ام‌کلثوم دختر امام کاظم
- اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:
خواهر امام رضا
امّ‌کلثوم یکی از دختران امام کاظم(ع) و از خواهران امام رضا(ع) است[۱]. گرچه اطلاعات تاریخی روشنی از وی در اختیار نیست، اما در اینکه وی از مادری امّ‌ولد زاده شده[۲]، اختلافی در میان راویان دیده نمی‌شود، هر چند هیچ یک از منابع نام مادر وی را ذکر نکرده‌اند. نام امّ‌کلثوم نیز در جایی ذکر نشده است، گو اینکه این واژه به مثابه اسم و نه کنیه بر ایشان گذاشته شده است. برخی از گزارشگران چند دختر امام هفتم(ع) را به این عنوان خوانده‌اند، چنان‌که اول بار ابن‌خشّاب از سه امّ‌کلثوم نام می‌برد[۳] و اربلی در سده بعدی، دو دختر به این نام برای امام بر می‌شمرد[۴] و معاصر وی، شرف‌الدین موصلی، سه امّ‌کلثوم را با وصف امّ‌کلثوم کبری، امّ‌کلثوم وسطی و امّ‌کلثوم صغری ذکر می‌کند و ضمناً وی تعداد فرزندان امام موسی بن جعفر(ع) را بیش از شمار رایج می‌نویسد[۵] که در هیچ‌یک از منابع کهن نشانی از آن نمی‌توان یافت. عموم منابع، با یادکرد فرزندان امام، تنها یک دختر را با نام امّ‌کلثوم ذکر می‌کنند[۶]. برخی از امّ‌کلثوم و کلثوم نیز سخن به میان آورده‌اند[۷].
به هر روی از امّ‌کلثوم خبر چندانی در منابع نیامده است، جز اینکه یکی از نوادگان پسری امام کاظم(ع)، به نام ابوالقاسم جعفر بن عبیدالله بن کاظم(ع) در انتساب به او، ابن امّ‌کلثوم خوانده شده است، از آن‌رو که نزد این بانو پرورش یافته است[۸]. گذشته از این، نام امّ‌کلثوم در سلسله روایتی منقول از فردی به نام بکر بن احمد قصری آمده است که می‌گوید: امّ‌کلثوم و فاطمه و زینب دختران موسی بن جعفر(ع) از فاطمه دختر امام صادق(ع) از فاطمه دختر امام باقر(ع) از فاطمه دختر امام زین‌العابدین(ع) از فاطمه و سکینه دختران امام حسین(ع) از امّ‌کلثوم دختر حضرت فاطمه(س) از مادرش حضرت فاطمه(س) ایشان از پدرش پیامبر خدا(ص) حدیث غدیر و حدیث منزلت را نقل کرده است. این روایت، در نوشته‌هایی که هم‌اکنون در اختیار است، در کتاب اسنی المطالب جزری (۸۸۳ق) دیده می‌شود[۹] و پس از او سید نوراللّه شوشتری (۱۰۱۹ق) حدیث آن را از کتاب المسلسل بالاسماء حافظ ابوموسی مدینی (۵۸۱ق) نقل می‌کند[۱۰] و بعدی‌ها گاه بی‌سند و گاه به نقل از مدینی آن را آورده‌اند[۱۱]. در این میان، شیخ محمد تقی تستری در قاموس‌الرجال این روایت را بدون ذکر نام امّ‌کلثوم در سلسله سند، نقل کرده است در حالی‌که مستند خود را اسنی المطالب ذکر می‌کند[۱۲] و نمازی به‌رغم آنچه در المستدرک خویش به نقل مرحوم امینی در الغدیر آورده به گونه‌ای با حدیث مواجه شده که موهم آن است که امّ‌کلثوم در سلسله سند دو روایت قرار دارد و ذیل نام بکر بن احمد، یادی از روایت وی نمی‌کند[۱۳]، اما در المستدرکات، ذیل عنوان بکر بن احنف، با ذکر اینکه نامش در کتب رجالی کهن ذکر نشده، به نقل از المسلسلات جعفر بن احمد قمی، از بکر بن احنف از فاطمه دختر امام رضا(ع) از امّ‌کلثوم و زینب و فاطمه دختران امام کاظم(ع)، به سلسله سند پیش‌گفته حدیث فضل شیعه را، البته بدون ذکر حدیث نقل می‌کند[۱۴]، منبع و روایتی که در جایی دیگر نیامده است، اما ذیل نام فاطمه بنت مولانا الرضا(ع)، از بکر بن احمد قصری به نقل از امّ‌کلثوم و خواهرانش با سلسله سند ذکر شده، از حدیث غدیر و منزلت یاد می‌کند[۱۵]. به نظر می‌رسد هر دو روایت یکی باشد، اما اینکه این روایت، با ایمان به صحت محتوایی آن، از اساس روایی درستی برخوردار باشد، خود بحث دیگری است، به ویژه آنکه در هیچ‌یک از منابع کهن موجود اشاره‌ای به آن نشده است. این روایت را برخی به اعتبار اینکه در سلسله سند آن فاطمه‌ها قرار دارند حدیث فواطم نامیده‌اند[۱۶].[۱۷]
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ تاریخ أهل البیت(ع)، ص۱۰۷؛ الهدایة الکبری، ص۲۶۴؛ تاج الموالید، ص۹۶.
- ↑ الإرشاد، ج۲، ص۲۴۴؛ دلائل الإمامة، ص۳۰۹؛ الفصول المهمة، ج۲، ص۹۶۱.
- ↑ تاریخ موالید الأئمة(ع)، ص۳۵.
- ↑ کشف الغمة، ج۳، ص۳۱.
- ↑ مناقب آل محمد(ص)، ص۱۳۵.
- ↑ تاریخ أهل البیت(ع)، ص۱۰۷؛ الارشاد، ج۲، ص۲۴۴؛ تاج الموالید، ص۹۶؛ المستجاد من کتاب الإرشاد، ص۲۰۱.
- ↑ المناقب، ابن شهر آشوب، ج۳، ص۴۳۸.
- ↑ عمدة الطالب، ص۲۲۷.
- ↑ أسنی المطالب، جزری، ص۵۰.
- ↑ ملحقات إحقاق الحق، ج۲۱، ص۲۸.
- ↑ نفحات الأزهار، ج۷، ص۱۸۸؛ ج۹، ص۱۰۵؛ الغدیر، ج۱، ص۱۹۷؛ الصحیح من سیرة النبی الأعظم(ص)، ج۳۲، ص۸۷.
- ↑ قاموس الرجال، ج۱۲، ص۳۳۴.
- ↑ مستدرک سفینة البحار، ج۸، ص۲۶۳-۲۶۴.
- ↑ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۲، ص۴۹.
- ↑ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۸، ص۵۹۴-۵۹۵.
- ↑ نفحات الأزهار، ج۹، ص۱۰۶.
- ↑ واسعی، سید علی رضا، مقاله «ام‌کلثوم»، دانشنامه امام رضا ج۲ ص ۵۷۰.