وظیفه تأویل قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث تأویل قرآن است. تأویل قرآن از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: تأویل قرآن در قرآن - تأویل قرآن در علوم قرآنی - علم به تأویل قرآن - وظیفه تأویل قرآن - پرسش مرتبط ندارد

تأویل قرآن یکی از وظایف امام

یکی از وظایف امام (ع) در برابر قرآن کریم، حفظ آن از تحریف معنوی است. این مهم با بیان تفسیر صحیح و تأويل آن، صورت می‌گیرد. در روایات پرشماری، به نقش تفسیری امامان معصوم (ع) اشاره شده است؛ چنان‌که در تفسیر آیه ﴿فَاسْأَلُواْ أَهْلَ الذِّكْرِ﴾، بیش از بیست روایت وجود دارد که مقصود از "اهل الذكر" را امامان (ع) معرفی کرده‌اند در این راستا مقصود از ذکر در برخی روایات صحیح، قرآن بوده در برخی دیگر از روایات صحیح به خود پیامبر معنا شده و حتی ظاهر برخی روایات، گویای آن است که امامان (ع) مصداق انحصاری اهل الذكراند.

البته یادکرد این نکته ضروری است که شأن نزول اهل الذكر در این آیه، بنا به تصريح بسیاری از مفسران شیعه و سنی، اهل کتاب، دانشمندان یهود و نصارا، مؤمنان اهل کتاب، یا خصوص اهل تورات است و برخی نیز به‌طور عام، اهل الذكر را عالم به کتب آسمانی دانسته‌اند با وجود این، چنان‌که گذشت، روایات مستفیضه‌ای بر تعیین ائمه (ع) به عنوان مصادیق اهل الذكر به ما رسیده است. در جمع میان این دو مطلب می‌توان گفت که اهل الذكر، عام بوده، ائمه (ع) نیز از مصادیق و بلکه مصداق کامل آن هستند.

به هر روی، از اینکه امامان (ع) به عنوان اهل الذكر معرفی شده‌اند و خداوند متعال مردم را به سؤال از آنها امر کرده است، روشن می‌شود که ایشان آشنا به قرآن و سنت نبوی‌اند، مردم وظیفه دارند در فهم قرآن کریم به آنها مراجعه کنند.

در برخی دیگر از روایات، با عباراتی همچون «عَيْبَةُ وَحْيِ اللَّهِ وَ أَهْلُ دِينِ اللَّهِ» بر شأن تفسیری امامان (ع) تأكيد شده است؛ چنان‌که در برخی روایات صحیح از تعبیر «تَرَاجِمَةُ وَحْيِ اللَّه‏» به معنای مفسران وحی الهی استفاده شده است.

در برخی روایات، برای وصف امامان (ع)، از تعبير «أَمِينُ اللَّهِ عَلَى وَحْيِهِ‏» یاد شده است. فراوانی این سنخ روایات به‌گونه‌ای است که موجب اطمینان نسبت به صدور این مفهوم از پیشوایان دین می‌شود. این مفهوم در زیارت‌نامه امام حسین (ع) که سندی صحیح دارد بر خود پیامبر اکرم (ص) نیز اطلاق شده است: «السَّلَامُ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ (ص) وَ أَمِينِ اللَّهِ عَلَى وَحْيِهِ».

از سوی دیگر، در روایات فراوانی بر این مسئله تأكيد شده است که آیات قرآن کریم، افزون بر داشتن ظاهر، باطنی ژرف نیز دارند؛ باطنی که باید با تأمل و تدبر در آیات به آن دست یافت. فراوانی این روایات به‌گونه‌ای است که عده‌ای از محققان، مدعی تواتر معنوی این روایات شده‌اند در برخی از این روایات، تنها به جنبه عمیق بودن بطون قرآن اشاره شده است؛ چنان‌که در روایتی معتبر از امام صادق (ع)، به نقل از پدران بزرگوارشان و رسول اکرم (ص) آمده است: ظاهر قرآن، شگفت‌انگیز و باطن آن، عمیق است.

بر اساس برخی از روایات، تمام آیات قرآن کریم، ظاهر و باطن دارد؛ چنان‌که فضیل بن یسار در روایتی معتبر از امام باقر (ع) نقل می‌کند که فرمودند: «مَا مِنْ آيَةٍ إِلَّا وَ لَهَا ظَهْرٌ وَ بَطْنٌ» در اینجا بنای ورود تفصیلی به این مسئله را نداریم و تنها به این نکته بسنده می‌کنیم که می‌توان گفت وجود بطون برای آیات قرآن کریم، مورد اجماع دانشمندان مسلمان است؛ تا آنجا که غزالی می‌نویسد: "بدان هرکس گمان کند که برای قرآن جز آنچه که ظاهر تفسیر، ترجمه می‌نماید، معنایی نیست، از حد دانش خود خبر داده و در خبر دادن از دانش خود به درستی سخن گفته، ولی در قضاوتش که همه مردم را به درجه و مرتبه پایین دانش خود برگردانده، خطا کرده است؛ بلکه اخبار و آثار دلالت می‌کند بر اینکه در معانی قرآن، برای صاحبان فهم میدان وسیعی است".

آنچه از روایات یادشده به دست می‌آید آن است که آیات قرآن کریم افزون بر داشتن معنای ظاهری، معنایی باطنی نیز دارد که عمیق‌تر از معنای ظاهری است. روشن است که این معنای باطنی نمی‌تواند به ذهن همگان خطور کند. از سوی دیگر، یکی از علومی که به امامان (ع) داده شده، علم تأويل قرآن است. تأويل به هر معنایی که در نظر گرفته شود، دست‌کم روشن‌ترین معنای آن همان معانی‌ای است که در ابتدا در دسترس همگان قرار نمی‌گیرد. بنابراین، مسئله بطون قرآن و تأويل، ارتباطی تنگاتنگ با یکدیگر دارند. پس اگر امام (ع) علم به تأویل دارد، توانایی رازگشایی از بطون قرآن را نیز دارد.

اگر امام، امین خدا بر وحی (= قرآن) باشد، طبیعی است که علم به حقیقت و باطن قرآن را در اختیار دارد که می‌توان از آن به تأویل نیز یاد کرد. به نظر می‌رسد این حقیقت در روایاتی که ائمه (ع) را "راسخان در علم" می‌دانند، بازتاب یافته است و این روایات از این جهت همسو و هم‌افق‌اند؛ چنان‌که امام باقر (ع) یا امام صادق (ع) در‌این‌باره در ضمن روایتی صحیح با اشاره به آیه ﴿وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ﴾ فرمودند: "رسول الله (ص) برترین راسخان در علم است. خداوند عزّوجلّ تمام علوم مربوط به تنزیل و تأويل قرآن را به وی آموخته است... و جانشینان پس از وی نیز تمام آن را می‌دانند..." همچنین ابو بصیر] در روایت صحیح دیگری از امام صادق (ع) نقل می‌کند که فرمودند: "ما راسخان در علم هستیم و ما تأويل قرآن را می‌دانیم".. در بصائر الدرجات، هشت روایت نقل شده است. گفتنی است برخی مفسران، واوِ پیش از "الراسخون" را استینافیه گرفته و علم به تأويل را در خداوند متعال منحصر دانسته‌اند؛ اما تصریح کرده‌اند که منافاتی با این ندارد که انحصار در این آیه، در مواردی استثنا خورده باشد؛ چنان‌که در آیاتی، علم غیب مخصوص خداوند شمرده شده است؛ اما مستثنیاتی برای آن وجود دارد. همچنین امام علی (ع) در خطبه "اشباح" به‌گونه‌ای سخن گفته‌اند که راسخان در علم، علم به تأويل ندارند: «وَ اعْلَمْ أَنَّ الرَّاسِخِينَ فِي الْعِلْمِ هُمُ الَّذِينَ أَغْنَاهُمْ عَنِ اقْتِحَامِ السُّدَدِ الْمَضْرُوبَةِ دُونَ الْغُيُوبِ الْإِقْرَارُ بِجُمْلَةِ مَا جَهِلُوا تَفْسِيرَهُ مِنَ الْغَيْبِ الْمَحْجُوبِ» با وجود این، برخی دیگر از محققان معتقدند که اولاً روایات صریح و صحیحی وجود دارد که امامان (ع) از راسخان در علم و عالم به تأویل‌اند؛ ثانياً، بسیار بعید است که خداوند آیاتی را برای تربیت انسان‌ها نازل کرده باشد که علم آن را جز خودش کسی نداند؛ ثالثاً، در طول تاریخ، مفسران تمام تلاش خود را کرده‌اند تا معنای آیات را بفهمند و این‌گونه نبوده که بگویند فهم برخی آیات، مخصوص خداوند است اینکه واو در این آیه، استینافیه است یا عاطفه، در جای خود قابل بحث است با وجود این، بنابر هر دو نظر، براساس صریح روایات، امامان (ع) کسانی هستند که اولاً، از راسخان هستند؛ و ثانياً علم به تأویل نیز دارند. به دیگر بیان، سخن روایات هم با دیدگاهی که واو را عاطفه می‌داند، سازگار است و هم با این نظر که واو استینافیه است؛ با این توضیح که خداوند متعال، راسخان را نیز از تأویل آیات آگاه ساخته است.

به‌ طور کلی انبوهی از روایات در متون حدیثی وجود دارد که علم به تأويل قرآن را یکی از علوم امامان می‌داند. رازگشایی از بطون قرآن در موارد پرشماری به وسیله ائمه اطهار (ع) به منصه ظهور رسیده است. برای نمونه، در صحيحه عبدالله بن سنان آمده است که شخصی از امام صادق (ع) می‌پرسد: معنای ﴿ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ﴾ چیست؟ امام (ع) می‌فرماید: "گرفتن شارب و چیدن ناخن‌ها". عبدالله می‌گوید: ذریح محاربی از شما نقل کرد که فرمودید: معنای این آیه دیدار امام است. حضرت فرمود: "آری، درست است. هم کلام او درست است و هم معنایی که اکنون گفتم. برای قرآن، ظاهر و باطنی است".

منابع

1. فاریاب، محمد حسین، بررسی انطباق شئون امامت در کلام امامیه بر قرآن و سنت