خطبه ۲۲۵ نهج البلاغه

مقدمه

• انسان‌ها نسبت به یکدیگر دارای تشابه و تفاوت‌اند. این تشابه گاه به حدی می‌رسد که دو نفر را هم‌زاد هم می‌انگارند و گاه انسان‌ها به‌گونه‌ای از هم فاصله می‌گیرند که هرگز نمی‌توانند کنار هم به‌سربرند. امام (ع) در خطبه ۲۲۵ به شرح و علت اختلاف آدمیان پرداخته‌اند. مشابهت ظاهری و اخلاقی و نیز تفاوت انسان‌ها تابع همانندی یا تفاوت طینت و تفاوت و نزدیکی و دوری مقدمات و عناصر اولیه وجود آن‌هاست، یعنی مقدماتی که برای تشکیل گل وجود آنان آماده شده، و نیز حالات ترکیبی (از قبیل نطفه و مواد پیش از آن و علقه و مضغه و استخوان) که در مسیر خلقت آدمی مؤثر است و طبیعت و مزاج آدمی را تنظیم می‌کند.
• عناصر پدیدآورنده جوهرل اصلی وجود انسان که امام از آن تعبیر به زمین شوره‌زار و گوارا و نرم و سفت می‌کند، کنایه از قوا و طبایع گوناگونی است که برای صاحبان طبیعت وجود دارد، مانند نیروی رشد گیاهی و تغذیه و سپس تشکیل نطفه و حالات پس از آن. موجودی که از قسمت‌های گوناگون زمین ترکیب یافته دارای اجزای فعّالی است که با تأثیر و تأثر خود، دارای استعدادهای گوناگون می‌شود و خود، مقدمات تشکیل مزاج و صاحب مزاج می‌شود. به عبارت دیگر از آن‌جا که شوری و شیرینی و نرمی و درشتی، صفات عارض بر موادّی است که طبیعت اصلی و عنصر حقیقی وجود انسان را تشکیل می‌دهند، در اختلاف استعدادهای گوناگون، طبایع و مزاج‌های مختلف مؤثرند و باعث اختلاف در چهره‌های ظاهری و خصلت‌ها و حالات معنوی می‌شوند.
• علت تفاوت‌ انسان‌ها در صورت و خلقیّات و نیز اختلاف در مبادی و مقدمات طینت اصلی و جوهره اوّلی اوست، که همان خاک و زمین است. به هر میزان که مادّه اصلی وجودی انسان‌ها با همدیگر مشابه باشد، چهره‌های ظاهری و ویژگی‌های اخلاقی آن‌ها نیز هماهنگ و مشابه است. هر مقدار که این تشابه کمتر باشد، افراد با هم تضاد و اختلاف خواهند داشت. امام (ع) در این خطبه به اقسام مردمان اشاره دارد:

1. افرادی که ویژگی ظاهرشان با باطن آن‌ها تناسب ندارد. از این‌رو صورت کامل و چهره زیبا دارند، اما ویژگی معنوی آن‌ها نقص در عقل و بی‌خردی است.
2. برخی انسان‌ها قامتی بلند و رسا دارند، ولی از نظر ویژگی باطنی کم‌همت و ترسو هستند.
3. گاه برخی صورتی زشت دارند، اما جنبه معنوی آن‌ها که از اعتدال مزاجی ذهن سرچشمه می‌گیرد، از آن‌ها شخصی پاک و نیک‌کردار می‌سازد.
4. دیگری کوتاه‌قامتی است که با دوراندیشی باطنی بر اسرار و رموز دقیق آگاهی پیدا می‌کند.
5. شخصی در حقیقت متصف به صفتی است و به آن شهرت دارد، اما به جهاتی ضدّ آن را بر خود می‌بندد و چون این تظاهر برخلاف واقع است، این ویژگی ناشناخته از او بعید به نظر می‌آید و معلوم می‌شود که او اهل این ویژگی نیست؛ مانند کسی که از نظر استعداد و خوی باطنی و شهرت و معروفیت، ترسو باشد، ولی شجاعت و دلیری را به خود ببندد، یا شخص بخیلی که خود را سخی و بخشنده نشان دهد. پیداست که دو خصوصیت ادعایی و غیرحقیقی در او عجیب به نظر می‌آید.

فرازی از خطبه

• سرشت مردمان از یکدیگر جداشان ساخته است و میانشان تفرقه انداخته، که ترکیبشان از پاره‌ای زمین شور یا شیرین است و خاکی درشت یا نرمین. پس، آنان به اندازه نزدیکی زمینشان با هم سازوارند و به مقدار اختلاف آن از یکدیگر به کنار. پس نیکوچهره‌ای بینی کانا (نادان) و کوتاه‌همتی درازبالا و نیکوکرداری زشت منظر؛ خُرد جثه‌ای ژرف‌نگر؛ نیک‌سریرتی با سیرت ناخوش، سرگشته‌دلی آشفته‌هش و گشاده‌زبانی گویا با دلی آگاه و بینا.

منابع

• دانشنامه نهج البلاغه ج۱