خزانه‌داری علم الهی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث صفت معصوم است. مدخل‌های وابسته به این بحث:

خزانه‌داری علم الهی در قرآن | خزانه‌داری علم الهی در حدیث | خزانه‌داری علم الهی در عرفان اسلامی | خزانه‌داری علم الهی بودن معصوم | مقام خزانه‌داری علم الهی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل خزانه‌داری علم الهی (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

از جمله صفات امامان معصوم(ع) صفت خزانه‌داری علم الهی است.

واژه شناسی لغوی

• "خزنه" و "خزّان" جمع "خازن" است. از ریشه "خزن" به معنای "نگهداری و حفظ چیزی است هرچه باشد؛ مادّی یا معنوی". گفته می‌شود: "خزنت السرّ؛ یعنی سرّ را مکتوم داشتم". "مخزن" به معنای "محلّ حفظ چیزی" است. "خزانه، اسم مکانی است که در آن چیزی حفظ می‌گردد".
• مؤلّف التحقیق فی کلمات القرآن الکریم گوید:"ریشه این مادّه به معنای جمع و ضبط و نگهداری در محلّ معیّنی است خواه این امر مادّی و جسمانی باشد، یا روحانی، همانند مالی که در مخزن، حفظ می‌گردد، یا علمی که در قلب حفظ می‌شود و مانند صفاتی که در نفس، محفوظ می‌گردد".

علم نامحدود خداوند

• امامان معصوم(ع) خزانه‌دار علم ذات مقدّس ربوبی‌اند. علم خداوند، علم نامحدود است؛ چنان‌که می‌فرماید: ﴿﴿ وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ ﴾﴾، ﴿﴿ وَاللَّهُ يَعْلَمُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الأَرْضِ وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ ﴾﴾، ﴿﴿ أَلا إِنَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ مُّحِيطٌ ﴾﴾، ﴿﴿لا يَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقَالُ ذَرَّةٍ فِي السَّمَاوَاتِ وَلا فِي الأَرْضِ ﴾﴾، ﴿﴿ إِنَّ اللَّهَ لاَ يَخْفَىَ عَلَيْهِ شَيْءٌ فِي الأَرْضِ وَلاَ فِي السَّمَاء ﴾﴾.

امامان معصوم(ع)، مظهر علوم خداوند

• امامان معصوم(ع) مظهر این علم گسترده‌اند، با این تفاوت که علم خداوند، علم استقلالی است و علم امامان معصوم(ع) تبعی و عرضی و با اذن خداوند است، لذا حضرت امام صادق(ع) فرمود:"اگر امام بخواهد چیزی را بداند، خدا آن را به او می‌آموزد".
• براین اساس است که گاه اراده خداوند در مقطعی به این تعلّق می‌گیرد که علمی اعطا نگردد و در مقطعی دیگر، ذات مقدّس ربوبی اعطا می‌کند.
• در داستان حضرت یعقوب(ع) می‌بینیم که حضرت یوسف(ع) در نزدیکی او؛ یعنی در سرزمین کنعان در چاه محبوس بود، ولی ندانست، اما از هشتاد فرسخی کنعان "مسیر ده روز آن زمان" گفت:﴿﴿إِنِّي لَأَجِدُ رِيحَ يُوسُفَ لَوْلاَ أَن تُفَنِّدُونِ ﴾﴾.
• امامان معصوم(ع) را از این نظر، می‌توان به مسافرانی تشبیه کرد که در یک شب تاریک و ظلمانی، از بیابانی که ابرها آسمان را فرا گرفته است، می‌گذرند، لحظه‌ای در آسمان برق می‌زند و تا اعماق بیابان را روشن می‌سازد و همه چیز در برابر چشمان این مسافران روشن می‌شود، اما لحظه‌ای دیگر، خاموش می‌شود و تاریکی همه‌جا را فرا می‌گیرد به طوری که هیچ چیز به چشم نمی‌خورد.
• در حدیثی از حضرت امام صادق(ع) می‌خوانیم:"خداوند در میان خودش و امام، ستونی از نور قرار داده که خداوند از این طریق به امام می‌نگرد و امام نیز از این طریق به پروردگارش و هنگامی که بخواهد چیزی را بداند، در آن ستون نور، نظر می‌افکند و از آن آگاه می‌شود".
• در تاریخ نقل شده: "شتر پیامبر(ص) هنگام عزیمت به تبوک، گم شد، هیچ‌کس نمی‌دانست کجاست؟ برخی از منافقان از این ماجرا سوء استفاده کردند و این زمزمه را سر دادند که او چگونه پیامبری است؟ و چگونه ادّعای اخبار از آسمان را دارد که جای شتر گمشده خود را نمی‌داند؟! پیامبر(ص) فرمود:" من چیزی جز آنچه خدا به من می‌آموزد، نمی‌دانم، اکنون خدا مرا راهنمایی کرده که شتر من در این صحرا در فلان درّه است و زمام آن به درختی پیچیده و از رفتن بازمانده، بروید و آزادش کنید و بیاورید".

علم گسترده اهل بیت(ع) در روایات اهل سنت

• علم گسترده اهل بیت(ع) از حقایقی است که در روایات شیعه و اهل سنت بر آن تأکید شده است.
• حسکانی از علمای اهل سنت گوید: پیامبر اکرم(ص) در رابطه با اهل بیت(ع) فرمود:"آنان دروازه‌های علم در امّت من هستند".
• سیوطی در الدرّالمنثور نقل کرده است که پیامبراکرم(ص) فرمود:"ما اهل بیتی هستیم که معدن علم می‌باشیم".
• بلاذری روایت کرده است که پیامبر اکرم(ص) فرمود:"آل پیامبر، معدن علم و ریشه رحمت الهی هستند".

علم گسترده امامان(ع) و در روایات شیعه

• در روایات شیعه، از امامان معصوم(ع) به عنوان " خَزَنَةُ عِلْمِ‏ اللَّهِ‏ ‏‏‏‏‏‏‏‏‏"، "عَيْبَةَ عِلْمِ‏ اللَّهِ‏‏‏‏‏‏‏‏‏"، " أَعْلَمُ‏ النَّاسِ‏ ‏‏‏‏‏‏‏‏‏"، " الرَّاسِخُونَ‏ فِي‏ الْعِلْمِ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏"، "مَعْدِنَ‏ الْعِلْمِ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏"، " عَيْشُ‏ الْعِلْمِ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏" و ... یاد شده است.
• حضرت امام صادق(ع) فرمود:"من آنچه در آسمان‌ها و زمین است می‌دانم و آنچه در بهشت و دوزخ است و گذشته و آینده را می‌دانم، سپس اندکی تأمّل کرد و دید این سخن بر شنوندگان گران آمد، فرمود: من این مطالب را از کتاب خدای عزّوجلّ می‌دانم، خدای عزّوجلّ می‌فرماید: بیان هر چیز در قرآن است".
• حضرت امام صادق(ع) فرمود: "من زاده رسول خدایم و به قرآن دانایم، در قرآن است آغاز خلقت و آنچه تا روز قیامت رخ دهد و خبر آسمان و زمین و خبر بهشت و دوزخ و خبر گذشته و آینده، تمام اینها را می‌دانم؛ چنان‌که به کف دست خود می‌نگرم، همانا خدا می‌فرماید: در قرآن است بیان آشکار هر چیز".
• ابو بصیر به امام باقر(ع) عرض کرد: "عالِمِ شما را چگونه بشناسیم؟. حضرت فرمود: عالِمِ ما از پیش خود علم غیب ندارد و اگر خداوند او را به خود واگذارد مانند یکی از شما خواهد بود ولکن الآن خبر داده می‌شود به آنچه در شب اتّفاق خواهد افتاد و در شب خبر داده می‌شود به آنچه در روز اتّفاق خواهد افتاد؛ اینها یکی پس از دیگری به ما گفته می‌شود، به این ترتیب از حوادث تا روز قیامت آگاه خواهیم شد". این روایت به صراحت، هم سنخن از این دارد که [[امامان معصوم (ع) خزاین علم خداوندند و هم این‌که این علمشان برخاسته از خداوند است و به اذن اوست و بدون آن، ائمه(ع) از این موهبت، بهره‌مند نمی‌گردند.
• در کتاب اصول کافی بابی تحت این عنوان آمده است: " بَابُ أَنَّ الْأَئِمَّةَ (ع) وُلَاةُ أَمْرِ اللَّهِ‏ وَ خَزَنَةُ عِلْمِه‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏"، در این باب شش روایت نقل شده از جمله آن‌که: حضرت امام صادق(ع) فرمود:"ما ولیّ امر خدا بوده، نیز گنجینه علم خدا و صندوق وحی او هستیم".
• حضرت امام کاظم(ع) از پدر بزرگوارش امام صادق(ع) چنین روایت می‌کند: "خدای عزّوجلّ ما را آفرید و آفرینش ما را نیکو ساخت و ما را صورتگری کرد و نیکو تصویر نمود و ما را در آسمان و زمینش خزانه‌دار ساخت و برای ما درخت سخن گفت و به وسیله عبادت ما خدای عزّوجلّ عبادت شد و اگر ما نبودیم، خدا پرستیده نمی‌شد".

اقسام علوم خداوند

• علوم خداوند بر دو قسم است:

1. برخی از علوم، اختصاص به ذات اقدس الهی دارد و کسی از آن مطّلع نیست حتّی ملائکه مقرّب و انبیای مرسلش.
2. و برخی از علوم است که خداوند آن را در اختیار بندگان برگزیده‌اش قرار داده است.

• حضرت امام صادق(ع) از پدر بزرگوارش امام باقر(ع) نقل کرده است که:"خداوند را علمی اختصاصی است و علمی عمومی؛ اما علم خاصّ خداوند علمی است که اختصاصی اوست و حتّی ملائکه مقرّب خویش و انبیای مرسلش را از آن مطّلع نساخته است و اما علم عامّ خداوند علمی است که خداوند، ملائکه مقرّبش را و نیز انبیای مرسلش را بر آن مطّلع ساخته و آن علم از سوی پیامبر اکرم(ص) به ما منتقل شده است".

تفاوت دو وصف " خُزَّانَ‏ الْعِلْمِ‏ ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏" و " خَزَنَةً لِعِلْمِهِ‏‏ ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏"

• در یکی از فرازهای گذشته امامان معصوم(ع) را به عنوان " خُزَّانَ‏ الْعِلْمِ‏ ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏" خواندیم و اینک در این فراز آنان را به عنوان " خَزَنَةً لِعِلْمِهِ‏‏ ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏" می‌خوانیم، تفاوت این دو وصف چیست؟. پاسخ آن است که: در " خُزَّانَ‏ الْعِلْمِ‏ ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏" سخن این است که امامان معصوم(ع) خزانه‌دار علم خداوندند، اما این‌که چه کسی این سمت را به آنان وا گذاشته، محور نظر نیست، ولی در " خَزَنَةً لِعِلْمِهِ‏‏ ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏" نظر به این است که این خزانه‌داری را خداوند به آنان عنایت کرده است. به عبارت فنّی: " خُزَّانَ‏ الْعِلْمِ‏ ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏" نظر به مبدأ قابلی دارد و " خَزَنَةً لِعِلْمِهِ‏‏ ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏" نظر به مبدأ فاعلی دارد، از سوی دیگر، در " خُزَّانَ‏ الْعِلْمِ‏ ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏" مطلق علم مطرح و از علم الهی ساکت است، اما در " خَزَنَةً لِعِلْمِهِ‏‏ ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏" آن ذوات مقدّس، خزینه علم الهی شمرده شده‌اند که مقامی برتر است.
• خداوند علم غیب خود را در اختیار هرکس نمی‌گذارد و تنها ویژگانی که مورد رضایت حضرتش هستند، از این نعمت متنعّم می‌گردند: ﴿﴿عَالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا إِلاَّ مَنِ ارْتَضَى مِن رَّسُولٍ﴾﴾.
• امامان معصوم(ع) که خزانه‌دار علم خداوندند نیز این علم را آنجا که مُجازند، تنها در اختیار شایستگان می‌گذارند و سفارش کلّی اهل بیت(ع) این است که "حکمت" را در اختیار نااهلان قرار ندهید.
• حضرت امام صادق(ع) فرمود: "حدیث ویژه ما را حتّی انبیا و فرشتگان و انسان‌های امتحان داده نیز تحمّل نمی‌کنند البتّه مراد، انبیای غیر اولوالعزم‌اند".
• از امام هادی(ع) سؤال شد که منظور امام صادق(ع) از این جمله چیست؟ جواب چنین آمد که:"منظور این است که ما مخزن علوم و اسرار هستیم، ما می‌توانیم علوم را در خود نگه داریم ولی آنها قدرت نگهداری ندارند و به افراد دیگر منتقل می‌کنند".
• رسول اکرم(ص) فرمود: "حکمت را به غیر اهلش عرضه نکنید؛ چون به حکمت، ظلم خواهید کرد و از غیر اهلش کتمان نکنید که به آنان ظلم خواهید کرد".
• سید حیدر آملی، قبل از طرح برخی از مباحث عمیق توحیدی و امثال آن، بحث مفصّلی درباره "تقیّه و لزوم کتمان سرّ" مطرح کرده می‌گوید: "در عین حال که بیان اسرار الهی برای اهلش لازم است، افشای آن نیز نزد هر کسی جایز نیست".
• در روایت است: "شخصی که گمان می‌کرد تناقضاتی در قرآن کریم وجود دارد، بر امیرالمؤمنین(ع) وارد شد و سؤالات خود را با آن حضرت در میان گذاشت، حضرت به تمام پرسش‌های او پاسخ داد تا به آخرین سؤال که درباره مرگ و فرشتگان مأمور آن بود، رسید، آنگاه فرمود: هر صاحب علمی نمی‌تواند علم خودش را برای همه مردم تفسیر کند؛ چون مردم دارای مراتبی هستند؛ برخی قوی و برخی ضعیف‌اند، از سوی دیگر، برخی از علوم، قابل تحمّل و برخی غیرقابل تحمّل است مگر آن‌که خداوند تحمّل آن را آسان گرداند و اولیای خاصّ خود را به کمک و یاری ایشان وا دارد. آنگاه به وی فرمود: همین مقدار تو را کفایت می‌کند که بدانی خدای سبحان محیی و ممیت است و بندگان خودش را به دست هرکس - ملائکه یا غیر ملائکه - که بخواهد، توفّی می‌کند...". کنایه از اینکه لازم نیست امثال تو دنبال ظرایف و لطایف بروند؛ چون ظرفیّت و تحمّل درک آن را ندارند.

منابع

• خاتمی، سید احمد، در آستان امامان معصوم ج۲.

منبع‌شناسی جامع مقام معصوم

• کتاب‌شناسی مقام معصوم؛
• مقاله‌شناسی مقام معصوم؛
• پایان‌نامه‌شناسی مقام معصوم.

پانویس