ریشه‌های اختیاری عصمت چیست؟ (پرسش)

ریشه‌های اختیاری عصمت چیست؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ عصمت
مدخل بالاتر	عصمت
مدخل اصلی	عصمت اختیاری

ریشه‌های اختیاری عصمت چیست؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث عصمت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی عصمت مراجعه شود.

پاسخ نخست

ابراهیم صفرزاده

آقای صفرزاده در کتاب «عصمت امامان از دیدگاه عقل و وحی» در این‌باره گفته است:

«عصمت از آنِ انسان‌هایی است که زمینه عصمت را در خود ایجاد کرده باشند؛ این زمینه‌ها و اسباب عبارتند از:

• اراده و انتخاب: یکی از نظریاتی که در باب زمینه عصمت گفته شده، این است که زمینه عصمت اراده و انتخاب است. با این فرض، عصمت در انحصار افراد معدود و محدودی نیست، بلکه همه انسان‌ها می‌توانند از این موهبت الهی بهره‌مند گردند.

از روایات معصومین(ع) استفاده می‌شود انسان همانطوری که می‌تواند با پیشگیری و مراقبت از بیماری‌ها در امان باشد، می‌تواند با عزم و اراده و انجام دستورهای خداوند از آلودگی‌های روحی و ابتلا به گناهان پیشگیری کند. همچنین ممکن است که با تکرار و مراقبت و اجتناب از گناهان، قوه اجتناب از گناه در وجودش ملکه گردد؛ به طوری که از گناهان متنفر شود و وقوع در گناه برایش محال عادی گردد. و عصمت غیر از شدت تقوا نیست و عدالت هم از مراتب عصمت است و ملکات نفسانی، به طور کلی با تمرین به دست می‌آید، چه جانب شر و چه جانب خیر.

امیرالمؤمنین(ع) در این باره می‌فرماید: “با تقوا عصمت به انسان نزدیک می‌شود”.

لذا در روایات از اموری که سبب تقویت اراده می‌باشد به عنوان ریشه‌های عصمت یاد می‌شود. حضرت علی(ع) می‌فرماید: “صبر کردن بر سختی‌ها قلب را نگه‌داری می‌کند”.

آیات قرآن هم به این زمینه‌ها اشاره می‌کند، و می‌فرماید: ﴿وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا...﴾.

نظیر این آیه و روایت است که انسان را به تلاش و کسب عصمت و تقوا دعوت می‌کنند.

• علم و اراده: نظریه دوم در باب زمینه عصمت، به علم و اراده پرداخته است. آیت‌الله مصباح در این باره می‌گوید: “معصوم از شناخت بیشتر و اراده قوی‌تر برخوردار است، و به جهت این دو عامل، گناه را با اختیار ترک می‌کند، لذا ملکه عصمت در آنان آنچنان قوی می‌باشد که مانع از ارتکاب گناه می‌شود”.
• محبت الهی: برخی گفته‌اند عصمت، ناشی از محبت الهی است: “درک عظمت خدا و فنا شدن در معرفت و حب و عشق خدا، مانع از مخالفت کردن با خواست خداست و این محبت فقط برای انسان‌های کامل در معرفت الهی ایجاد می‌شود. چون چنین انسانی وقتی خالقش را در نهایت معرفت ممکنه شناخت و غرق در شهود کمال و جمال و جلالش گردید، جذبه خاصی در وجودش ایجاد می‌شود که، هرآن‌چه خلاف رضای مولایش است، در نزدش منفور می‌شود و این درجه اعلای عصمت است”.
• علم به خدا و صفات او: این نظریه، علم و معرفت به خدا و صفاتش را سبب عصمت می‌داند. جناب علامه طباطبایی می‌فرماید: مبدأ و منشأ عصمت، علم خاصی است که معصوم(ع) به خداوند دارد. علم به صفات و جمال و جلال خدا ایجاد حبی وافر می‌کند که غیر خدا و یاد او در وجودش نمی‌باشد، لذا اصلاً گناه و خطا از او صادر نمی‌شود. معصومین(ع) خداوند را با اسما و صفات علیایش می‌شناسند و خدا را مالک و مدبر امورشان می‌یابند و برای عبد، همین بس که بندگی خدا کند و رضای او را جلب نماید. لذا خداوند به بندگان خاص و معصوم خود این علم خاص را عطا می‌کند تا به صورت ملکه‌ای آنها را از ارتکاب هرگونه گناهی دور کند.
• وراثت، تربیت، علل ناشناخته: در این نظریه زمینه عصمت ناشی از کمالات معنوی و روحی معصومین(ع) است. که از چند عامل ایجاد می‌شود:

1. وراثت؛ یعنی خاندان معصومین، عموماً خاندانی پاک و اصیل بودند که با گذشت زمان این کمالات بیشتر شده و به ارث در نسل آنها جریان یافته است.
2. انتقال فضائل از راه تربیت خانواده انجام گرفته است.
3. علل ناشناخته‌ای که روانشناسان و زیست‌شناسان در تحقیقات مربوط به علل شخصیت روحی افراد به آن معتقد شده‌اند و بر این باورند که این علل تأثیر خاصی در ژن‌های تشکیل‌دهنده افراد دارد و موجب حالات روحی فوق‌العاده می‌گردد.

• استعداد خاص و الهام و تربیت الهی: برخی عصمت را ناشی از استعداد فوق‌العاده و برتر معصومین می‌دانند.

آیت‌الله مصباح می‌فرماید: پیامبران و امامان، ذاتاً دارای استعدادی بالاتر از دیگران هستند و از نظر تربیت هم تحت تربیت الهی قرار گرفتند و روح‌القدس از ابتدا وظیفه تربیت آنها را بر عهده داشت و از آغاز کارهای نیک به آنان الهام می‌شد، لذا هم از لحاظ شناخت بالاتر از دیگران هستند و هم از لحاظ تربیت. البته این تعلیم و تربیت الهی موجب سلب اختیار آنان نیست».

منبع‌شناسی جامع عصمت

• کتاب‌شناسی عصمت؛
• مقاله‌شناسی عصمت؛
• پایان‌نامه‌شناسی عصمت.