علم پیامبر به رسالت

مقدمه

• منظور دانستن خود پیامبر از آغاز ارتباط وحیانی است. این سخن در برابر کلام کسانی و از آن جمله برخی از مستشرقان مانند بلاشر است که با استناد به برخی روایات ضعیف که در مقدمه خود بر ترجمه قرآن بر اساس سخن گفته این روایات معارض با قرآن می‌گوید، پیامبر در آغاز بعثت خویش به رسالت خود آگاه نبود و همین هم باعث شد که نداند و به دیگرانی مانند رقة بن نوفل مراجعه کند و از آنان در باره حالات خود بپرسد، یا انگیزه‌ای برای کتابت قرآن نداشته باشد و سال‌ها پس از حیات وی نگارش یابد. صرف نظر از نتیجه این دیدگاه، این پرسش مطرح است که آیا واقعاً پیامبر از رسالت خود از آغاز با خبر نبوده و نمی‌دانسته در چه موقعیت تاریخی و فرهنگی قرار گرفته و یا پیامبر آگاه از رسالت خود بوده و می‌دانسته که این وحی که به او می‌شود، مبنای حرکت هدایت مسلمانان قرار می‌گیرد. جدا از حیثیت خود وحی و لوازم دریافت این علم، شواهدی از قرآن دیده می‌شود که حتی در آیات سوره‌های مکی، به ویژه آیات مکی الاوائل و در سال نخست بعثت، پیامبر به عنوان رسول و منذر معرفی می‌شود و یا کلمات و بیان تعبیراتی دیده می‌شود، که خود شاهد بر آگاهی پیامبر را به رسالت و مسئولیت دشوار پیامبر را نشان می‌دهد و خداوند با تعبیرهای مختلف، مانند: انذار، ابلاغ، رسالت خبر از آگاهی پیامبر و مسئولیت وی می‌دهد.

1. ﴿رَسُولٌ مِنَ اللَّهِ يَتْلُو صُحُفًا مُطَهَّرَةً﴾ ﴿فِيهَا كُتُبٌ قَيِّمَةٌ﴾
2. ﴿فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ وَلَا تَكُنْ كَصَاحِبِ الْحُوتِ إِذْ نَادَى وَهُوَ مَكْظُومٌ﴾
3. ﴿فَذَكِّرْ إِنَّمَا أَنْتَ مُذَكِّرٌ لَسْتَ عَلَيْهِمْ بِمُصَيْطِرٍ﴾
4. ﴿وَاللَّهُ مِنْ وَرَائِهِمْ مُحِيطٌ بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَجِيدٌ فِي لَوْحٍ مَحْفُوظٍ﴾
5. ﴿إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرٌ لِلْعَالَمِينَ﴾، ﴿لِمَنْ شَاءَ مِنْكُمْ أَنْ يَسْتَقِيمَ وَمَا تَشَاءُونَ إِلَّا أَنْ يَشَاءَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ﴾
6. ﴿إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ تَنْزِيلًا فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ وَلَا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِمًا أَوْ كَفُورًا﴾.
7. ﴿لَا تُحَرِّكْ بِهِ لِسَانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ إِنَّ عَلَيْنَا جَمْعَهُ وَقُرْآنَهُ فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنَا بَيَانَهُ كَلَّا بَلْ تُحِبُّونَ الْعَاجِلَةَ وَتَذَرُونَ الْآخِرَةَ﴾
8. ﴿إِنَّا سَنُلْقِي عَلَيْكَ قَوْلًا ثَقِيلًا﴾

نکته

• در این دسته از آیات به پیامبر یاد آور می‌شود که قرآن تدریجا نازل می‌شود، آیات بر او سخت و دشوار و او کارش ذکر است:

1. مهم‌ترین ویژگی وحی نبوی، آنست که تنها از افق اعلی دریافت می‌گردد، توسط سروشی نیرومند تعلیم می‌یابد: «﴿إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى﴾ ﴿عَلَّمَهُ شَدِيدُ الْقُوَى﴾ ﴿ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوَى﴾ ﴿وَهُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلَى﴾ سخن فرشته بزرگوار، مطاع، امین، نیرومند است: ﴿إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ﴾ ﴿ذِي قُوَّةٍ عِنْدَ ذِي الْعَرْشِ مَكِينٍ﴾. ﴿مُطَاعٍ ثَمَّ أَمِينٍ﴾
2. متفاوت از نزول‌های دیگر همچون نزول باران و لباس و حدید است. از سنخ نزول سکینه ﴿ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَى رَسُولِهِ وَعَلَى الْمُؤْمِنِينَ وَأَنْزَلَ جُنُودًا لَمْ تَرَوْهَا وَعَذَّبَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَذَلِكَ جَزَاءُ الْكَافِرِينَ﴾روح ﴿تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ﴾و ملائکه ﴿وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾﴿وَلَوْ أَنَّنَا نَزَّلْنَا إِلَيْهِمُ الْمَلَائِكَةَ وَكَلَّمَهُمُ الْمَوْتَى وَحَشَرْنَا عَلَيْهِمْ كُلَّ شَيْءٍ قُبُلًا مَا كَانُوا لِيُؤْمِنُوا إِلَّا أَنْ يَشَاءَ اللَّهُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ يَجْهَلُونَ﴾﴿مَا نُنَزِّلُ الْمَلَائِكَةَ إِلَّا بِالْحَقِّ وَمَا كَانُوا إِذًا مُنْظَرِينَ﴾ ﴿إِنَّ الَّذِينَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلَائِكَةُ أَلَّا تَخَافُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَأَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِي كُنْتُمْ تُوعَدُونَ﴾است که از امور معنوی، غیبی و غیر مادی است.
3. خودآگاهی وحی شونده به حقانیت و صحت قطعی آن و صیانت از خطا و اشتباه است. به این معنا که می‌تواند هویت آن را دریابد. به خوبی درک کند که خاطره شیطانی نیست. آنچه به دست آورده، مبهم و غیر مفهوم نمی‌باشد و به هیچ وجه خطا و باطل در آن راه ندارد ﴿فَأَوْحَى إِلَى عَبْدِهِ مَا أَوْحَى﴾ ﴿مَا كَذَبَ الْفُؤَادُ مَا رَأَى﴾. حتی آنچه او عرضه کرده، از چیزهایی است که تردیدناپذیر و به تعبیر خود قرآن: (لاَ رَیبَ فِیهِ) است. (این تعبیر در آیات متعددی درباره قرآن آمده است؛ ر. ک: ﴿ذَلِكَ الْكِتَابُ لَا رَيْبَ فِيهِ هُدًى لِلْمُتَّقِينَ﴾، ﴿وَمَا كَانَ هَذَا الْقُرْآنُ أَنْ يُفْتَرَى مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلَكِنْ تَصْدِيقَ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ وَتَفْصِيلَ الْكِتَابِ لَا رَيْبَ فِيهِ مِنْ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾ ﴿تَنْزِيلُ الْكِتَابِ لَا رَيْبَ فِيهِ مِنْ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾). نبی، در تلقی وحی به گفته قرآن دریافتی فراگیر دارد، هرگز تردید نمی‌کند، دچار اشتباه نمی‌شود. از پیش خود نمی‌تواند سخن بگوید: ﴿قُلْ مَا يَكُونُ لِي أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقَاءِ نَفْسِي إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا مَا يُوحَى إِلَيَّ﴾ مهم‌ترین ویژگی وحی، خودآگاهی وحی شونده به حقانیت و صحت قطعی آن است. مانند الهامات نیست که دچار تردید شود.
4. افزون براینکه پیش از آن چیزی نمی‌دانسته، آنچه می‌آورد، گاه خبرهای عادی نیست، که از حواس و تجربه خود استفاده کرده باشد، بلکه اخبار غیبی از گذشته و حال و آینده است: ﴿ذَلِكَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهِ إِلَيْكَ وَمَا كُنْتَ لَدَيْهِمْ﴾ ﴿تِلْكَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهَا إِلَيْكَ مَا كُنْتَ تَعْلَمُهَا أَنْتَ وَلَا قَوْمُكَ مِنْ قَبْلِ﴾
5. شاهد دیگر بر این که این معارف از جای دیگر آمده، با قید سمع و شنیدن کلمات، ادا شده که نشان می‌دهد؛ نه تنها آن کلمات بلکه معانی نزدیک به آنها، از جایی دیگر آمده است: ﴿وَأَنَا اخْتَرْتُكَ فَاسْتَمِعْ لِمَا يُوحَى﴾ با تعبیرهای: تلاوت و قرائت و تکان دادن زبان بکار می‌برد، که تنها با لفظ قرآن سازگار است و نه با معنای تنها ﴿وَاتْلُ مَا أُوحِيَ إِلَيْكَ مِن كِتَابِ رَبِّكَ لا مُبَدِّلَ لِكَلِمَاتِهِ وَلَن تَجِدَ مِن دُونِهِ مُلْتَحَدًا ﴾ ؛ ﴿ فَتَعَالَى اللَّهُ الْمَلِكُ الْحَقُّ وَلا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِن قَبْلِ أَن يُقْضَى إِلَيْكَ وَحْيُهُ وَقُل رَّبِّ زِدْنِي عِلْمًا﴾ .

منابع

1. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم