تفسیر اشاری
مقدمه
تفسیر اشاری یعنی تأویل آیات قرآن‌کریم برخلاف ظاهر آنها به دلیل اقتضای اشاراتی خفی که برای ارباب سلوک آشکار است؛ به بیان دیگر، تفسیری است دربرگیرنده تأملات و نکاتی که به ذهن مفسر عارف خطور کرده است. این تأملات عبارتند از نکات لطیفی که با ظواهر آیات سازگارند؛ گرچه در این تفسیر، آیات برخلاف ظاهرشان تأویل و تفسیر می‌شوند.
علما در جواز این‌گونه تفسیر اختلاف‌نظر دارند؛ دسته‌ای آن را جایز شمرده و عده‌ای با آن مخالفت کرده‌اند. به نظر دسته اوّل این تفسیر با عقل و شرع مخالفتی ندارد؛ بلکه تلاشی است عقلی به‌منظور تعمق در آیات قرآن که برای رشد قوه ایمان و صفای باطن به انسان کمک می‌کند. البته برای جواز آن شرایطی ذکر شده است؛ مانند:
- تفسیر، منافی نظم و سیاق آیات قرآن نباشد؛
- شاهد شرعی، این تفسیر را تأیید کند؛
- شاهدی شرعی، معارض تفسیر نباشد؛
- ادعا نشود که همین مراد آیه است، نه ظاهر.
ذهبی تفسیر اشاری را نوعی تفسیر صوفیانه می‌داند و در تفاوت آن با تفسیر صوفیانه نظری می‌گوید: تفاوت تفسیر صوفی اشاری و تفسیر صوفی نظری از دو نظر است:
- تفسیر نظری صوفی بر مقدماتی علمی استوار است که ابتدا در ذهن صوفی نقش بسته است و تفسیر قرآن بر آنها بنا می‌شود؛ در حالی که تفسیر اشاری مقدمات علمی ندارد، بلکه بر نوعی ریاضت روحی استوار است.
- در تفسیر صوفی نظری، مفسر اعتقاد دارد که هر چه آیه می‌گوید، همان معنایی است که او فهمیده و آیه بیشتر از این چیزی در خود ندارد؛ اما تفسیر اشاری چنین نیست و مفسر آن‌چه را که خود فهمیده، همه مراد آیه نمی‌داند؛ بلکه اعتقاد دارد در آیه، معنای ظاهری نیز هست که پیش از هر چیز، آن معنا مراد است[۱].[۲]
مفسّران اشاری
برخی از مفسّران اشاری عبارتند از:
- سید محمد بن سید علی حسینی نجفی همدانی (عربزاده) از فقها و مفسران بنام امامیه و صاحب تفسیر فارسی به نام انوار درخشان در تفسیر قرآن (الأنوار الساطعة فی تفسیر القرآن)؛
- عبدالقادر ملّاحویش آل‌غازی العانی صاحب تفسیر بیان المعانی؛
- ملاصدرا معروف به صدرالمتألهین از مفسّران بزرگ امامیه صاحب تفسیر القرآن الکریم؛
- محمد ثناءالله عثمانی مظهری از علمای حنفی مذهب صاحب تفسیر المظهری؛
- شهاب الدین سید محمود آلوسی از مفسّران حنفی مذهب و صاحب روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی؛
- محمد علی بازوری صاحب کتاب تفسیر الغیب و الشهادة من خلال القرآن، از علمای معاصر امامیه و اهل لبنان که به فلسفه و عرفان تمایل داشته است. این تفسیر، سال ۱۴۰۷ق تألیف شده و توسط انتشارات دار القارئ بیروت منتشر شده است؛
- نعمت‌الله بن محمود نخجوانی صوفی مذهب و معروف به شیخ علوان یا شیخ بابا نعمت‌الله، صاحب الفواتح الإلهیة و المفاتح الغیبیة؛
- ابوالفضل رشیدالدین میبدى از علمای شافعی صاحب کتاب کشف الاسرار و عدةالابرار (تفسیر میبدی)؛
- خانم سیده نصرت امین از مفسّران عالی‌قدر شیعه امامیه و صاحب تفسیر مخزن العرفان؛
- آیت الله سید عبدالأعلی موسوی سبزواری از علمای امامیه صاحب مواهب الرحمان فی تفسیر القرآن؛
- ابومحمد سهل بن عبدالله تستری صاحب تفسیر شوشتری؛
- ابوبکر محیی الدین محمد بن علی بن محمد بن احمد بن عبدالله حاتمی طائی اندلسی، معروف به محیی‌الدین ابن عربی، تفسیر ابن عربی به وی منسوب است[۳].[۴].[۵]
منابع
پانویس
- ↑ ذهبی، محمد حسین،التفسیروالمفسرون،جلد۲،صفحه (۳۷۷-۳۱)و۳۵۲؛ زرقانی، محمد عبد العظیم، مناهل العرفان فی علوم القرآن،جلد۲،صفحه ۸۶؛ عمیدزنجانی، عباسعلی، مبانی وروشهای تفسیرقرآن،صفحه ۲۵۰؛ صالح، صبحی، مباحث فی علوم القرآن،صفحه ۲۹۶.
- ↑ فرهنگ نامه علوم قرآنی، ج۱، ص۱۷۵۷.
- ↑ ایازی، محمد علی، المفسرون حیاتهم ومنهجهم،صفحه ۸۵۰؛ ذهبی، محمد حسین،التفسیروالمفسرون،جلد۲،صفحه (۴۱۲-۴۴۲)؛ زرقانی، محمد عبد العظیم، مناهل العرفان فی علوم القرآن،جلد۲،صفحه ۹۰؛ عقیقی بخشایشی، عبد الرحیم، طبقات مفسران شیعه،جلد۱،صفحه ۲۰۹
- ↑ فرهنگ نامه علوم قرآنی، ج۱، ص۴۴۸۳.
- ↑ فرهنگ‌نامه علوم قرآنی (کتاب)|فرهنگ نامه علوم قرآنی، ج۱، ص۴۴۸۳.