آدم بن اسحاق
مقدمه
آدم بن اسحاق[۱] در اَسناد ۲۸ روایتِ تفسیر کنز الدقائق[۲] به نقل از کتب کافی، علل الشرائع و... آمده است؛ مانند «وَ بِاسْناده إلی آدَمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ: عَلَيْكُمْ بِصَلَاةِ اللَّيْلِ فَإِنَّهَا سُنَّةُ نَبِيِّكُمْ وَ دَأْبُ الصَّالِحِينَ قَبْلَكُمْ وَ مَطْرَدَةُ الدَّاءِ عَنْ أَجْسَادِكُمْ»[۳].[۴]
شرح حال راوی
«نجاشی»: آدم بن إسحاق بن آدم بن عبدالله بن سعد الأشعري قمي، ثقة، له كتاب، يرويه عنه محمد بن عبدالجبار و أحمد بن محمد بن خالد. أخبرنا محمد بن علي قال: حدثنا أحمد بن محمد بن يحيي قال: حدثنا أحمد بن إدريس عن محمد بن عبدالجبار قال: حدثنا آدم بن إسحاق[۵].
«شیخ طوسی»: آدم بن إسحاق بن آدم. له كتاب، أخبرنا به عدة من أصحابنا، عن أبي المفضل الشيباني، عن أبي‌جعفر محمد بن جعفر بن بطة القمي، عن أحمد بن أبي عبدالله البرقي، عن آدم بن إسحاق بن آدم[۶].
«ابن حجر عسقلانی»: آدم بن إسحاق بن آدم بن عبدالله بن سعد الأشعري القمي، ذكره أبوجعفر الطوسي في مصنفي الإمامية، روي عن يونس بن يعقوب و عبيدالله ابن محمد الجعفي و غيرهما، روي عنه محمد بن عبدالجبار و إبراهيم بن هاشم القمي و أبوعبدالله البرقي، قال: و كان زاهداً خاشعاً[۷].[۸]
طبقه راوی
از تاریخ ولادت و وفات «آدم بن اسحاق» و اینکه از اصحاب کدام معصوم(ع) بوده، یا از کدام معصوم(ع) روایت کرده، گزارشی در کتب رجالی نرسیده؛ ولی با بهره‌گیری از اسناد روایات و ملاحظه مشایخ و شاگردان وی، می‌‌توان استظهار کرد که دوران امامان امام کاظم، امام رضا، امام جواد و امام هادی(ع) را درک کرده، چون از یک سو با یک واسطه از امام باقر(ع) که در سال ۱۱۴ (ق) به شهادت رسیده، حدیث نقل کرده[۹] و از سوی دیگر، کسانی مانند احمد بن محمد بن خالد البرقی متوفای سال ۲۸۰ (ق)[۱۰] و احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی که پس از سال ۲۸۰ (ق)[۱۱] وفات یافته، از وی روایت کرده‌اند[۱۲].
بر این اساس، نوشته روی قبر[۱۳] مبارک ایشان که می‌رساند تنها از اصحاب امام هادی(ع) بوده و ائمه دیگر را درک نکرده، مطلب درستی نیست.
آیت الله بروجردی ایشان را در طبقات رجال کافی و تهذیب، از طبقه ششم به شمار آورده است[۱۴].[۱۵]
استادان و شاگردان راوی
از اساتید «آدم بن اسحاق» می‌‌توان «عبدالرزاق بن مهران[۱۶]، ابوزهیر النهدی[۱۷]، معاویة بن عمار[۱۸] و عبدالله بن محمد جعفی»[۱۹]، و از شاگردان وی نیز «ابراهیم بن هاشم قمی[۲۰]، احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی[۲۱]، احمد بن محمد بن خالد برقی[۲۲] و محمد بن عبدالجبار»[۲۳] را می‌شود نام برد.[۲۴]
یادآوری
- شاید شخصی از اصحاب یک یا چند امام معصوم(ع) شمرده گردد؛ ولی روایت مستقیم از آن حضرت نداشته باشد؛ مانند «اسحاق بن آدم» که از اصحاب امام رضا(ع) شمرده شده[۲۵]؛ لیکن روایت مستقیم از آن حضرت ندارد.
- می‌شود یک راوی، از یک معصوم(ع) هم با واسطه حدیث نقل کند؛ هم بی‌واسطه؛ نظیر «محمد بن اسماعیل بن بزیع» که هم بی‌واسطه از امام رضا(ع) روایت نقل کرده؛ هم با واسطه[۲۶].
- ممکن است کسی از معصوم(ع) نقل مستقیم داشته باشد؛ اما از اصحاب آن حضرت به شمار نیامده باشد؛ همچون «ابن ابی‌عمیر» (م ۲۱۷ق) که از امام جواد(ع) روایت نقل کرده[۲۷]؛ ولی از اصحاب آن حضرت شمرده نشده است.
- می‌شود شخصی همدوران با چند امام معصوم(ع) باشد؛ لیکن بی‌واسطه حدیثی از آنها نقل نکرده باشد؛ مانند «آدم بن اسحاق».[۲۸]
جایگاه حدیثی راوی
آدم بن اسحاق از اجلای اصحاب ائمه(ع) به شمار آمده و رجالیان به وثاقت وی تصریح دارند. نجاشی راوی‌شناس بزرگ می‌نویسد آدم بن إسحاق بن آدم بن عبدالله بن سعد الأشعري، قمي ثقة[۲۹].
شیخ طوسی نیز در کتاب فهرست به نقل قهپایی در مجمع الرجال و علامه مامقانی در تنقیح المقال می‌نویسد: قمي ثقة[۳۰].
در کتب رجالی دیگر، مانند الرجال (ابن داود)، خلاصة الأقوال (رجال العلامة الحلی)، نقد الرجال، تعلیقه علی منهج المقال و منتهی المقال نیز به وثاقت ایشان تصریح شده است[۳۱].
برخی از رجالیان عامه نیز از ایشان به بزرگی یاد کرده‌اند، چنان که ابن حجر عسقلانی می‌نویسد: وكان زاهدا خاشعا[۳۲].[۳۳]
منابع
پانویس
- ↑ ر.ک: أ. منابع شیعی: رجال النجاشی، ص۱۰۵، ش۲۶۲؛ الفهرست (طوسی)، ص۴۲، ش۵۸؛ معالم العلماء، ص۶۱، ش۱۲۶؛ خلاصة الأقوال (رجال العلامة الحلی)، ص۱۳، ش۲؛ الرجال (ابن داود)، ص۹، ش۱؛ نقد الرجال، ج۱، ص۳۷، ش۱؛ جامع الرواة، ج۱، ص۸؛ إکلیل المنهج، ص۴۷، ش۲؛ منتهی المقال، ج۱، ص۱۲۷، ش۲؛ طرائف المقال، ج۱، ص۲۷۲، ش۱۸۰۴؛ أعیان الشیعة، ج۲، ص۸۵؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۷۸، ش۲؛ معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۱۰۸، ش۳، تهذیب المقال، ج۴، ص۶۹. ب. منابع سنی: لسان المیزان، ج۱، ص۳۳۵، ش۱۰۳۳.
- ↑ ر.ک: تفسیر کنز الدقائق، ج۲، ص۳۵، ج۳، ص۱۳۴، ۱۳۷، ۳۳۹، ۳۴۳ و۵۰۶؛ و....
- ↑ تفسیر کنز الدقائق، ج۷، ص۴۷۹ به گزارش از علل الشرائع، ج۲، ص۳۶۲، باب ۸۴، ح۱:«أَبِي رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى الْعَطَّارُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ أَبِي زُهَيْرٍ النَّهْدِيِّ عَنْ آدَمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ...».
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۱ ص ۸۱.
- ↑ رجال النجاشی، ص۱۰۵، ش۲۶۲.
- ↑ الفهرست (طوسی)، ص۴۲، ش۵۸.
- ↑ لسان المیزان، ج۱، ص۳۳۵، ش۱۰۳۳.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۱ ص ۸۱-۸۲.
- ↑ علی بن إبراهیم عن أبیه عن آدم بن إسحاق عن عبدالله بن محمد الجعفی قال: کنت عند أبی‌جعفر(ع) و جاءه کتاب هشام بن عبدالملک فی رجل نبش إمرأة،.... (الکافی، ج۷، ص۲۲۸، ح۲) یادآوری می‌شود «عبدالله بن محمد الجعفی» که آدم بن اسحاق از وی و او از امام باقر(ع) روایت کرده، از اصحاب امامان سجاد، باقر و صادق(ع) شمرده شده است. (ر.ک: رجال الطوسی، ص۱۱۸ (ش۱۱۹۸)، ۱۳۹ (ش۱۴۷۳) و ۲۳۱ (ش ۳۱۳۳)).
- ↑ ر.ک: رجال النجاشی، ص۷۷، ش۱۸۲.
- ↑ زیرا وی در تشییع جنازه احمد بن محمد بن خالد البرقی (م ۲۸۰ق) حضور داشته است: و أحمد بن محمد بن خالد لما توفی مشی أحمد بن محمد بن عیسی فی جنازته حافیا حاسراً، لیبرئ نفسه مما قذفه به. (خلاصة الأقوال (رجال العلامة الحلی)، ص۱۴ - ۱۵، ش۷) البته «ابن حجر» می‌نویسد که وی تا نزدیک سال ۳۰۰ (ق) زنده بوده است: ...له تصانیف و شهرة، کان فی حدود الثلاث مائة. (لسان المیزان، ج۱، ص۲۶۰، ش۸۰۷).
- ↑ ر.ک: رجال النجاشی، ص۱۰۵، ش۲۶۲؛ بصائر الدرجات، ج۱، ص۵۳۶، ح۵.
- ↑ آدم بن اسحاق قمی در قبرستان شیخان قم (جنب حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه(س)) دفن، و به امر حضرت آیت الله سید محمد رضا گلپایگانی قبر ایشان تعمیر شده است.
- ↑ ر.ک: الموسوعة الرجالیه. (طبقات رجال التهذیب، ص۱؛ طبقات رجال الکافی، ص۲۰).
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۱ ص ۸۲-۸۳.
- ↑ تفسیر کنز الدقائق، ج۲، ص۳۵.
- ↑ علل الشرائع، ج۲، ص۳۶۲، باب ۸۴، ح۱.
- ↑ ثواب الأعمال، ص۴۱.
- ↑ الکافی، ج۷، ص۲۲۸، ح۲.
- ↑ تهذیب الأحکام، ج۴، ص۳۲۲.
- ↑ بصائر الدرجات، ج۱، ص۵۳۶، ح۵.
- ↑ رجال النجاشی، ص۱۰۵، ش۲۶۲؛ الفهرست (طوسی)، ص۴۲، ش۵۸.
- ↑ رجال النجاشی، ص۱۰۵، ش۲۶۲.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۱ ص ۸۳-۸۴.
- ↑ ر.ک: رجال النجاشی، ص۷۳، ش۱۷۶.
- ↑ ر.ک: الکافی، ج۱، ص۱۰۵ (ح۳) و ۲۷۱ (ح۳).
- ↑ «... عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ الثَّانِي(ع) فِي قَوْلِهِ: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ﴾ قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ(ص) عَقَدَ عَلَيْهِمْ لِعَلِيٍّ بِالْخِلَافَةِ- فِي عَشَرَةِ مَوَاطِنَ...»؛ (تفسیر القمی، ج۱، ص۱۶۰).
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۱ ص ۸۴-۸۵.
- ↑ رجال النجاشی، ص۱۰۵، ش۲۶۲.
- ↑ ر.ک: مجمع الرجال، ج۱، ص۱۳؛ تنقیح الحتمال، ج۳، ص۲۵ - ۲۶، ش۱. یادآوری می‌شود که در بعضی از نسخه‌های فهرست شیخ طوسی، از جمله در فهرست مطبوع، اشاره‌ای به توثیق آدم بن اسحاق نشده است.
- ↑ ر.ک: الرجال (ابن داود)، ص۹، ش۱؛ خلاصة الأقوال (رجال العلامة الحلی)، ص۱۳، ش۲؛ نقد الرجال، ج۱، ص۳۷، ش۱؛ منتهی المقال، ج۱، ص۱۲۷، ش۲؛ تعلیقة علی منهج المقال، ص۷۷.
- ↑ لسان المیزان، ج۱، ص۳۳۵، ش۱۰۳۳.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۱ ص۸۵-۸۶.