آیه امانت

متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.

این مدخل از زیرشاخه‌های بحث آیات امامت امام علی و آیات فضائل امام علی است. "آیه امانت" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

آیه امانت در قرآن | آیه امانت در حدیث | آیه امانت در کلام اسلامی | آیه امانت در گفتگوهای بین‌المذاهب

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل آیه امانت (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

متن آیه: ﴿إِنَّا عَرَضْنَا الأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَيْنَ أَن يَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الإِنسَانُ إِنَّهُ كَانَ ظَلُومًا جَهُولا﴾.

عرضه امانت به چه معناست؟

• "عرضه" در لغت به معنای ارائه و آشکار ساختن آمده است:
• جوهری می‌نویسد: و عرضت الشيء فأغرض، أي أظهرته فظهر، و قوله تعالی: ﴿وَعَرَضْنَا جَهَنَّمَ يَوْمَئِذٍ لِلْكَافِرِينَ عَرْضًا﴾ قال الفراء: أبرزناها حتى نظر إليها الكفار. وأعرضت هي، أي استبانت وظهرت.
• راغب آورده است: عرضت الشيء على البيع، وعلى فلان، ولفلان نحو: ﴿ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلَائِكَةِ﴾، ﴿وَعُرِضُوا عَلَى رَبِّكَ صَفًّا﴾، ﴿إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ﴾، ﴿وَعَرَضْنَا جَهَنَّمَ يَوْمَئِذٍ لِلْكَافِرِينَ عَرْضًا﴾، ﴿وَيَوْمَ يُعْرَضُ الَّذِينَ كَفَرُوا عَلَى النَّارِ﴾، وعرضت الجند.
• در ارتباط با عرضه بر آسمان‌ها و زمین دو دیدگاه است:

1. برخی بر این باورند که "عرضه" در این آیه به معنای مجازی آن است و آیه به نوعی بیان حال و استعداد آسمان و زمین و کوه‌ها است. طبرسی می‌نویسد: أن معنى العرض و الإباء ليس هو ما يفهم بظاهر الكلام بل المراد تعظيم شأن الأمانة لا مخاطبة الجماد والعرب تقول سألت الربع و خاطبت الدار فامتنعت عن الجواب وإنما هو إخبار عن الحال عبر عنه بذکر الجواب والسؤال. و منظور آیه این است که اگر عرضه می‌کردیم و شعور داشتند- به خاطر عظمت امانت و سختی حمل آن - نمی‌پذیرفتند و هراسان می‌شدند. پس بر خلاف آنچه از ظاهر آیه استفاده می‌شود، مخاطبه‌ای میان خداوند و جمادات نبوده است.
2. برخی دیگر معتقدند که "عرضه" در این آیه به معنای حقیقی آن به کار رفته و چون در دیدگاه قرآن، همه هستی دارای شعور است، مخاطبه میان خداوند و موجودات عالم هیچ بُعدی ندارد. این آیه نیز از نوعی مخاطبه حقیقی میان خداوند و آسمان و زمین حکایت می‌کند، البته به لسان متناسب با آنها .

• قرآن کریم برای همه هستی حیات و شعور و ادراک قایل است. در قرآن، سخن از تحمید و تسبیح و تسلیم و سجود همه موجودات است و در این آیه نیز هم صدر آن بر نوعی مخاطبه میان خداوند و آسمان و زمین دلالت دارد و هم ذیل آیه که سخن از اباء و اشفاق از حمل امانت، دلیلی بر شعور موجودات عالم و تأییدی برای قول اخیر است.
• از سویی عرضه امانت بر آسمان و زمین و کوه‌ها در لباس تکوین نبود؛ زیرا از یک‌ سو، در امور تکوینی اِبا کردن و سرباززدن امکان ندارد و از سویی وحدت سیاق اقتضا می‌کند که عرضه امانت بر آسمان‌ها و زمین و کوه‌ها همانند عرضه آن بر انسان، غیر تکوینی باشد، در نتیجه، حتماً با نوعی اختیار همراه است. اختیار در تکلیف، هنگامی معنا دارد که مکلف دارای شعور و ادراک باشد.

انواع عرضه

• عرضه در قرآن کریم در دو نوع عرضه تکریمی و عرضه تهدیدی به کار رفته است:
• عرضه در برخی از آیات قرآن تهدیدی است مانند: ﴿وَعَرَضْنَا جَهَنَّمَ يَوْمَئِذٍ لِلْكَافِرِينَ عَرْضًا﴾ و در برخی از آیات قرآن کریمی است مانند آیه محل بحث: ﴿إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ﴾.

تفاوت میان عَرض و امْر

• عرض غیر از امر است و خدای متعالی در آیه مبارک، امانت را بر مخلوقات عرضه کرد و آنها را به تحمل امانت دستور نداد.
• تفاوت عرض با امر در این است که در اَمْر لزوم امتثال مطرح است؛ از این‌رو، هنگامی که خداوند آسمان و زمین را به آمدن امر کرد، آنها اطاعت کردند: ﴿ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاءِ وَهِيَ دُخَانٌ فَقَالَ لَهَا وَلِلْأَرْضِ ائْتِيَا طَوْعًا أَوْ كَرْهًا قَالَتَا أَتَيْنَا طَائِعِينَ﴾ ولی در عَرْض، لزوم قبول مطرح نیست. از این‌رو، ابای اشفاقی آنها با لحن مهرآمیز مقبول شد و هیچ‌گونه تخطئه‌ای در آن راه نیافت.

منابع

• مقامی، مهدی، ولایت و امامت در قرآن

پانویس