ازدواج در معارف و سیره نبوی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث ازدواج است. "ازدواج" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

ازدواج در قرآن - ازدواج در فقه اسلامی - ازدواج در جامعه‌شناسی اسلامی - ازدواج در معارف و سیره نبوی

مقدمه

تشکیل خانواده در سنت پیامبر اکرم(ص) اعتبار و ارزشی ویژه دارد. تلقی آن حضرت از خانواده و اینکه این بنیاد چگونه بنیادی است و با آن چگونه باید رفتار کرد، موجب شگفتی است. تعابیر رسول خدا(ص) در اهمیت این بنیاد و جایگاه آن، والاترین تعابیر است، به گونه‌ای که هیچ‌چیز با آن قابل قیاس نیست، چنان‌که از آن حضرت روایت شده است که فرمود: «مَا بُنِيَ‏ فِي‏ الْإِسْلَامِ‏ بِنَاءٌ أَحَبُّ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَعَزُّ مِنَ التَّزْوِيجِ»

در میان همه بنیادها، بنیادی نیست که این اندازه محبوب و مرضی خداوند باشد؛ و خانواده زیباترین و رو به کمال‌ترین مجموعه‌ای است که در هستی وجود دارد. صفوان بن مهران از امام صادق(ع) روایت کرده است که آن حضرت گفت: رسول خدا(ص) فرمود: «مَا مِنْ شَيْ‏ءٍ أَحَبَّ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ‏ بَيْتٍ‏ يُعْمَرُ فِي‏ الْإِسْلَامِ‏ بِالنِّكَاحِ‏».

پیامبر اکرم(ص) جایگاه خانواده را چنین معرفی کرده است تا به درستی مشخص شود که هیچ بنیانی در هستی - از نظر ارزشی - با آن برابری نمی‌کند. دراین‌باره از امام باقر(ع) چنین روایت شده است: «لَيْسَ‏ شَيْ‏ءٌ مُبَاحٌ‏ أَحَبَّ‏ إِلَى‏ اللَّهِ‏ مِنَ‏ النِّكَاحِ‏».

تشکیل خانواده از چنان جایگاهی برخوردار است که یکی از منازل رحمت الهی شمرده شده است؛ هم جلوه رحمت خداست و هم وسیله نزول رحمت الهی است. پیام‌آور رحمت و برکت، رسول ختمی مرتبت(ص) فرموده است: «يُفَتَّحُ‏ أَبْوَابُ‏ السَّمَاءِ بِالرَّحْمَةِ فِي‏ أَرْبَعِ‏ مَوَاضِعَ‏ عِنْدَ نُزُولِ الْمَطَرِ وَ عِنْدَ نَظَرِ الْوَلَدِ فِي وَجْهِ الْوَالِدَيْنِ وَ عِنْدَ فَتْحِ بَابِ الْكَعْبَةِ وَ عِنْدَ النِّكَاحِ».

بر این اساس، تشکیل خانواده پذیرا شدن رحمت الهی و عمل به نیکوترین ویژگی‌های سنت پیامبر(ص) و راه و رسم والای آن حضرت است. رسول خدا(ص) سفارش می‌کرد که پیروانش بدو تأسی کنند و این سنت نیکو را به درستی پاس بدارند؛ و می‌فرمود: «النِّكَاحُ‏ سُنَّتِي‏ فَمَنْ‏ رَغِبَ‏ عَنْ‏ سُنَّتِي‏ فَلَيْسَ‏ مِنِّي‏».

راه و رسم پیامبر(ص) در تشکیل خانواده، خود بهترین مشوق در به وجود آوردن نیکوترین بنیان‌ها است. از امام صادق(ع) روایت شده است که رسول خدا(ص) فرمود: «مَنْ‏ أَحَبَّ‏ أَنْ‏ يَكُونَ‏ عَلَى‏ فِطْرَتِي‏ فَلْيَسْتَنَّ بِسُنَّتِي فَإِنَّ مِنْ سُنَّتِيَ النِّكَاحَ».

هرکه دوست دارد که بر آیین من باشد، البته باید از سنت من پیروی کند و در راه من گام زند، و از جمله سنت‌های من ازدواج است. تشکیل خانواده در نگاه پیامبر(ص) چنان والا و گرانقدر است که هیچ‌چیز با آن برابری نمی‌کند و اگر جایگاه خانواده در هستی به درستی دریافت شود و این حقیقت ادراک گردد که بدون سلامت و صلابت آن، هیچ مجموعه انسانی قادر به سیر کمالی نیست، آن‌گاه روشن می‌شود که چرا پیامبر اکرم(ص) درباره خانواده چنین تعابیری بیان فرموده است و چرا گسستن این مجموعه نزد خداوند از هر کاری منفورتر و مطرودتر است، چنان‌که بر زبان پیام‌آور حق آمده است: «مَا مِنْ شَيْ‏ءٍ أَبْغَضَ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ‏ بَيْتٍ‏ يُخْرَبُ‏ فِي‏ الْإِسْلَامِ‏ بِالْفُرْقَةِ يَعْنِي الطَّلَاقَ».

فروپاشی کانون خانواده چنان نکوهیده است که امام صادق(ع) فرموده است: «تَزَوَّجُوا وَ لَا تُطَلِّقُوا فَإِنَّ الطَّلَاقَ يَهْتَزُّ مِنْهُ الْعَرْشُ».

از این تعبیر استفاده می‌شود که بنیان خانواده از چنان جایگاهی در هستی برخوردار است که با تزلزل آن گویا عرش الهی می‌لرزد؛ و این سخن بیانگر اهمیت ویژه این بنیان در نظام هستی است.

ازدواج در دانشنامه امام رضا

زناشویی و همسر گرفتن مرد یا زن به سبب عقد خاص با شرایط آن. در روایت‌ها و متون منسوب به امام رضا(ع)، مباحث مختلفی راجع به اهمیت و آداب ازدواج، ویژگی‌های همسر شایسته، احکام ازدواج و غیر این‌ها مطرح شده است. «ازدواج» مصدر باب افتعال از ماده «ز و ج» است و به معنای صنف و نوع از هر چیزی است. به زن و مردی که با یکدیگر رابطه زناشویی دارند «زوجین» می‌گویند. ازدواج در معنای اسم مصدری یعنی جفت‌جفتی، جفت‌شدگی، زوج‌شدگی و اتصال نیز کاربرد دارد. ازدواج با نکاح تقریباً هم معناست، ولی نکاح به معنای همخوابگی کردن نیز آمده است. در روایت‌های منسوب به امام رضا(ع) همچون سایر متون اسلامی، بیشتر از مشتقات کلمه ازدواج، مثل تزویج و تزوج استفاده شده و واژه نکاح و مشتقات آن نیز به کار رفته است. گاه نیز از عباراتی کنایی مانند این استفاده می‌شود: «از سعادت مرد آن است که جامه از زنی سپید بر کشد».

اهمیت ازدواج به اندازه‌ای است که در فقه یک کتاب مستقل به آن اختصاص داده و احکام شرعی مربوط بدان را طرح نموده‌اند. امروزه نیز به غیر از فقیهان و حقوق‌دانان، جامعه‌شناسان، روان‌شناسان و اقتصاددانان از ابعاد دیگر به مسأله ازدواج نگریسته و هر یک مباحث مفصلی را از زوایه دید خویش مطرح ساخته‌اند. از نظر قرآن کریم، همسر از نعمت‌های الهی و نشانه حکمت خداوند است. زن و شوهر از جنس یکدیگر و مکمل هم آفریده شده‌اند: ﴿خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا﴾. هدف از ازدواج به دست آوردن آرامش و سکون، بقای نسل و فرزندآوری، و گسترش روابط خویشاوندی است. زوجین برای یکدیگر نقش لباس برای انسان برهنه را بازی می‌کنند. اساس زندگی زناشویی بر مودت و رحمت است. یافتن همسر شایسته، مطلوب انسان مؤمن و مورد درخواست او از پروردگار است.

در قرآن شریف و روایت‌های اسلامی، دستور به تزویج افراد بی‌همسر و تلاش در جهت ازدواج آنان آمده و خداوند وعده رفع تنگنای اقتصادی بر اثر ازدواج را داده است. افرادی که توانایی ازدواج ندارند باید پاکدامنی پیشه کنند و برقراری روابط نامشروع، هرگز جایگزین رابطه سالم ازدواج نمی‌گردد. در احادیث منقول از امام رضا(ع)، بی‌همسری و ترک ازدواج برای همیشه، نه تنها فاقد هر گونه فضیلت دانسته شده، بلکه از آن نهی نیز شده است. از طرف دیگر، بی‌مبالاتی و عدم دقت در انتخاب همسر نیز نکوهش شده است. حضرت فرموده است: به شرابخوار دختر ندهید و هر کس چنین کند مانند آن است که دخترش را به زنا فرستاده است. آن قدر هم سختگیر نباشیم که با وجود احراز صلاحیت باز وسواس به خرج دهیم که در این صورت موجبات فتنه و فساد در جامعه پدید خواهد آمد. حضرت رضا(ع) از پدران گرامی‌اش از پیامبر(ص) نقل می‌کند که فرمود: «هرگاه کسی که از دین و امانتداری او راضی بودید به خواستگاری [دخترانتان] آمد، با او وصلت کنید، که اگر چنین نکنید در زمین فتنه و فسادی فراگیر به وجود آید». در حدیث قدسی منقول از امام رضا(ع) از پدران گرامی‌اش آمده است: خداوند توسط جبرئیل به پیامبر(ص) سلام رسانده، می‌گوید: دو شیزگان میوه بر درخت‌اند که اگر رسید دارویی جز چیدن ندارد و الا خورشید و باد آن را فاسد می‌سازد. دختران نیز وقتی به سن بلوغ نکاحی رسیدند باید ازدواج کنند و الا دچار فتنه و فساد خواهند شد.

برای ازدواج تقسیمات گوناگون ذکر شده است. فقیهان به اعتبار اموری که بر ازدواج عارض می‌شود آن را بر پنج قسم واجب، مستحب، حرام، مکروه و مباح تقسیم کرده‌اند. مثلاً وقتی کسی از ترک ازدواج به حرام می‌افتد، ازدواج بر او واجب است یا ازدواجی که موجب ترک تکلیف واجب مثل تحصیل علم واجب یا حق واجب می‌شود حرام می‌باشد. چنان که اگر ازدواج موجب وقوع شخص در عمل مکروه گردد، مکروه است و اگر مصلحت فعل و ترک ازدواج هر دو برابر باشد، مباح خواهد بود.

در کتاب فقه الرضا(ع)، ازدواج به چهار قسم تقسیم گردیده است: نخست ازدواج دائم که به آن «نکاح میراث» اطلاق شده، زیرا در نکاح دائم توارث بین زن و شوهر وجود دارد. دوم ازدواج موقت که در آن ارث وجود ندارد، ولی مهر و اجل موجود می‌باشد. سوم ازدواج ناشی از مالک رقبه بودن که در نظام برده‌داری وجود داشته و مردی که کنیز را خریداری می‌کرده می‌توانسته از او تمتع جنسی برد و فرزنددار شود. چهارم ازدواج ناشی از تحلیل که مالک کنیز، استمتاع از وی را برای دیگری به مدت معلوم اباحه می‌نموده است. البته در دو صورت اخیر، احکام استبرا باید رعایت شود تا فرد مطمئن شود که کنیز از دیگری باردار نیست. در روایت‌ها و متون منسوب به امام رضا(ع)، مباحث مختلفی راجع به اهمیت و آداب ازدواج، ویژگی‌های همسر شایسته، احکام ازدواج و غیر این‌ها مطرح شده است. در بخش آداب ازدواج قبل از هر چیز باید کسی که اراده ازدواج دارد به خداوند توسل جوید و از او طلب خیر کند، دو رکعت نماز بخواند و دست به دعا بردارد و بگوید: «اللَّهُمَّ‏ إِنِّي‏ أُرِيدُ التَّزْوِيجَ‏ فَسَهِّلْ لِي مِنَ النِّسَاءِ أَحْسَنَهُنَّ خُلُقاً وَ خَلْقاً وَ أَعَفَّهُنَّ فَرْجاً وَ أَحْفَظَهُنَّ نَفْساً فِيَّ وَ فِي مَالِي وَ أَكْمَلَهُنَّ جَمَالًا وَ أَكْثَرَهُنَّ أَوْلَاداً». بدیهی است دعا در مشاهد مشرفه اهل بیت(ع)که واسطه فیض الهی‌اند تأثیر بیشتر دارد و کرامات آن بزرگواران دلیل این مدعاست.

مناسب است ازدواج همراه با تشریفات و مراسم ویژه انجام پذیرد. از جمله اینکه مراسم عقد در حضور عده‌ای صورت گیرد و قبل از انشای عقد، خطبه‌ای مشتمل بر حمد و ثنای الهی و شهادت به یگانگی پروردگار و رسالت پیامبر(ص)، و دعای خیر و برکت برای طرفین ایراد گردد. همچنین خواستگاری از مستحبات نکاح به شمار می‌رود، چنان که در مراسم تزویج ام‌حبیبه، خواهر مأمون، به حضرت رضا(ع) صورت پذیرفت. از جمله تشریفات ازدواج، اطعام و مهمانی است. امام رضا(ع) از پیامبر گرامی(ص) نقل می‌کند: اطعام و مهمانی به هنگام ازدواج از شیوه‌ها و سنن پیامبران است. از دیگر آداب ازدواج، برگزاری مراسم آن، شب هنگام است. چرا که هدف ازدواج آرامش است و خداوند شب را مایه آرامش قرار داده است. در سخن امام رضا(ع) آمده است: همانا خداوند شب را آرامش و زن را آرامش قرار داد و ازدواج در شب و غذا دادن از سنت است. همچنین مطابق فرمایش امام رضا(ع) اهدای هدیه (ولو بخشی از مهر باشد) از سوی همسر به زن به هنگام عروسی و در مراسم زفاف، از آداب ازدواج به شمار می‌رود. از امام رضا(ع) نقل شده است: هنگام عروسی وقتی زوجه به خانه شوهر در آمد، وی موهای جلوی سر همسرش را بگیرد و رو به قبله کند و این دعا را بخواند: «اللَّهُمَّ بِأَمَانَتِكَ‏ أَخَذْتُهَا وَ بِمِيثَاقِكَ اسْتَحْلَلْتُ فَرْجَهَا اللَّهُمَّ فَارْزُقْنِي مِنْهَا وَلَداً مُبَارَكاً سَوِيّاً وَ لَا تَجْعَلْ لِلشَّيْطَانِ فِيهِ شِرْكاً وَ لَا نَصِيباً».

در باب اخلاق ازدواج، حسن معاشرت شرط زندگی زناشویی است و قرآن شریف بدان دستور داده، می‌فرماید: ﴿عَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ﴾. حسن معاشرت، نخستین تکلیف از تکالیف متقابل زوجین است که به محض انعقاد رابطه زوجیت برقرار می‌شود. در سخن پیامبر گرامی(ص) نیز آمده که کامل‌ترین مؤمنان از حیث ایمان خوش خلق‌ترین آن‌هاست و شایسته‌ترین شما آن‌هایی هستند که با زنانشان خوش‌رفتارترند. دستور به خوش‌رفتاری ویژه مردان نیست. زنان نیز باید با شوهر خود حسن معاشرت داشته باشند، چرا که جهاد زن، خوب شوهرداری است. حسن معاشرت، دامنه‌ای گسترده دارد و برقراری رابطه جنسی، بخشی از آن محسوب می‌گردد. ترک رابطه جنسی اگر به قصد ایذای همسر باشد، به هر مقدار ممنوع است، ولی اگر به دلیل بیماری یا نابسامانی روحی باشد، باز هم بیش از چهار ماه ممنوع می‌باشد. برقراری رابطه جنسی در مورد زوجین جوان اهمیت بیشتری می‌یابد، ولی اذن زوجه، تکلیف را بر می‌دارد. مردی که چند همسر دارد باید در رفتار خویش میان آنان عدالت را برقرار سازد، اگرچه در قلب خود ممکن است یکی را بر دیگری ترجیح دهد. اگر مرد بعد از ازدواج دیوانه شد چنان که جنون کامل پیدا کرده، به گونه‌ای که اوقات نمازها را تشخیص نمی‌دهد، بهتر است زن از او جدا شود و نکاح را فسخ نماید، ولی اگر اوقات نماز را تشخیص می‌دهد، بهتر است زن بردباری کند و با او بسازد.

در جریان همسریابی، ملاک ارزش‌گذاری، ایمان و پاکدامنی است. همسر شایسته هم جمال ظاهری دارد (مثل سفید پوست بودن و سایر ویژگی‌های جسمی) و هم جمال معنوی. ولی تعلق به طبقه اجتماعی خاص از نظر امام رضا(ع) ملاک برتری نیست. لذا پیشوایان معصوم(ع) با کنیزان از دواج می‌کردند. در کتاب فقه الرضا(ع) چنین آمده که زنان در ارتباط با ازدواج دسته‌های گوناگون دارند: اول زنی که شوهر خود را دوست دارد، به اندازه‌ای که به او عشق می‌ورزد. دوم زنی که مانند هلال هنگام تجلی خویش، ظهور می‌کند (و فقط از امتیاز زیبایی برخوردار است). سوم هم زنی که همچون شب تاریک، تنفر زا و ظلمانی جلوه‌گر می‌شود. پس خوشبخت کسی است که به همسر شایسته دسترس یابد و آن کس که همسری ناشایست برگزیند حقیقتاً گرفتار گشته است. شایسته‌ترین همسر، ولود و دود (بچه‌زا و مهربان) است که یار و یاور شوهر خویش در امر دنیا و آخرت می‌باشد. اما همسر نازا که نه زیبایی دارد و نه اخلاق نیکو و نه یاور همسر در امور خیر است یا همسری که پر سر صدا و جنجالی است و همواره درگیر می‌شود، بدگو و بهتان زننده است، لطف بسیار شوهر را کم می‌شمارد و عطای کم را نمی‌پذیرد، شایسته همسری نیست و نباید فریب وی را خورد. امام رضا(ع) از پیامبر(ص) نقل می‌کند که فرمود: «از خضراء الدمن بپرهیزید! گفته شد: خضراء الدمن کیست ای رسول خدا؟ حضرت پاسخ گفت: زنی نیکو در رویشگاهی بد». از آنجا که بقای نسل و ازدیاد جمعیت یکی از اهداف مهم ازدواج است، ولود بودن یا سهولت در فرزندآوری از ویژگی‌های مورد تأکید امام رضا(ع) در فرایند انتخاب همسر است. از ویژگی‌های همسر شایسته در سخنان امام رضا(ع) داشتن اخلاق نیکوست. امام فرد را از تزویج دختر خویش به مرد بداخلاقی که به خواستگاری آمده بود بر حذر داشت. در نگاه امام هشتم، سرمایه‌ای بالاتر از همسر شایسته نیست؛ همسری که شوهر با نگاه به او شاد گردد و غم‌ها از دلش زدوده شود و در غیاب وی حافظ خویشتن و دارایی شوهرش باشد. بدین ترتیب، از نظر اسلام، تشکیل خانواده سالم و ازدواج موفق، سرمایه‌ای ارزشمند و ثروتی پایان‌ناپذیر است که هیچ یک از نعمت‌های الهی به پای آن نمی‌رسد.

درباره احکام ازدواج، سخنانی از امام رضا(ع) مربوط به شکل‌گیری نکاح و آثار آن به دست ما رسیده است که در ذیل به مهم‌ترین آن‌ها اشاره می‌کنیم: رکن اساسی عقد نکاح همچون سایر عقود، قصد انشا است که از سوی هر دو طرف باید تحقق پذیرد. قصد انشاء، اراده خلاقه‌ای است که با ابراز آن به طور همزمان، علقه زناشویی ایجاد می‌گردد. هر عاملی که قصد انشا را منتفی سازد، موجب عدم تحقق نکاح خواهد بود. در سخن منقول از امام رضا(ع) آمده است: کسی که از روی مزاح و شوخی، صیغه عقد نکاح را واقع ساخته و قصد جدی نداشته باشد، به همسری در نیامده است. آنچه در تحقق نکاح و صحت آن ملاک است، قصد واقعی طرفین است، لذا اشتباه در نام همسر هنگام عقد، چنانچه مصداق خاص مد نظر طرفین باشد، ایرادی ندارد. همچنین شرط درستی عقد نکاح، رضایت و تمایل درونی دو طرف عقد می‌باشد که البته این رضایت ممکن است در حین عقد وجود نداشته و پس از آن از طریق گفتار یا رفتار ابراز شود. پدر بر کودک خویش ولایت دارد و در صورتی که ازدواج قبل از رسیدن به سن بلوغ، به مصلحت فرزند باشد، ازدواج انجام یافته از سوی پدر نفوذ حقوقی دارد و فرزند پس از بلوغ، حق برهم زدن آن را نخواهد داشت. در سخن امام رضا(ع) ازدواج دوشیزه بدون اذن ولی خویش مورد نهی است، هر چند به سن رشد رسیده باشد و هر چند ازدواج موقت باشد، بلکه ازدواج ثیبه نیز بدون اطلاع و کسب اذن از بزرگ‌ترها مطلوب نیست. در مورد ازدواج دختر باکره، سکوت وی (در شرایط خاص و با وجود قرائن) نشانه رضایت او تلقی گردیده و تصمیم مستقل زن ثیبه در مورد ازدواج خویش نافذ تلقی گردیده است.

در رسیدگی قضایی به دعوای زوجیت، چنان چه مردی ادعا کند با زنی ازدواج کرده و آن زن انکار نماید، قول زن مقدم است، مگر آنکه مرد از طریق شهود، دعوای خود را اثبات نماید. به همین ترتیب، زنی که خود را مجرد معرفی می‌کند و اظهار می‌دارد که در حباله نکاح دیگری نیست، گفته او مورد پذیرش است و مردی که می‌خواهد با وی ازدواج کند به احتمال خلاف اعتنا نکند. احکام ازدواج میان انسان‌ها در بین حیوانات وجود ندارد. امام رضا(ع) راجع به ازدواج کبوترها که با دختر و مادر خویش در می‌آمیزند فرمود: «در آنچه بین حیوانات است اشکالی نیست». در کتاب‌های فقهی، بخشی از مباحث مربوط به ازدواج، به اسباب تحریم یا موانع نکاح اختصاص دارد و آن اموری است که وجود آن‌ها باعث عدم امکان ازدواج می‌شود و نکاح با وجود آن امور باطل تلقی می‌گردد. قرابت‌های نسبی، سببی و رضاعی از جمله آن امورند.

درباره عده نکاح، یعنی مدتی که زن باید پس از انقضای نکاح نخست از ازدواج جدید خودداری کند، از امام رضا(ع) چنین نقل شده که بانوان باید به احکام شرعی مربوط به عده به ویژه مدت آن پایبند باشند، چرا که ازدواج هنگامی که زن در عده نکاح مردی دیگر است باطل بوده و پیامدهای گاه جبران‌ناپذیر از نظر شرعی دارد. اگر تقاضای ازدواج از سوی مردی در زمان عده زن مطرح شد، وی باید از تن دادن به نکاح در مدت مزبور خودداری کند. درباره سایر موانع نکاح نیز سخنانی از امام رضا(ع) به دست ما رسیده است. در یک روایت منقول از امام رضا(ع) آمده که ازدواج دائم از سوی مرد مسلمان آزاد با بیش از دو زن از اهل کتاب (یهودی و نصرانی) یا دو زن از کنیزان روا نیست. چنان که ازدواج دائم با بیشتر از چهار زن آزاد مسلمان مجاز نمی‌باشد. همچنین بردگان نمی‌توانند بیش از دو زن آزاد یا چهار کنیز داشته باشند. حضرت فرموده است: مردی که با یک زن رابطه زوجیت موقت یا دائم دارد، تا زمانی که زوجیت باقی است نمی‌تواند با خواهر همسرش ازدواج کند، هر چند ازدواج دوم موقت باشد. همچنین مرد نمی‌تواند با دختر زنی که با وی همبستر شده ازدواج کند. ازدواج مرد با قابله خود که او را هنگام تولد از مادرش گرفته حرام نیست. ازدواج مرد با مادر ناتنی همسر خویش پس از فوت پدر زن ایرادی ندارد، زیرا رابطه مصاهره بین داماد و مادر تنی زن برقرار شده است. چنان که ازدواج مرد با دختری که از مادر ناتنی او (زوجه دیگر پدرش) شیر کامل خورده جایز است. همچنین حکم ربیبه در ازدواج موقت نیز جریان دارد. یعنی مرد هرگز نمی‌تواند با دختر زنی که در حباله نکاح موقت او بوده (البته به شرط وقوع نزدیکی) ازدواج کند.

ازدواج مسلمان با زنان اهل کتاب، مورد اختلاف است. برخی آن را مطلقاً مجاز می‌شمرند، برخی به طور مطلق باطل می‌دانند و برخی هم بین ازدواج دائم و موقت فرق می‌گذارند. در یک روایت منقول از امام رضا(ع) ازدواج با زنان یهودی، مسیحی و زرتشتی مجاز و در روایت دیگری با وجود زنان مسلمان، چنین ازدواجی مکروه دانسته شده است. روایت سوم، بین انواع اهل کتاب فرق گذاشته و از میان سه مذهب مذکور، ازدواج با زن زرتشتی غیر مجاز اعلام گردیده است. در سخنی از امام رضا(ع) آمده است: ازدواج یک مسلمان با زن یهودی یا نصرانی، مستلزم فرو کاستن ارزش و پایین آوردن جایگاه یک مسلمان است. از برخی روایت‌ها ممکن است استفاده شود که ازدواج مسلمان به هر شکل با زن مسیحی مجاز نیست. در صورتی که ازدواج با اهل کتاب مجاز نباشد، اگر زوجین مثلاً مسیحی نخواهد بود و حتی اگر شوهر بعداً نیز اسلام آورد باید عقد تجدید شود. چنانچه زن و شوهر از یکدیگر طلاق گیرند و جدا شوند، سپس زن با مرد دیگری ازدواج کند و از وی دختری آورد، فرزندان زن از شوهر اول می‌توانند با فرزندان وی از شوهر دوم ازدواج کنند، هر چند از برخی روایت‌ها کراهت آن استفاده می‌شود. کسی که زوجه دائمه دارد می‌تواند با اذن او رابطه جنسی با کنیز داشته باشد البته اگر مالک کنیز هم اذن داده باشد. زنی که در قید زوجیت و حباله نکاح مردی است، مادام که رابطه زناشویی باقی است نمی‌تواند با مرد دیگری ازدواج کند، هر چند ازدواج اول به صورت موقت و پنهانی و ازدواج دوم آشکارا و در ملأ صورت گرفته باشد. زن پس از پایان مدت در نکاح موقت، مادامی که در عده است حکم زوجه را دارد و لذا شوهر نمی‌تواند در این زمان با خواهر او ازدواج نماید.

در مورد ازدواج موقت، طرفین باید نسبت به احکام آن آگاهی یابند، صیغه شرعی خوانده شود، مدت کاملاً معلوم باشد و به احکام مربوط به عده نکاح پایبند باشند تا به حرام الهی در نیفتند. در مورد عدد متعه نیز گرچه علی الاصول عدد خاصی لحاظ نگردیده، امام رضا(ع) بر اساس احتیاط دستور می‌دهد عدد چهار را در مورد ازدواج موقت نیز مراعات کنند. برخی از فقیهان مقصود از احتیاط را رعایت شرایط تقیه و پرهیز از اطلاع مخالفان دانسته‌اند. درباره صحت شرط توارث در نکاح موقت میان فقیهان اختلاف نظر وجود دارد، ولی در روایت صحیح از امام رضا(ع) نکاح موقت به دو قسم همراه با میراث و بدون میراث تقسیم گردیده و قسم نخست در صورتی است که طرفین به صراحت شرط توارث کرده باشند. در ازدواج موقت به طور ضمنی این شرط هست که زن در شهر خودش می‌ماند و لذا شوهر موقت نمی‌تواند وی را اجبار به انتقال از شهر خویش نماید. درباره شروط ضمن عقد نکاح طرفین آزادند هر نوع شرطی را در ضمن عقد نکاح مطرح سازند و از این طریق نیازهای مد نظر خویش را که طبق احکام نخستین شرعی راه‌حلی ندارد برطرف سازند، ولی این آزادی تا جایی است که مخالف با احکام الزامی شارع نباشد. مثلاً در سخن امام رضا(ع) آمده که شرط عدم توارث در نکاح دائم پذیرفته نیست، چنان که شرط جلو‌گیری از بارداری (عزل) نیز در نکاح مزبور روا نمی‌باشد. ولی در مثال دیگر شخصی که می‌خواهد کنیز خود را به ازدواج مردی آزاد در آورد و زمام جدایی بین آن‌ها را در اختیار بگیرد، می‌تواند ضمن عقد به صورت شرط نتیجه شرط کند که از طرف شوهر وکیل باشد هر وقت خواست زن را مطلقه سازد.

در مورد مهر نیز مطالبی را در سخنان منسوب به امام رضا(ع) مشاهده می‌کنیم: مهریه می‌تواند هر شیء دارای ارزش، اعم از عین معین، کلی در ذمه یا عمل دارای مالیت مثلاً کار برای مدت معین یا حتی آموزش یک سوره از قرآن باشد. مهریه با رقم بالا نیز علی الاصول جایز است، ولی شیربها که مبلغی برای پدر دختر در ازای تزویج او قرار می‌دهند نفوذ شرعی ندارد. سبک بودن مهریه شرعاً مطلوب است و مستحب است میزان آن پانصد درهم باشد، چنان که مهریه زنان پیامبر(ص) همین مقدار بوده و حضرت رضا(ع) مهریه ام‌حبیبه، خواهر مأمون، را در مراسم ازدواج پانصد درهم قرار داد. زن به محض انعقاد ازدواج مالک مهر می‌گردد، ولی استقرار آن مشروط به نزدیکی است. در روایتی از امام رضا(ع) آمده است: اگر مرد خصی با زنی ازدواج دائم کند و پس از وقوع نزدیکی او را طلاق دهد، حق رجوع به هیچ قسمتی از مهر را که قبلاً پرداخت کرده ندارد. نکاح فضولی صحیح است و اگر چند عقد به طور فضولی در مورد یک زن منعقد شده باشد، وی در گزینش هر یک حق انتخاب خواهد داشت بنابر این، اگر چند نفر، دختری را قبل از رسیدن به سن بلوغ به ازدواج فرزند خود در آورده باشند، وی پس از بلوغ امکان خواهد داشت هر یک را انتخاب کند و بر رضایت اعلام شده او پیش از بلوغ اثری مترتب نیست.

شهادت دادن زنان به تنهایی در مواردی پذیرفته است که مردان نمی‌توانند به طور معمول در آن موارد تحمل شهادت کنند، ولی شهادت آنان در مورد ازدواج چنان چه در کنار شهادت یک مرد قرار گیرد مسموع خواهد بود. در مورد عیوب نکاح و خیار تدلیس، از امام رضا(ع) نقل شده که جنون موجب حق فسخ است. همچنین هرگاه خصی (مردی که خصیه او را کشیده باشند) با زنی که جاهل به وضعیت اوست ازدواج کند، در حالی که خود را سالم معرفی می‌کند، زن حق فسخ دارد و مرد به دلیل پوشاندن واقع و تدلیس صورت گرفته، تعزیر می‌گردد. چنان چه نزدیکی صورت نگرفته باشد، نیمی از مهر را می‌پردازد و زن هم عده‌ای نگه نخواهد داشت. البته اگر زن راضی باشد، می‌تواند به زندگی ادامه دهد و پس از آن دیگر نمی‌تواند از حق فسخ استفاده کند. در مورد مرد عنین که توانایی جنسی ندارد، چنان چه زن از واقعیت بی‌اطلاع باشد، یک سال برای معالجه به وی فرصت می‌دهند. اگر معالجه شد، همچنان همسر اوست و الا زن حق فسخ دارد و نصف مهر را می‌گیرد، بدون آنکه عده‌ای نگه دارد. البته اگر بدان وضعیت رضایت داد، دیگر حق فسخ نخواهد داشت. به همین ترتیب، اگر زن دارای بیماری قَرَن یا عَفَل باشد (زائده‌هایی در فرج که مانع نزدیکی می‌گردد) یا مبتلا به بیماری پیسی (بَرَص) یا دیوانگی باشد، مرد می‌تواند در صورت ظهور این بیماری‌ها نکاح را فسخ کند، بدون آنکه نیازی به طلاق باشد.

منابع

1. دل‍ش‍اد ت‍ه‍ران‍ی‌، م‍ص‍طف‍ی‌، سیره نبوی ج۴
2. وحدتی شبیری، سید حسن، مقاله «ازدواج»، دانشنامه امام رضا ج۲

پانویس