکرد مشابه این دو، برخی را به خطا افکنده است.

ام عماره از زنان کوشا و پرتلاش دوران مدینه پیامبر(ص) است. در بیعت عقبه دوم که ۷۳ تن از یثربیان برای گفت‌وگو با رسول خدا به مکّه آمده بودند، فقط دو زن حضور داشتند که یکی از آنان او بود و با حضرت بیعت کردند. پس از هجرت رسول خدا(ص) به مدینه و آغاز غزوه‌ها، نسیبه نقش مهمّی در جنگ‌ها یافت. در نبرد اُحد به همراه همسر و دو پسرش شرکت کرد. او که به قصد پرستاری و مداوای مجروحان و آبرسانی به آنان آمده بود، مردانه جنگید. ابن‌سعد از خود او نقل می‌کند که چون در احد مسلمانان گریختند نزد پیامبر آمدم و با شمشیر زدن و تیراندازی، از او دفاع کردم تا مجروح شدم. از پیامبر(ص) نقل است که من به راست و چپ ننگریستم، جز اینکه امّ‌عماره را دیدم که از من دفاع می‌کرد و شمشیر می‌زد در همین نبرد، چون ابن‌قمیئه لیثی فریاد برآورد که محمّد را به من نشان دهید تا او را از پای درآورم و بدین طریق، عزم کشتن پیامبر کرد، به دفاع از حضرت برخاست و زخم عمیقی در گردن یافت که تا یک سال التیام نیافت و رسول خدا که خود جویای حال او بود، با آگاهی از سلامتش مسرور شد. ام‌عماره با اینکه خود ۱۲ زخم برداشته بود فرزندش را به مبارزه با دشمن ترغیب می‌کرد تا آنجا که پیامبر(ص) توانایی او را با بیان "ای ام‌عماره! چه کسی به قدر تو تواناست؟" ستود. دلاوری و استقامت وی و خانواده‌اش در اُحد، آنان را مشمول دعای رسول خدا کرد و حتی حضرت مقام آنان را از فلان و فلان برتر دانست.

مجلسی ضمن تعیین مصداق فلان و فلان در سخن پیامبر(ص)، از مقام والای این زن سخن دارد. گفته‌اند: وقتی در این غزوه پیامبر(ص) او را ستود، از حضرت خواست تا از خداوند بخواهد که او و خانوده‌اش را در بهشت با پیامبر رفیق کند و رسول خدا نیز چنین کرد. امّ‌عماره در غزوه بنی‌قریظه حضور داشت و از غنایم آن سهمی برد و در ماجرای حدیبیه، یکی از ۴ زن همراه پیامبر(ص) بود و گویا در همین واقعه، حضرت در چادر آنان از همراهان بیعت گرفت. وی در بیعت رضوان و در عمره قضا و نیز در نبرد خیبر حضور داشت و در غزوه حنین که در سپاه مسلمانان سستی افتاد، ضمن پاشیدن خاک بر چهره فراریان، فریاد برآورد که از خدا و رسول او به کجا می‌گریزید؟( امّ‌عماره پس از پیامبر(ص)، در نبرد یمامه شرکت کرد. در این جنگ فرزندش به دست مسیلمه قطعه قطعه و دست ام‌عماره نیز قطع شد و پس از بازگشت، ابوبکر به عیادتش رفت.

امّ‌عماره از راویان حدیث پیامبر و فردی مورد اعتماد و اهل عبادت و روزه بود و به تعبیر خواب آشنایی داشت و در زمان عمر، از آن رو که در نبرد اُحد مورد قدردانی پیامبر(ص) قرار گرفته بود، به او توجّهی ویژه می‌شد. امّ‌عماره در نهایت (سال ۱۴ هجری) در زمان خلافت عمر درگذشت. اینکه همسرش در این زمان و در دیگر مقاطع چه کسی بود، روشن نیست. ابن سعد می‌گوید: امّ‌عماره با زید بن عاصم ازدواج کرد و عبداللّه و حبیب، دو صحابی پیامبر(ص) را از او آورد؛ سپس با غزیّه ازدواج کرد و تمیم و خوله را آورد؛ امّا در جای دیگر، سه ازدواج برای او ذکر می‌کند که اوّلی آن غزیّه سپس زید بن‌عاصم و از سومی یاد نکرده است. واقدی در گزارش حال او در اُحد، از همسرش غزیّه سخن دارد، گرچه فرزندانش را باعنوان ابن‌زید می‌شناساند، بنابراین بایستی ابتدا همسر زید و سپس غزیّه بوده باشد.

ام عماره در شأن نزول

مفسران در ذیل دو آیه از او سخن به میان آورده‌اند:

1. عکرمه از خود او نقل می‌کند که گفت: روزی نزد پیامبر(ص) آمدم و از اینکه همه چیز از آن مردان است، به اعتراض گفتم: زنان را به چیزی نمی‌بینم که آیه إِنَّ الْمُسْلِمِينَ وَالْمُسْلِمَاتِ وَالْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَالْقَانِتِينَ وَالْقَانِتَاتِ وَالصَّادِقِينَ وَالصَّادِقَاتِ وَالصَّابِرِينَ وَالصَّابِرَاتِ وَالْخَاشِعِينَ وَالْخَاشِعَاتِ وَالْمُتَصَدِّقِينَ وَالْمُتَصَدِّقَاتِ وَالصَّائِمِينَ وَالصَّائِمَاتِ وَالْحَافِظِينَ فُرُوجَهُمْ وَالْحَافِظَاتِ وَالذَّاكِرِينَ اللَّهَ كَثِيرًا وَالذَّاكِرَاتِ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ مَغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِيمًا در پاسخ وی نازل شد. در زاد المسیر ۵ قول برای سبب نزول آیه ذکر شده که یکی از آنها گفتار پیشین است.
2. وقتی قمی در ذیل آیه إِذْ هَمَّتْ طَائِفَتَانِ مِنْكُمْ أَنْ تَفْشَلَا وَاللَّهُ وَلِيُّهُمَا وَعَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ از پایداری برخی از مسلمانان سخن می‌راند، نام نسیبه را نیز یاد می‌کند. مفسران در جایی دیگر از امّ‌عماره یاد نکرده‌اند؛ امّا براساس سخن واقدی و ابن‌عبدالبر که از حضور او در بیعت رضوان حکایت دارد می‌توان وی را مشمول آیه لَقَدْ رَضِيَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِينَ إِذْ يُبَايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ فَعَلِمَ مَا فِي قُلُوبِهِمْ فَأَنْزَلَ السَّكِينَةَ عَلَيْهِمْ وَأَثَابَهُمْ فَتْحًا قَرِيبًا دانست که در بیان وصف بیعت کنندگان با رسول خداست.

جستارهای وابسته

منابع

• واسعی، سید علی رضا، مقاله «ام عماره انصاری»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۴

پانویس