سوره مؤمنون
سوره مؤمنون از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سوره مؤمنون در علوم قرآنی - پرسش مرتبط نداردمقدمه
بیست و سومین سوره قرآن و هفتاد و چهارمین آن به ترتیب نزول، نازل شده در مکه با موضوع محوری صفات مؤمنین و تقابل فرجام اعتقاد و عملکرد مؤمنین و کافرین.
نام این سوره از اولین آیه آن اخذ شده است: ﴿قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ﴾[۱]. دارای ۱۱۸ آیه، ۱۰۵۵ کلمه و ۴۴۸۶ حرف است. از نظر حجم از سوره‌های «مئون» و متوسط و کمی کمتر از نیم جزء قرآن است.
مضامین سوره
۱۵ صفت مؤمنان و عاقبت نکوی آنها در دو رکوع این سوره مجموع در ۱۶ آیه آیات ﴿قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ هُمْ فِي صَلاتِهِمْ خَاشِعُونَ وَالَّذِينَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ وَالَّذِينَ هُمْ لِلزَّكَاةِ فَاعِلُونَ وَالَّذِينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حَافِظُونَ إِلاَّ عَلَى أَزْوَاجِهِمْ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَيْرُ مَلُومِينَ فَمَنِ ابْتَغَى وَرَاء ذَلِكَ فَأُولَئِكَ هُمُ الْعَادُونَ وَالَّذِينَ هُمْ لِأَمَانَاتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ رَاعُونَ وَالَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلَوَاتِهِمْ يُحَافِظُونَ أُوْلَئِكَ هُمُ الْوَارِثُونَ الَّذِينَ يَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ ﴾[۲] و ﴿ إِنَّ الَّذِينَ هُم مِّنْ خَشْيَةِ رَبِّهِم مُّشْفِقُونَ وَالَّذِينَ هُم بِآيَاتِ رَبِّهِمْ يُؤْمِنُونَ وَالَّذِينَ هُم بِرَبِّهِمْ لا يُشْرِكُونَ وَالَّذِينَ يُؤْتُونَ مَا آتَوا وَّقُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ أَنَّهُمْ إِلَى رَبِّهِمْ رَاجِعُونَ أُوْلَئِكَ يُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ وَهُمْ لَهَا سَابِقُونَ﴾[۳] بیان شده است، صفاتی مانند: خشوع در نماز، عفت کلام، پاکدامنی، رعایت‌گری در امانت و وفای به عهد، پایبندی به نماز، خشیت از خدا و پیشتازی در امور خیر. مبدأ و معاد انسان، فرازهایی از نهضت حضرت نوح(ع) و حضرت موسی(ع) و برهان اثبات معاد.
فضیلت سوره
پیامبر(ص) فرمود: «هر کس سوره «مؤمنون را با قلبی خاضع و خاشع تلاوت نماید، فرشتگان در روز رستاخیز او را به روح و ریحان مژده می‌دهند و هنگامی که فرشته مرگ برای دریافت روح او فرود می‌آید چنان مژده و نویدی به او می‌دهد که دیدگانش به خاطر آن نورباران می‌گردد»[۴].
مقاصد سوره
تقابل تیپ مؤمنین و کافرین، تلازم اعتقاد و عمل در ایمان، تیپ‌شناسی مؤمنین، تقابل اشراف با نهصت انبیاء، مبارزات سپاه نور و ظلمت در بستر تاریخ، صیرورت و افت و خیز انسان در پروسه شدن، ظهور و سقوط جوامع و تمدن‌ها، نوید رستگاری مؤمنین، نشانه‌ها و صفات برجسته مؤمنین راستین، سرانجام با شکوه مؤمنین، آغاز و انجام زندگی انسان، جنبش توحیدی و ضد ظلم انبیاء، خدا رب انسان و خالق جهان است؛ لذا بر همه واجب است که تنها او را بپرستند و شریکی برایش نگیرند و نافرجامی سرنوشت کافران.
ساختار
ساختار سوره به شکل مقایسه و تقابل سرانجام مؤمنین و کافرین و عملکرد آنها است. افتتاح ﴿قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ هُمْ فِي صَلاتِهِمْ خَاشِعُونَ وَالَّذِينَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ وَالَّذِينَ هُمْ لِلزَّكَاةِ فَاعِلُونَ وَالَّذِينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حَافِظُونَ إِلاَّ عَلَى أَزْوَاجِهِمْ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَيْرُ مَلُومِينَ فَمَنِ ابْتَغَى وَرَاء ذَلِكَ فَأُولَئِكَ هُمُ الْعَادُونَ وَالَّذِينَ هُمْ لِأَمَانَاتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ رَاعُونَ وَالَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلَوَاتِهِمْ يُحَافِظُونَ أُوْلَئِكَ هُمُ الْوَارِثُونَ الَّذِينَ يَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ ﴾[۵] و اختتام سوره ﴿حَتَّى إِذَا جَاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّي أَعْمَلُ صَالِحًا فِيمَا تَرَكْتُ كَلاَّ إِنَّهَا كَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا وَمِن وَرَائِهِم بَرْزَخٌ إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ فَإِذَا نُفِخَ فِي الصُّورِ فَلا أَنسَابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَلا يَتَسَاءَلُونَ فَمَن ثَقُلَتْ مَوَازِينُهُ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ وَمَنْ خَفَّتْ مَوَازِينُهُ فَأُولَئِكَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنفُسَهُمْ فِي جَهَنَّمَ خَالِدُونَ تَلْفَحُ وُجُوهَهُمُ النَّارُ وَهُمْ فِيهَا كَالِحُونَ أَلَمْ تَكُنْ آيَاتِي تُتْلَى عَلَيْكُمْ فَكُنتُم بِهَا تُكَذِّبُونَ قَالُوا رَبَّنَا غَلَبَتْ عَلَيْنَا شِقْوَتُنَا وَكُنَّا قَوْمًا ضَالِّينَ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْهَا فَإِنْ عُدْنَا فَإِنَّا ظَالِمُونَ قَالَ اخْسَؤُوا فِيهَا وَلا تُكَلِّمُونِ إِنَّهُ كَانَ فَرِيقٌ مِّنْ عِبَادِي يَقُولُونَ رَبَّنَا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا وَأَنتَ خَيْرُ الرَّاحِمِينَ فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ سِخْرِيًّا حَتَّى أَنسَوْكُمْ ذِكْرِي وَكُنتُم مِّنْهُمْ تَضْحَكُونَ إِنِّي جَزَيْتُهُمُ الْيَوْمَ بِمَا صَبَرُوا أَنَّهُمْ هُمُ الْفَائِزُونَ قَالَ كَمْ لَبِثْتُمْ فِي الأَرْضِ عَدَدَ سِنِينَ قَالُوا لَبِثْنَا يَوْمًا أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ فَاسْأَلْ الْعَادِّينَ قَالَ إِن لَّبِثْتُمْ إِلاَّ قَلِيلا لَّوْ أَنَّكُمْ كُنتُمْ تَعْلَمُونَ أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاكُمْ عَبَثًا وَأَنَّكُمْ إِلَيْنَا لا تُرْجَعُونَ فَتَعَالَى اللَّهُ الْمَلِكُ الْحَقُّ لا إِلَهَ إِلاَّ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْكَرِيمِ وَمَن يَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ لا بُرْهَانَ لَهُ بِهِ فَإِنَّمَا حِسَابُهُ عِندَ رَبِّهِ إِنَّهُ لا يُفْلِحُ الْكَافِرُونَ وَقُل رَّبِّ اغْفِرْ وَارْحَمْ وَأَنتَ خَيْرُ الرَّاحِمِينَ﴾[۶] راجع به رستگاری و فلاح مؤمنین و عدم فلاح کافرین است و بخش میانی سوره نیز حاوی منازعات آنها در بستر تاریخ است.
اصطلاح «فلاح» نقش مرکزی در این سوره ایفا می‌کند. ﴿قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ﴾[۷]؛ ﴿إِنَّهُ لَا يُفْلِحُ الْكَافِرُونَ﴾[۸]؛ ﴿فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوَازِينُهُ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾[۹]؛ ﴿وَمَنْ خَفَّتْ مَوَازِينُهُ فَأُولَئِكَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فِي جَهَنَّمَ خَالِدُونَ﴾[۱۰].
آیات نامدار و مشهور آیات
- ﴿قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ﴾[۱۱]،
- ﴿الَّذِينَ هُمْ فِي صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ﴾[۱۲]،
- ﴿وَالَّذِينَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ﴾[۱۳]،
- ﴿وَالَّذِينَ هُمْ لِلزَّكَاةِ فَاعِلُونَ﴾[۱۴]،
- ﴿وَالَّذِينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حَافِظُونَ﴾[۱۵]،
- ﴿وَالَّذِينَ هُمْ لِأَمَانَاتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ رَاعُونَ﴾[۱۶]،
- ﴿وَالَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلَوَاتِهِمْ يُحَافِظُونَ﴾[۱۷]،
- ﴿فَتَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ﴾[۱۸]،
- ﴿أُولَئِكَ يُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ وَهُمْ لَهَا سَابِقُونَ﴾[۱۹]،
- ﴿وَلَا نُكَلِّفُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا﴾[۲۰]،
- ﴿وَهُوَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ﴾[۲۱]،
- ﴿وَقُلْ رَبِّ أَعُوذُ بِكَ مِنْ هَمَزَاتِ الشَّيَاطِينِ﴾[۲۲]،
- ﴿رَبَّنَا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا وَأَنْتَ خَيْرُ الرَّاحِمِينَ﴾[۲۳]،
- ﴿فَتَعَالَى اللَّهُ الْمَلِكُ الْحَقُّ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْكَرِيمِ﴾[۲۴]،
- ﴿وَقُلْ رَبِّ اغْفِرْ وَارْحَمْ وَأَنْتَ خَيْرُ الرَّاحِمِينَ﴾[۲۵].[۲۶]
منابع
پانویس
- ↑ «بی‌گمان مؤمنان رستگارند» سوره مؤمنون، آیه ۱.
- ↑ «بی‌گمان مؤمنان رستگارند. همانان که در نماز خویش فروتنند. و آنان که از یاوه رویگردانند. و آنان که دهنده زکاتند. و آنان که پاکدامنند جز با همسران خویش یا کنیزهاشان که اینان نکوهیده نیستند. پس کسانی که بیش از این بخواهند تجاوزکارند. و آنان که سپرده‌های نزد خویش و پیمان خود را پاس می‌دارند. و آنان که بر نمازهای خویش نگهداشت دارند. آنانند که میراث برند. همانان که بهشت را به میراث می‌برند؛ آنان در آن جاودانند» سوره مؤمنون، آیه ۱-۱۱.
- ↑ «به یقین آنان که از ترس پروردگارشان هراسانند، و آنان که به آیات پروردگارشان ایمان دارند، و آنان که برای پروردگارشان شریک نمی‌آورند، و کسانی که آنچه (باید در راه خداوند) دهند می‌دهند، در حالی که دل‌های آنان هراسان است که به سوی پروردگارشان باز می‌گردند، آنان در نیکی‌ها می‌شتابند و برای آن پیشگامند،» سوره مؤمنون، آیه ۵۷-۶۱.
- ↑ «مَنْ قَرَأَ سُورَةَ اَلْمُؤْمِنِينَ بَشَّرَتْهُ اَلْمَلاَئِكَةُ يَوْمَ اَلْقِيَامَةِ بِالرَّوْحِ وَ اَلرَّيْحَانِ وَ مَا تَقَرُّ بِهِ عَيْنُهُ عِنْدَ نُزُولِ مَلَكِ اَلْمَوْتِ»، مجمع البیان.
- ↑ «بی‌گمان مؤمنان رستگارند. همانان که در نماز خویش فروتنند. و آنان که از یاوه رویگردانند. و آنان که دهنده زکاتند. و آنان که پاکدامنند جز با همسران خویش یا کنیزهاشان که اینان نکوهیده نیستند. پس کسانی که بیش از این بخواهند تجاوزکارند. و آنان که سپرده‌های نزد خویش و پیمان خود را پاس می‌دارند. و آنان که بر نمازهای خویش نگهداشت دارند. آنانند که میراث برند. همانان که بهشت را به میراث می‌برند؛ آنان در آن جاودانند» سوره مؤمنون، آیه ۱-۱۱.
- ↑ «هنگامی که مرگ هر یک از آنان فرا رسد می‌گوید: پروردگارا! مرا باز گردانید! ... شاید من در آنچه وا نهاده‌ام، (بتوانم) کاری نیکو انجام دهم؛ هرگز! این سخنی است که او گوینده آن است و پیشاروی آنان تا روزی که برانگیخته گردند برزخی خواهد بود. پس چون در صور دمند (دیگر) در آن روز میان آنان نه پیوندی است و نه از یکدیگر پرس و جو می‌کنند. آنگاه کسانی که ترازوهایشان سنگین آید رستگارند. و کسانی که ترازوهایشان سبک آید بر خود زیان زده‌اند ؛ (آنها) در دوزخ جاودانند. آتش، چهره‌هاشان را می‌سوزاند و آنان در آن ترش‌رویند. آیا آیات من برای شما خوانده نمی‌شد و شما آن را دروغ می‌شمردید؟ می‌گویند: پروردگارا! سنگدلی ما بر ما چیره بود و ما گروهی گمراه بودیم. پروردگارا! ما را از آن (دوزخ) بیرون آور، اگر (به گذشته خود) بازگشتیم آنگاه، بی‌گمان ما ستمکاره‌ایم. می‌فرماید: در آن (دوزخ) گم شوید و با من سخن مگویید. همانا دسته‌ای از بندگان من می‌گفتند: پروردگارا! ایمان آورده‌ایم پس ما را بیامرز و بر ما بخشایش آور و تو بهترین بخشایندگانی؛ اما شما آنان را به ریشخند گرفتید تا جایی که یاد مرا از خاطرتان بردند و شما به آنان می‌خندیدید. من امروز به آنان برای شکیبی که ورزیده بودند پاداش دادم؛ بی‌گمان آنانند که کامیابند. می‌فرماید: به شمار سال‌ها، چند در زمین درنگ داشتید؟ می‌گویند: یک روز یا پاره‌ای از یک روز، اینک از شمارندگان بپرس. می‌فرماید: اگر می‌دانستید جز اندکی درنگ نداشته‌اید. آیا پنداشته‌اید که ما شما را بیهوده آفریده‌ایم و شما به سوی ما بازگردانده نمی‌شوید؟ پس، فرابرترا که خداوند است، آن فرمانفرمای راستین، هیچ خدایی جز او نیست که پروردگار اورنگ ارجمند (فرمانفرمایی جهان) است. و هر کس با خداوند خدایی دیگر (به پرستش) بخواند که برهانی بر آن ندارد جز این نیست که حسابش نزد پروردگار اوست؛ بی‌گمان کافران رستگار نمی‌گردند. و بگو: پروردگارا! بیامرز و ببخشای و تو بهترین بخشایندگانی» سوره مؤمنون، آیه ۹۹-۱۱۸.
- ↑ «بی‌گمان مؤمنان رستگارند» سوره مؤمنون، آیه ۱.
- ↑ «بی‌گمان کافران رستگار نمی‌گردند» سوره مؤمنون، آیه ۱۱۷.
- ↑ «و سنجش در این روز، حق است پس کسانی که ترازوهای (کردار) شان سنگین آید رستگارند» سوره اعراف، آیه ۸.
- ↑ «و کسانی که ترازوهایشان سبک آید بر خود زیان زده‌اند؛ (آنها) در دوزخ جاودانند» سوره مؤمنون، آیه ۱۰۳.
- ↑ «بی‌گمان مؤمنان رستگارند» سوره مؤمنون، آیه ۱.
- ↑ «همانان که در نماز خویش فروتنند» سوره مؤمنون، آیه ۲.
- ↑ «و آنان که از یاوه رویگردانند» سوره مؤمنون، آیه ۳.
- ↑ «و آنان که دهنده زکاتند» سوره مؤمنون، آیه ۴.
- ↑ «و آنان که پاکدامنند» سوره مؤمنون، آیه ۵.
- ↑ «و آنان که سپرده‌های نزد خویش و پیمان خود را پاس می‌دارند» سوره مؤمنون، آیه ۸.
- ↑ «و آنان که بر نمازهای خویش نگهداشت دارند» سوره مؤمنون، آیه ۹.
- ↑ «پس بزرگوار است خداوند که نیکوترین آفریدگاران است» سوره مؤمنون، آیه ۱۴.
- ↑ «آنان در نیکی‌ها می‌شتابند و برای آن پیشگامند» سوره مؤمنون، آیه ۶۱.
- ↑ «و ما به هیچ کس جز در خور توانش تکلیف نمی‌کنیم» سوره مؤمنون، آیه ۶۲.
- ↑ «و او بهترین روزی‌دهندگان است» سوره مؤمنون، آیه ۷۲.
- ↑ «و بگو: پروردگارا! از وسوسه‌های شیطان‌ها به تو پناه می‌آورم» سوره مؤمنون، آیه ۹۷.
- ↑ «پروردگارا! ایمان آورده‌ایم پس ما را بیامرز و بر ما بخشایش آور و تو بهترین بخشایندگانی؛» سوره مؤمنون، آیه ۱۰۹.
- ↑ «پس، فرابرترا که خداوند است، آن فرمانفرمای راستین، هیچ خدایی جز او نیست که پروردگار اورنگ ارجمند (فرمانفرمایی جهان) است» سوره مؤمنون، آیه ۱۱۶.
- ↑ «و بگو: پروردگارا! بیامرز و ببخشای و تو بهترین بخشایندگانی» سوره مؤمنون، آیه ۱۱۸.
- ↑ صفوی، سید سلمان، مقاله «سوره منافقون»، دانشنامه معاصر قرآن کریم.