بانی السماء (اسم الهی)
مقدمه
بانی اسم فاعل از ریشه (ب ـ ن ـ ی) به معنای ساختن و برآوردنِ خانه و مانند آن و ضدّ ویران کردن آن است.[۱] برخی در بیان معنای بناء و فرق آن با واژه‌های مشابهی مانند خلق و تکوین گفته‌اند: خلق و تکوین عبارت از ایجاد چیزی است که هیچ سابقه‌ای نداشته است، در حالی که بناء عبارت از ترکیب موادّ و اجزاء و ایجاد شکل و هیئتی خاصّ است،[۲] بنابراین، بانی کسی است که موادّ اوّلیه و خام را که هیچ صورت ترکیبی ندارد و بدون استفاده کناری افتاده است با نظم و انضباط خاصّی به هم پیوند می‌دهد و آنها را به صورت خانه و مانند آن برافراشته و برپا می‌دارد.
سماء نیز به معنای آسمان [۳] است. البته لغویان برای این واژه معانی دیگری مانند: سقف خانه، پشت اسب [۴] و... را ذکر کرده‌اند. (آسمان) بانی‌السماء از اسمهای افعال خداست که از مرتبه فعل او انتزاع می‌شود و گرچه در قرآن به کار نرفته است؛ ولی در ۵ آیه بنای آسمان در قالب فعل‌های ﴿بَنَيْنَاهَا﴾[۵]، ﴿وَالسَّمَاءَ بَنَيْنَاهَا بِأَيْدٍ وَإِنَّا لَمُوسِعُونَ﴾[۶]، ﴿وَبَنَيْنَا فَوْقَكُمْ سَبْعًا شِدَادًا﴾[۷] و ﴿أَأَنْتُمْ أَشَدُّ خَلْقًا أَمِ السَّمَاءُ بَنَاهَا﴾[۸]، ﴿وَالسَّمَاءِ وَمَا بَنَاهَا﴾[۹] به خداوند نسبت داده شده است. افزون بر این از آیاتی که از بی‌ستون بر افراشتن آسمانها ﴿اللَّهُ الَّذِي رَفَعَ السَّمَاوَاتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي لِأَجَلٍ مُسَمًّى يُدَبِّرُ الْأَمْرَ يُفَصِّلُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ بِلِقَاءِ رَبِّكُمْ تُوقِنُونَ﴾[۱۰]، تسویه آسمانها یا استوار ساختن آنها به صورت آسمانهای هفت‌گانه ﴿هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُمْ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاءِ فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾[۱۱]، ﴿فَقَضَاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ فِي يَوْمَيْنِ وَأَوْحَى فِي كُلِّ سَمَاءٍ أَمْرَهَا وَزَيَّنَّا السَّمَاءَ الدُّنْيَا بِمَصَابِيحَ وَحِفْظًا ذَلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ﴾[۱۲]، آفریدن یا استوار کردن آسمانها به صورت سقفی محفوظ ﴿وَجَعَلْنَا السَّمَاءَ سَقْفًا مَحْفُوظًا وَهُمْ عَنْ آيَاتِهَا مُعْرِضُونَ﴾[۱۳]، ﴿رَفَعَ سَمْكَهَا فَسَوَّاهَا﴾[۱۴] و رتق و فتق آسمانها ﴿أَوَلَمْ يَرَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ كَانَتَا رَتْقًا فَفَتَقْنَاهُمَا وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ كُلَّ شَيْءٍ حَيٍّ أَفَلَا يُؤْمِنُونَ﴾[۱۵] سخن به میان آورده می‌توان اسم بانی‌السماء را استفاده کرد.
گفتنی است که در برخی از دعاها دو اسم «بانی‌المبنیات»[۱۶] و «بانی المسموکات»[۱۷] بر خداوند اطلاق شده است که اگر مراد از مبنیات (بناها) و مسموکات (سقفها) همان آسمانهای معهود باشد معنای دو اسم مزبور را نمی‌توان با معنای «بانی السماء» بی‌ارتباط دانست.[۱۸]
تبیین اسم بانی السما
به نظر می‌رسد معنای «بانی‌السماء» به عنوان یکی از اسمای خداوند تفاوت چندانی با مجموع معنای لغوی بانی و سماء ندارد، بنابراین می‌توان گفت در اطلاق اسم بانی‌السماء بر خداوند فقط برافراشتن و انسجام بخشیدن آسمانها به صورت کنونی مورد نظر است؛ نه اصل آفرینش آنها؛ زیرا در این صورت فرقی بین اطلاق اسم «بانی‌السماء» و تعبیراتی چون: ﴿فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ﴾، ﴿بَدِيعُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ﴾[۱۹] و خالق السماوات: ﴿خَلَقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ﴾[۲۰] که هر کدام معنای ویژه خود را دارد نخواهد بود، ازاین‌رو آیاتی که بنای آسمانها را به خدا نسبت می‌دهد گویا بدین معناست که خداوند موادّ اوّلیه آسمانها و کرات آسمانی را که پیش از این موادّ خامی بیش نبود و خود خدا نیز آنها را آفریده بود با تدبیر و حکمت و قدرت خود برافراشت و به صورتی که اکنون مشاهده می‌کنید منظّم و مرتّب ساخت.
این معنا با آیاتی که به سابقه آسمانها اشاره کرده و آن را به صورت گازهای فشرده‌ای دانسته که شکل مذاب داشته و از آن آب تعبیر شده: ﴿وَهُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَكَانَ عَرْشُهُ عَلَى الْمَاءِ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَلَئِنْ قُلْتَ إِنَّكُمْ مَبْعُوثُونَ مِنْ بَعْدِ الْمَوْتِ لَيَقُولَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هَذَا إِلَّا سِحْرٌ مُبِينٌ﴾[۲۱][۲۲] یا آن را دخان تعبیر کرده: ﴿ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاءِ وَهِيَ دُخَانٌ فَقَالَ لَهَا وَلِلْأَرْضِ ائْتِيَا طَوْعًا أَوْ كَرْهًا قَالَتَا أَتَيْنَا طَائِعِينَ﴾[۲۳] یا از به هم پیوسته بودن آسمانها و زمین سخن گفته: ﴿أَوَلَمْ يَرَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ كَانَتَا رَتْقًا فَفَتَقْنَاهُمَا وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ كُلَّ شَيْءٍ حَيٍّ أَفَلَا يُؤْمِنُونَ﴾[۲۴] و نیز با آیاتی که از مراحل آفرینش آسمانهاسخن می‌گوید: ﴿وَلَقَدْ خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَمَا مَسَّنَا مِنْ لُغُوبٍ﴾[۲۵]، ﴿فَقَضَاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ فِي يَوْمَيْنِ وَأَوْحَى فِي كُلِّ سَمَاءٍ أَمْرَهَا وَزَيَّنَّا السَّمَاءَ الدُّنْيَا بِمَصَابِيحَ وَحِفْظًا ذَلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ﴾[۲۶] سازگاری دارد و بر نظریه‌های پذیرفته شده از ناحیه کیهان شناسان که معتقدند نظام کنونی جهان و کهکشان‌ها و کرات آسمانی پس از گذراندن مراحلی بدین صورت درآمده [۲۷] نیز قابل تطبیق است.
برخی از مفسران در پاسخ به این سؤال که حکمت به کار رفتن واژه بناء، آن‌هم به طور مکرّر، درباره آسمان ﴿وَالسَّمَاءِ وَمَا بَنَاهَا﴾[۲۸]، ﴿أَمِ السَّمَاءُ بَنَاهَا﴾[۲۹]، ﴿جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ فِرَاشًا وَالسَّمَاءَ بِنَاءً ﴾[۳۰] چیست وجوهی را بیان کرده‌اند؛ از جمله آنکه: آسمان تا روز قیامت باقی است و چیزی از آن از بین نمی‌رود، برخلاف زمین که در معرض تغییر و تبدل است، بنابراین زمین مانند فرشی است که گاهی پهن و گاهی جمع می‌شود، و آسمان نیز به منزله بنایی است که آن را برافراشته‌اند و ثابت و برقرار است.[۳۱] برخی دیگر از مفسران در رابطه با به‌کارگیری لفظ بناء درباره آسمان گفته‌اند: قرآن در پاسخ به مشرکانی که قیامت را باور نداشته و می‌گویند: آیا ما (پس از مرگ) آنگاه که استخوانهای پوسیده گشتیم به حال نخست بازگردانیده می‌شویم: ﴿يَقُولُونَ أَإِنَّا لَمَرْدُودُونَ فِي الْحَافِرَةِ﴾[۳۲]، ﴿أَإِذَا كُنَّا عِظَامًا نَخِرَةً﴾[۳۳] برای تبیین سخت‌تر بودن خلقت آسمان، به تفصیل آفرینش آسمان با لفظ بناء اشاره کرده و فرموده است: آیا شما در آفرینش سخت‌ترید یا آسمان که آن را برافراشت: ﴿أَأَنْتُمْ أَشَدُّ خَلْقًا أَمِ السَّمَاءُ بَنَاهَا﴾[۳۴][۳۵] در آیه ﴿أَفَلَمْ يَنْظُرُوا إِلَى السَّمَاءِ فَوْقَهُمْ كَيْفَ بَنَيْنَاهَا وَزَيَّنَّاهَا وَمَا لَهَا مِنْ فُرُوجٍ﴾[۳۶] نیز قدرت خداوند را به منکران معاد گوشزد کرده است که همان خدایی که این آسمان با عظمت را بدون هر گونه خلل و سستی بنا کرد و همچون سقفی بدون ستون برافراشت قادر است بنیه متلاشی شده انسان را دوباره در قیامت بنا کند. شایان توجّه آنکه در آیات مربوط به بحث که بنای آسمانها را به خداوند نسبت داده گاهی بنای یاد شده به صورت مفرد فقط به خدا نسبت داده شده است؛ مانند: ﴿بْنَاهَا﴾ و گاهی به صورت متکلّم مع الغیر که نقش دیگر موجودات نیز مورد نظر است؛ مانند: ﴿بَنَيْنَاهَا﴾[۳۷] و ﴿وَبَنَيْنَا فَوْقَكُمْ سَبْعًا شِدَادًا﴾[۳۸] شاید سرّ این نکته آن باشد که در آیات دسته نخست همه وسایط دخیل در بنای آسمانها در مسبّب الاسباب فانی دانسته شده است، بر خلاف آیات دسته دوم که وسایط یاد شده نیز لحاظ گشته است.[۳۹]
منابع
پانویس
- ↑ منتهی الارب، ج ۱، ص۱۰۸؛ المنجد، ص۵۰، «بنی».
- ↑ التحقیق، ج ۱، ص۳۴۵، «بنی».
- ↑ لغت نامه، ج ۸، ص۱۲۱۲۰.
- ↑ مقاییس اللغه، ج ۳، ص۹۸، «سمو».
- ↑ سوره ق، آیه ۶.
- ↑ «و آسمان را با دست‌هایی (توانا) بنا نهادیم و بی‌گمان ما (آن را) گسترنده‌ایم» سوره ذاریات، آیه ۴۷.
- ↑ «و بر فرازتان، هفت آسمان پابرجا بنا کردیم» سوره نبأ، آیه ۱۲.
- ↑ «آیا آفرینش شما سخت‌تر است یا آسمان که آن را بنا نهاد؟» سوره نازعات، آیه ۲۷.
- ↑ «و به آسمان و آنکه آن را بنا کرد،» سوره شمس، آیه ۵.
- ↑ «خداوند همان است که آسمانها را بی‌ستون‌هایی که آنها را ببینید برافراخت سپس بر اورنگ (فرمانفرمایی جهان) استیلا یافت و خورشید و ماه را رام کرد؛ هر یک تا زمانی معیّن روان است؛ امر (آفرینش) را کارسازی می‌کند، آیات را آشکار می‌دارد باشد که شما به لقای پروردگارتان، یقین کنید» سوره رعد، آیه ۲.
- ↑ «اوست که همه آنچه را در زمین است برای شما آفرید آنگاه به (آفرینش) آسمان (ها) رو آورد و آنها را (در) هفت آسمان، سامان داد و او به هر چیزی داناست» سوره بقره، آیه ۲۹.
- ↑ «آنگاه آنها را در دو روز (به گونه) هفت آسمان برنهاد و در هر آسمانی کار آن را وحی کرد و آسمان نزدیک‌تر را به چراغ‌هایی (از ستارگان) آراستیم و نیک آن را نگاه داشتیم؛ این سنجش (خداوند) پیروز داناست» سوره فصلت، آیه ۱۲.
- ↑ «و آسمان را چون بامی نگهداشته آفریدیم و آنان از نشانه‌های آن رو گردانند» سوره انبیاء، آیه ۳۲.
- ↑ «بام آن را برافراخت و آن را سامان بخشید» سوره نازعات، آیه ۲۸.
- ↑ «آیا کافران درنیافته‌اند که آسمانها و زمین فرو بسته بود ما آنها را برگشودیم و هر چیز زنده‌ای را از آب پدید آوردیم، آیا ایمان نمی‌آورند؟» سوره انبیاء، آیه ۳۰.
- ↑ المصنف، ج ۷، ص۸۳.
- ↑ بحارالانوار، ج ۸۶، ص۳۳۵.
- ↑ رمضانی، حسن، مقاله «بانی‌السماء»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۵، ص ۳۱۰-۳۱۱.
- ↑ «پدیدآور آسمانها و زمین است» سوره بقره، آیه ۱۱۷.
- ↑ «خداوند آسمانها و زمین را راستین آفرید» سوره عنکبوت، آیه ۴۴.
- ↑ «و اوست که آسمانها و زمین را در شش روز آفرید و اورنگ (فرمانفرمایی) وی بر آب قرار داشت تا شما را بیازماید که کدام نکوکردار ترید و اگر بگویی که شما پس از مرگ برانگیخته خواهید شد بی‌گمان کافران می‌گویند این جز جادویی آشکار نیست» سوره هود، آیه ۷.
- ↑ الفرقان، ج۱۶ ـ ۱۷، ص۲۸۵؛ نمونه، ج ۹، ص۲۶.
- ↑ «سپس به آسمان رو آورد که (چون) دودی بود و به آن و به زمین فرمود: خواه یا ناخواه بیایید! گفتند: فرمانبردارانه آمدیم» سوره فصلت، آیه ۱۱.
- ↑ «آیا کافران درنیافته‌اند که آسمانها و زمین فرو بسته بود ما آنها را برگشودیم و هر چیز زنده‌ای را از آب پدید آوردیم، آیا ایمان نمی‌آورند؟» سوره انبیاء، آیه ۳۰.
- ↑ «و ما آسمانها و زمین و آنچه را میان آنهاست در شش روز آفریدیم و هیچ ماندگی به ما نرسید» سوره ق، آیه ۳۸.
- ↑ «آنگاه آنها را در دو روز (به گونه) هفت آسمان برنهاد و در هر آسمانی کار آن را وحی کرد و آسمان نزدیک‌تر را به چراغ‌هایی (از ستارگان) آراستیم و نیک آن را نگاه داشتیم؛ این سنجش (خداوند) پیروز داناست» سوره فصلت، آیه ۱۲.
- ↑ من علم الفلک القرآنی، ص۳۰؛ پیدایش و مرگ خورشید، ص۲۰۳؛ تورات، انجیل، قرآن و علم، ص۱۹۶.
- ↑ «و به آسمان و آنکه آن را بنا کرد» سوره شمس، آیه ۵.
- ↑ «یا آسمان که آن را بنا نهاد؟» سوره نازعات، آیه ۲۷.
- ↑ «زمین را برای شما بستر و آسمان را سرپناهی ساخت» سوره بقره، آیه ۲۲.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج ۲۸، ص۲۲۵.
- ↑ «(امروز) می‌گویند آیا ما به حال نخستین خویش بازگردانده می‌شویم» سوره نازعات، آیه ۱۰.
- ↑ «آن هنگام که استخوان‌هایی پوسیده باشیم؟» سوره نازعات، آیه ۱۱.
- ↑ «آیا آفرینش شما سخت‌تر است یا آسمان که آن را بنا نهاد؟» سوره نازعات، آیه ۲۷.
- ↑ المیزان، ج ۲۰، ص۱۸۹ ـ ۱۹۰.
- ↑ «آیا در آسمان بر فراز سرشان ننگریسته‌اند که چگونه آن را ساختیم و آراستیم و هیچ رخنه‌ای ندارد؟» سوره ق، آیه ۶.
- ↑ سوره ق، آیه ۶.
- ↑ «و بر فرازتان، هفت آسمان پابرجا بنا کردیم» سوره نبأ، آیه ۱۲.
- ↑ رمضانی، حسن، مقاله «بانی‌السماء»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۵، ص ۳۱۱-۳۱۲.