ادیان غیر توحیدی

این مدخل از زیرشاخه‌های بحث دین است. "دین" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

دین در قرآن | دین در حدیث | دین در کلام اسلامی | دین در عرفان اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل دین (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

• ادیان غیر توحیدی از آغاز پیدایش تاکنون گونه‌هایی بسیار متفاوت و متنوع به خود دیده‌اند؛ اما قرآن کریم تنها به نمونه‌های محدودی از آن مانند بت‌پرستی و پرستش اجرام آسمانی و برخی پادشاهان پرداخته است. این موضوع از یک سو با جغرافیای سرزمین‌هایی که ادیان و پیامبران الهی در آنجا ظهور و بروز یافتند در ارتباط است و ظاهر گزارش‌های قرآن کریم نشان می‌دهد که همه پیامبران الهی در منطقه خاورمیانه برانگیخته شدند و تعالیم و دعوت توحیدی آنان در درجه نخست معطوف به نقد انواع ادیان و آیین‌های بت‌پرستی رایج در این مناطق است. از سوی دیگر بسیاری از گونه‌های بت‌پرستی و آیین‌های شرک‌آمیز به ویژه نمونه‌های مشهوری چون بودایی، هندو و کنفوسیوس در دوران پیامبرانی مانند حضرت نوح، حضرت هود، حضرت صالح، حضرت ابراهیمو حضرت موسی(ع) نبوده‌اند و تاریخ پیدایش آنها در نهایت به سده‌های پیش از میلاد حضرت مسیح(ع) باز می‌گردد، برای همین، قرآن کریم در روایت‌های مربوط به تاریخ و آموزه‌های پیامبران الهی مستقیماً به این گروه از ادیان غیر توحیدی نپرداخته است. البته معیارهای مورد انتقاد قرآن کریم درباره آیین‌های شرک‌آمیز و بت‌پرستی بر همه آنها قابل تطبيق‌اند.

منشأ و تاریخ پیدایش

• تاریخ پیدایش ادیان شرک‌آمیز و آیین‌های بت‌پرستی را می‌توان تقریباً با تاریخ پیدایش آدمیان همزمان دانست برخی روایات که این تاریخ را به دوران پس از مرگ حضرت آدم(ع) رسانده‌اند، مؤید این معنایند؛ اما یادکرد صریحِ قرآن درباره وجود آیین بت‌پرستی مربوط به دوران حضرت نوح(ع) است. شرک و بت‌پرستی همواره پس از حضرت نوح(ع) و تا زمان پیامبر اکرم(ص) ادامه داشته است﴿﴿قُلْ إِنِّي نُهِيتُ أَنْ أَعْبُدَ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ قُل لاَّ أَتَّبِعُ أَهْوَاءكُمْ قَدْ ضَلَلْتُ إِذًا وَمَا أَنَاْ مِنَ الْمُهْتَدِينَ﴾﴾، ﴿﴿قُلْ أَنَدْعُو مِن دُونِ اللَّهِ مَا لاَ يَنفَعُنَا وَلاَ يَضُرُّنَا وَنُرَدُّ عَلَى أَعْقَابِنَا بَعْدَ إِذْ هَدَانَا اللَّهُ كَالَّذِي اسْتَهْوَتْهُ الشَّيَاطِينُ فِي الأَرْضِ حَيْرَانَ لَهُ أَصْحَابٌ يَدْعُونَهُ إِلَى الْهُدَى ائْتِنَا قُلْ إِنَّ هُدَى اللَّهِ هُوَ الْهُدَىَ وَأُمِرْنَا لِنُسْلِمَ لِرَبِّ الْعَالَمِينَ ﴾﴾، ﴿﴿قُلْ يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِن كُنتُمْ فِي شَكٍّ مِّن دِينِي فَلاَ أَعْبُدُ الَّذِينَ تَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ وَلَكِنْ أَعْبُدُ اللَّهَ الَّذِي يَتَوَفَّاكُمْ وَأُمِرْتُ أَنْ أَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ﴾﴾، ﴿﴿وَيَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ سُلْطَانًا وَمَا لَيْسَ لَهُم بِهِ عِلْمٌ وَمَا لِلظَّالِمِينَ مِن نَّصِيرٍ وَإِذَا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُنَا بَيِّنَاتٍ تَعْرِفُ فِي وُجُوهِ الَّذِينَ كَفَرُوا الْمُنكَرَ يَكَادُونَ يَسْطُونَ بِالَّذِينَ يَتْلُونَ عَلَيْهِمْ آيَاتِنَا قُلْ أَفَأُنَبِّئُكُم بِشَرٍّ مِّن ذَلِكُمُ النَّارُ وَعَدَهَا اللَّهُ الَّذِينَ كَفَرُوا وَبِئْسَ الْمَصِيرُ يَا أَيُّهَا النَّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ فَاسْتَمِعُوا لَهُ إِنَّ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ لَن يَخْلُقُوا ذُبَابًا وَلَوِ اجْتَمَعُوا لَهُ وَإِن يَسْلُبْهُمُ الذُّبَابُ شَيْئًا لّا يَسْتَنقِذُوهُ مِنْهُ ضَعُفَ الطَّالِبُ وَالْمَطْلُوبُ﴾﴾بیشتر مردم دنیا در طول تاریخ، پیرو ادیان غیر توحیدی و شرک‌آمیز بوده‌اند.
• ادیان غیر توحیدی که بر خلاف یکتاپرستی دارای کثرت و اختلافات بنیادین‌اند، ساخته و پرداخته ذهن بشرند و متأثر از شرایط گوناگون فکری، اجتماعی و جغرافیایی، صورت‌هایی متفاوت یافته‌اند.

گونه‌های ادیان غیر توحیدی

• قرآن کریم از گونه‌های ادیان غیر توحیدی یاد کرده است:

1. بُت‌پرستی: یکی از رایج‌ترین ادیان غیر توحیدی، پرستش بت‌ها و تندیس‌هاست که به عنوان نمادی از خدایان و به جای خدای یگانه یا در کنار آن پرستیده می‌شدند. پیامبران الهی بیشتر با این گونه از ادیان غیر توحیدی روبه‌رو بوده‌اند. قرآن کریم از بت‌پرستی قوم حضرت نوح(ع)، بت‌های پنج‌گانه آنها به نام‌های ودّ، سُواع، يَغوث، يَعوق و نَسْر، دعوت توحیدی حضرت نوح(ع) و مبارزه دراز مدت وی با بت‌پرستی یاد می‌کند﴿﴿وَقَالُوا لا تَذَرُنَّ آلِهَتَكُمْ وَلا تَذَرُنَّ وَدًّا وَلا سُوَاعًا وَلا يَغُوثَ وَيَعُوقَ وَنَسْرًا﴾﴾. قرآن کریم درباره بت‌پرستی قوم عاد، ثمود و اصحاب مدین، اعتقاد آنان به خدایان چندگانه و مبارزه حضرت هود، صالح و شعیب با بت‌پرستی آنان را گزارش کرده؛ ولی درباره نام و شکل بت‌های این قوم‌ها سخنی نگفته است ﴿﴿ثُمَّ أَنشَأْنَا مِن بَعْدِهِمْ قَرْنًا آخَرِينَ فَأَرْسَلْنَا فِيهِمْ رَسُولا مِنْهُمْ أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكُم مِّنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ أَفَلا تَتَّقُونَ ﴾﴾، ﴿﴿وَاذْكُرْ أَخَا عَادٍ إِذْ أَنذَرَ قَوْمَهُ بِالأَحْقَافِ وَقَدْ خَلَتْ النُّذُرُ مِن بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ اللَّهَ إِنِّي أَخَافُ عَلَيْكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ ﴾﴾، ﴿﴿قَالُوا أَجِئْتَنَا لِتَأْفِكَنَا عَنْ آلِهَتِنَا فَأْتِنَا بِمَا تَعِدُنَا إِن كُنتَ مِنَ الصَّادِقِينَ﴾﴾، ﴿﴿وَإِلَى ثَمُودَ أَخَاهُمْ صَالِحًا قَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُواْ اللَّهَ مَا لَكُم مِّنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ هُوَ أَنشَأَكُم مِّنَ الأَرْضِ وَاسْتَعْمَرَكُمْ فِيهَا فَاسْتَغْفِرُوهُ ثُمَّ تُوبُواْ إِلَيْهِ إِنَّ رَبِّي قَرِيبٌ مُّجِيبٌ﴾﴾، ﴿﴿قَالُواْ يَا صَالِحُ قَدْ كُنتَ فِينَا مَرْجُوًّا قَبْلَ هَذَا أَتَنْهَانَا أَن نَّعْبُدَ مَا يَعْبُدُ آبَاؤُنَا وَإِنَّنَا لَفِي شَكٍّ مِّمَّا تَدْعُونَا إِلَيْهِ مُرِيبٍ﴾﴾، ﴿﴿وَإِلَى عَادٍ أَخَاهُمْ هُودًا قَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُواْ اللَّهَ مَا لَكُم مِّنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ إِنْ أَنتُمْ إِلاَّ مُفْتَرُونَ يَا قَوْمِ لا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِنْ أَجْرِيَ إِلاَّ عَلَى الَّذِي فَطَرَنِي أَفَلاَ تَعْقِلُونَ وَيَا قَوْمِ اسْتَغْفِرُواْ رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُواْ إِلَيْهِ يُرْسِلِ السَّمَاء عَلَيْكُم مِّدْرَارًا وَيَزِدْكُمْ قُوَّةً إِلَى قُوَّتِكُمْ وَلاَ تَتَوَلَّوْا مُجْرِمِينَ قَالُواْ يَا هُودُ مَا جِئْتَنَا بِبَيِّنَةٍ وَمَا نَحْنُ بِتَارِكِي آلِهَتِنَا عَن قَوْلِكَ وَمَا نَحْنُ لَكَ بِمُؤْمِنِينَ﴾﴾، ﴿﴿وَإِلَى عَادٍ أَخَاهُمْ هُودًا قَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُواْ اللَّهَ مَا لَكُم مِّنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ أَفَلاَ تَتَّقُونَ ﴾﴾، ﴿﴿قَالُواْ أَجِئْتَنَا لِنَعْبُدَ اللَّهَ وَحْدَهُ وَنَذَرَ مَا كَانَ يَعْبُدُ آبَاؤُنَا فَأْتِنَا بِمَا تَعِدُنَا إِن كُنتَ مِنَ الصَّادِقِينَ﴾﴾، ﴿﴿وَإِلَى ثَمُودَ أَخَاهُمْ صَالِحًا قَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُواْ اللَّهَ مَا لَكُم مِّنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ قَدْ جَاءَتْكُم بَيِّنَةٌ مِّن رَّبِّكُمْ هَذِهِ نَاقَةُ اللَّهِ لَكُمْ آيَةً فَذَرُوهَا تَأْكُلْ فِي أَرْضِ اللَّهِ وَلاَ تَمَسُّوهَا بِسُوءٍ فَيَأْخُذَكُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾﴾، ﴿﴿وَإِلَى مَدْيَنَ أَخَاهُمْ شُعَيْبًا قَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُواْ اللَّهَ مَا لَكُم مِّنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ قَدْ جَاءَتْكُم بَيِّنَةٌ مِّن رَّبِّكُمْ فَأَوْفُواْ الْكَيْلَ وَالْمِيزَانَ وَلاَ تَبْخَسُواْ النَّاسَ أَشْيَاءَهُمْ وَلاَ تُفْسِدُواْ فِي الأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِهَا ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ ﴾﴾. ماجرای بت‌شکنی حضرت ابراهیم(ع)، سالم گذاشتن بت بزرگ و سرزنش بت‌پرستان به سبب پرستش بت‌هایی که به دست خود می‌تراشند، نشان می‌دهد که پرستش انواع بت‌های سنگی، اعتقاد مردم به خدایان کوچک و بزرگ و تفاوت آنها در قدرت و برتری در میان قوم ابراهيم(ع) و در منطقه بابل رواج داشته است: ﴿﴿فَجَعَلَهُمْ جُذَاذًا إِلاَّ كَبِيرًا لَّهُمْ لَعَلَّهُمْ إِلَيْهِ يَرْجِعُونَ﴾﴾، ﴿﴿قَالُوا أَأَنتَ فَعَلْتَ هَذَا بِآلِهَتِنَا يَا إِبْرَاهِيمُ قَالَ بَلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ هَذَا فَاسْأَلُوهُمْ إِن كَانُوا يَنطِقُونَ﴾﴾، ﴿﴿وَإِنَّ مِن شِيعَتِهِ لَإِبْرَاهِيمَ﴾﴾، ﴿﴿قَالَ أَتَعْبُدُونَ مَا تَنْحِتُونَ ﴾﴾.
2. گاوپرستی: اعتقاد به الوهیت و پرستش برخی حیوانات، شکل دیگری از بت‌پرستی ادیان غیر توحیدی است. اعتقاد به الوهیت و پرستش حیواناتی مانند شیر، تمساح، بعضی از پرندگان و جوندگان، گربه و قوچ از جمله در مصر باستان رواج داشته است. آنها بت‌های خود را به شکل موجودات خیالی با سر حیوان و تن انسان ساخته و هنگام مسافرت از طریق رود نیل برای در امان ماندن از خطر تمساح‌های آدمخوار ابتدا به معبد با شکوه تمساح رفته و هدیه تقدیم می‌کردند. گزارش قرآن کریم درباره گوساله سامری و گرایش گروهی از بنی اسرائیل به پرستش آن﴿﴿قَالُوا مَا أَخْلَفْنَا مَوْعِدَكَ بِمَلْكِنَا وَلَكِنَّا حُمِّلْنَا أَوْزَارًا مِّن زِينَةِ الْقَوْمِ فَقَذَفْنَاهَا فَكَذَلِكَ أَلْقَى السَّامِرِيُّ فَأَخْرَجَ لَهُمْ عِجْلا جَسَدًا لَهُ خُوَارٌ فَقَالُوا هَذَا إِلَهُكُمْ وَإِلَهُ مُوسَى فَنَسِيَ﴾﴾ می‌تواند اجمالاً مؤید رواج این گونه بت‌پرستی در میان مصریان باشد. برخی مفسران در تفسیر آیه‌ای که از خدایان فرعون یاد کرده ﴿﴿وَقَالَ الْمَلأُ مِن قَوْمِ فِرْعَوْنَ أَتَذَرُ مُوسَى وَقَوْمَهُ لِيُفْسِدُواْ فِي الأَرْضِ وَيَذَرَكَ وَآلِهَتَكَ قَالَ سَنُقَتِّلُ أَبْنَاءَهُمْ وَنَسْتَحْيِي نِسَاءهُمْ وَإِنَّا فَوْقَهُمْ قَاهِرُونَ ﴾﴾، از گاوپرستی او و رواج آن در میان قبطی‌ها سخن گفته‌اند.
3. پرستش اجرام آسمانی: پرستش اجرام آسمانی مانند خورشید، ماه و ستاره گونه دیگری از ادیان غیر توحیدی است. خورشیدپرستی قرن‌ها پیش از میلاد در هند و مناطق گوناگون شبه جزیره عرب مانند حجاز و یمن و نیز منطقه بابل رواج داشت. قوم حضرت ابراهیم(ع)، ملکه و قوم سبأ در یمن و برخی قبایل عربی حجاز در عصر نزول قرآن از جمله اقوام خورشیدپرستِ یاد شده در قرآن کریم‌اند ﴿﴿فَلَمَّا جَنَّ عَلَيْهِ اللَّيْلُ رَأَى كَوْكَبًا قَالَ هَذَا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لا أُحِبُّ الآفِلِينَ فَلَمَّا رَأَى الْقَمَرَ بَازِغًا قَالَ هَذَا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لَئِن لَّمْ يَهْدِنِي رَبِّي لأكُونَنَّ مِنَ الْقَوْمِ الضَّالِّينَ فَلَمَّا رَأَى الشَّمْسَ بَازِغَةً قَالَ هَذَا رَبِّي هَذَا أَكْبَرُ فَلَمَّا أَفَلَتْ قَالَ يَا قَوْمِ إِنِّي بَرِيءٌ مِّمَّا تُشْرِكُونَ ﴾﴾، ﴿﴿إِنِّي وَجَدتُّ امْرَأَةً تَمْلِكُهُمْ وَأُوتِيَتْ مِن كُلِّ شَيْءٍ وَلَهَا عَرْشٌ عَظِيمٌ وَجَدتُّهَا وَقَوْمَهَا يَسْجُدُونَ لِلشَّمْسِ مِن دُونِ اللَّهِ وَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ أَعْمَالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِيلِ فَهُمْ لا يَهْتَدُونَ ﴾﴾، ﴿﴿وَمِنْ آيَاتِهِ اللَّيْلُ وَالنَّهَارُ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَرُ لا تَسْجُدُوا لِلشَّمْسِ وَلا لِلْقَمَرِ وَاسْجُدُوا لِلَّهِ الَّذِي خَلَقَهُنَّ إِن كُنتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ﴾﴾.
4. پرستش پادشاهان: پرستش پادشاهان و امپراتوران نوع دیگری از ادیان و آیین‌های شرک‌آمیز است که از عصر باستان رواج داشته است قرآن کریم به برخی از پادشاهان مدعی خدایی مانند نمرود و فرعون اشاره کرده است. نمرود، در واکنش به معرفی خدای یگانه به وسیله حضرت ابراهیم(ع) مدعی شد که می‌تواند زندگان را میرانده و مردگان را زنده کند. او با تعریفی متفاوت از مرگ و زندگی از میان دو نفر زندانی یکی را کشت و دیگری را آزاد کرد؛ اما هنگامی که حضرت ابراهیم(ع) از او خواست تا برخلاف کاری که خدای یگانه انجام می‌دهد، خورشید را از مغرب به مشرق ببرد، ناتوانیش آشکار شد﴿﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِي حَاجَّ إِبْرَاهِيمَ فِي رَبِّهِ أَنْ آتَاهُ اللَّهُ الْمُلْكَ إِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّيَ الَّذِي يُحْيِي وَيُمِيتُ قَالَ أَنَا أُحْيِي وَأُمِيتُ قَالَ إِبْرَاهِيمُ فَإِنَّ اللَّهَ يَأْتِي بِالشَّمْسِ مِنَ الْمَشْرِقِ فَأْتِ بِهَا مِنَ الْمَغْرِبِ فَبُهِتَ الَّذِي كَفَرَ وَاللَّهُ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ ﴾﴾. نمونه دیگر فراعنه مصرند. فرعون معاصر حضرت موسی(ع) خود را خدای برتر مصریان می‌دانست:﴿﴿فَقَالَ أَنَا رَبُّكُمُ الأَعْلَى﴾﴾ برهمین اساس، هنگامی که حضرت موسی(ع) از پروردگار جهانیان سخن گفت، فرعون ضمن تمسخر و دیوانه خواندن آن حضرت، وی را تهدید کرد که اگر خدایی جز او را برگزیند وی را زندانی خواهد کرد:﴿﴿قَالَ فِرْعَوْنُ وَمَا رَبُّ الْعَالَمِينَ قَالَ رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا إِن كُنتُم مُّوقِنِينَ قَالَ لِمَنْ حَوْلَهُ أَلا تَسْتَمِعُونَ قَالَ رَبُّكُمْ وَرَبُّ آبَائِكُمُ الأَوَّلِينَ قَالَ إِنَّ رَسُولَكُمُ الَّذِي أُرْسِلَ إِلَيْكُمْ لَمَجْنُونٌ قَالَ رَبُّ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَمَا بَيْنَهُمَا إِن كُنتُمْ تَعْقِلُونَ قَالَ لَئِنِ اتَّخَذْتَ إِلَهًا غَيْرِي لَأَجْعَلَنَّكَ مِنَ الْمَسْجُونِينَ﴾﴾ فرعون معجزات حضرت موسی(ع) را سحر خواند و تأکید کرد که جز خودش برای قبطیان خدای دیگری نمی‌شناسد﴿﴿وَقَالَ فِرْعَوْنُ يَا أَيُّهَا الْمَلَأُ مَا عَلِمْتُ لَكُم مِّنْ إِلَهٍ غَيْرِي فَأَوْقِدْ لِي يَا هَامَانُ عَلَى الطِّينِ فَاجْعَل لِّي صَرْحًا لَّعَلِّي أَطَّلِعُ إِلَى إِلَهِ مُوسَى وَإِنِّي لَأَظُنُّهُ مِنَ الْكَاذِبِينَ﴾﴾.

اختلافات ادیان توحیدی و غیر توحیدی

• بررسی تطبیقی آیات قرآن درباره آموزه‌های ادیان توحیدی و غیر توحیدی نشان می‌دهد که آموزه‌های آنها با یکدیگر تفاوت جوهری و بنیادین دارند و پیامبران الهی و یگانه پرستان همواره در طول تاریخ با شرک و بت‌پرستی در تقابل بوده‌اند. اختلاف عمیق فکری و فرهنگی میان پیروان ادیان توحیدی با کافران و مشرکان که در روایت‌های تاریخی قرآن کریم بازتاب یافته، برخاسته از همین تفاوت‌ها و تناقض‌هاست. نگرش هر یک از ادیان توحیدی و غیر توحیدی در حوزه‌های مختلف معرفت‌شناسی، هستی‌شناسی، انسان‌شناسی، راه و راهنماشناسی و فرجام‌شناسی متفاوت از دیگری است﴿﴿وَقَالَ مُوسَى إِن تَكْفُرُواْ أَنتُمْ وَمَن فِي الأَرْضِ جَمِيعًا فَإِنَّ اللَّهَ لَغَنِيٌّ حَمِيدٌ أَلَمْ يَأْتِكُمْ نَبَأُ الَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ قَوْمِ نُوحٍ وَعَادٍ وَثَمُودَ وَالَّذِينَ مِن بَعْدِهِمْ لاَ يَعْلَمُهُمْ إِلاَّ اللَّهُ جَاءَتْهُمْ رُسُلُهُم بِالْبَيِّنَاتِ فَرَدُّواْ أَيْدِيَهُمْ فِي أَفْوَاهِهِمْ وَقَالُواْ إِنَّا كَفَرْنَا بِمَا أُرْسِلْتُم بِهِ وَإِنَّا لَفِي شَكٍّ مِّمَّا تَدْعُونَنَا إِلَيْهِ مُرِيبٍ قَالَتْ رُسُلُهُمْ أَفِي اللَّهِ شَكٌّ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ يَدْعُوكُمْ لِيَغْفِرَ لَكُم مِّن ذُنُوبِكُمْ وَيُؤَخِّرَكُمْ إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى قَالُواْ إِنْ أَنتُمْ إِلاَّ بَشَرٌ مِّثْلُنَا تُرِيدُونَ أَن تَصُدُّونَا عَمَّا كَانَ يَعْبُدُ آبَاؤُنَا فَأْتُونَا بِسُلْطَانٍ مُّبِينٍ﴾﴾.

1. خداشناسی: انکار توحید و یگانگی خداوند در آفرینش هستی و تدبیر آن به رغم پذیرش ضرورت وجود آفریدگاری حکیم، اعتقاد به دو مبدأ در اصل آفرینش و پرستش نیروها و پدیده‌های طبیعی و غیبی مانند فرشتگان، جنیان، خورشید، ستارگان، ماه و مانند آنها از آموزه‌های محوری ادیان غیر توحیدی در حوزه خداشناسی‌اند مشرکان بت‌پرست، اغلب با اعتقاد به رب الارباب "بزرگِ خدایان"، بت‌ها را مقرّب درگاه و شریک او در اداره و تدبير جهان می‌پنداشتند و بر این باور بودند که از یک سو برای جلب رضایت بزرگِ خدایان و بهره‌مندی از خیرات و برکات وی و از سوی دیگر برای مصون ماندن از خشم و بلاهای او باید خشنودی بت‌ها را به دست آورد و خشم آنان را برنینگیخت، از این رو برای آنان قربانی کرده و نزدشان به خاکساری و تضرع می‌نشستند قرآن کریم با شیوه‌های گوناگون و از زبان پیامبران الهی به نقد و تخطئه آنها پرداخته﴿﴿فَلَمَّا جَنَّ عَلَيْهِ اللَّيْلُ رَأَى كَوْكَبًا قَالَ هَذَا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لا أُحِبُّ الآفِلِينَ فَلَمَّا رَأَى الْقَمَرَ بَازِغًا قَالَ هَذَا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لَئِن لَّمْ يَهْدِنِي رَبِّي لأكُونَنَّ مِنَ الْقَوْمِ الضَّالِّينَ فَلَمَّا رَأَى الشَّمْسَ بَازِغَةً قَالَ هَذَا رَبِّي هَذَا أَكْبَرُ فَلَمَّا أَفَلَتْ قَالَ يَا قَوْمِ إِنِّي بَرِيءٌ مِّمَّا تُشْرِكُونَ ﴾﴾، ﴿﴿وَإِلَى ثَمُودَ أَخَاهُمْ صَالِحًا قَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُواْ اللَّهَ مَا لَكُم مِّنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ هُوَ أَنشَأَكُم مِّنَ الأَرْضِ وَاسْتَعْمَرَكُمْ فِيهَا فَاسْتَغْفِرُوهُ ثُمَّ تُوبُواْ إِلَيْهِ إِنَّ رَبِّي قَرِيبٌ مُّجِيبٌ﴾﴾، ﴿﴿لَوْ كَانَ فِيهِمَا آلِهَةٌ إِلاَّ اللَّهُ لَفَسَدَتَا فَسُبْحَانَ اللَّهِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمَّا يَصِفُونَ ﴾﴾ و از داوری خداوند میان آنان و روشن شدن حقایق در روز قیامت خبر داده است﴿﴿ إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالصَّابِئِينَ وَالنَّصَارَى وَالْمَجُوسَ وَالَّذِينَ أَشْرَكُوا إِنَّ اللَّهَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ﴾﴾.
2. انسان‌شناسی: باورهای مشرکان بت‌پرست درباره خدا در انسان‌شناسی و نگرش آنان به نحوه ارتباط خدا و انسان نیز اثرگذار بوده است. بسیاری از آنان "خدای بزرگ" را فراتر از گنجایش فهم آدمی، بسیار دورتر از دسترس او و بت‌ها را واسطه و شفیع میان انسان و خدا می‌پنداشتند. با توجه به چنین باوری است که پیامبران الهی از نزدیک بودن "الله" به آدمیان و شنیدن و اجابت خواسته‌های آنها خبر می‌دادند:﴿﴿وَإِلَى ثَمُودَ أَخَاهُمْ صَالِحًا قَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُواْ اللَّهَ مَا لَكُم مِّنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ هُوَ أَنشَأَكُم مِّنَ الأَرْضِ وَاسْتَعْمَرَكُمْ فِيهَا فَاسْتَغْفِرُوهُ ثُمَّ تُوبُواْ إِلَيْهِ إِنَّ رَبِّي قَرِيبٌ مُّجِيبٌ﴾﴾ در انسان‌شناسی بت‌پرستان، آدمی بسیار فروتر از آن است که به جهان غیب و ماورای طبیعت راه یافته، با دریافت وحی الهی، جامه رسالت و نبوت بر تن کند بر اساس همین ایده، آنان در ردّ رسالت انبيا آنان را بشری همانند خویش خوانده و در ادعای نبوت از آنان آیت و حجت می‌طلبیدند:﴿﴿قَالُوا إِنَّمَا أَنتَ مِنَ الْمُسَحَّرِينَ مَا أَنتَ إِلاَّ بَشَرٌ مِّثْلُنَا فَأْتِ بِآيَةٍ إِن كُنتَ مِنَ الصَّادِقِينَ﴾﴾ به اعتقاد آنان، پیامبران الهی باید از میان فرشتگان باشند که برتر از انسان بوده و مقرب درگاه خدا و شفيع آدمیان در نزد او هستند﴿﴿إِذْ جَاءَتْهُمُ الرُّسُلُ مِن بَيْنِ أَيْدِيهِمْ وَمِنْ خَلْفِهِمْ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ اللَّهَ قَالُوا لَوْ شَاء رَبُّنَا لَأَنزَلَ مَلائِكَةً فَإِنَّا بِمَا أُرْسِلْتُمْ بِهِ كَافِرُونَ﴾﴾. به گمان بت‌پرستان اگر آدمی شایسته پیامبری بود، باید هر کسی بتواند ارتباط وحیانی را تجربه کند و چون خود آنان چنین تجربه‌ای نداشتند، پیامبران الهی را دروغگو می‌خواندند: ﴿﴿أَؤُلْقِيَ الذِّكْرُ عَلَيْهِ مِن بَيْنِنَا بَلْ هُوَ كَذَّابٌ أَشِرٌ﴾﴾ ، بنابراین، می‌توان گفت که بت‌پرستان یاد شده در قرآن کریم آدمی را در استعدادهای جسمانی و مادی او محدود دانسته و از بعد ملکوتی و کمالات روحی و معنوی وی تصوری نداشته‌اند از ظاهر برخی تعابیر قرآن و گزارش‌های تفسیری مربوط برمی‌آید که پیروان این ادیان مواردی مانند ثروت، موقعیت اجتماعی و نیز داشتن پیروان و حشم و خدم، همانند سران قبایل و پادشاهان را معیار برتری و شایستگی افراد برای رهبری می‌دانسته‌اند، از این رو هنگامی که پیامبران الهی آنان را از پیروی زعمای قوم نهی و به پیروی از خود می‌خواندند: ﴿﴿فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِيعُونِ وَلا تُطِيعُوا أَمْرَ الْمُسْرِفِينَ﴾﴾. پیروی از انبیا را مایه گمراهی، دردسرساز و دیوانگی می‌خواندند: ﴿﴿ فَقَالُوا أَبَشَرًا مِّنَّا وَاحِدًا نَّتَّبِعُهُ إِنَّا إِذًا لَّفِي ضَلالٍ وَسُعُرٍ﴾﴾ .
3. معادشناسی: انکار معاد و حيات پس از مرگ در میان بیشتر پیروان ادیان غیر توحیدی و آیین‌های بت‌پرستی دیده می‌شود. آنان به سبب فهم، درک و بینش بسیار ابتدایی که داشتند، عملاً زمینه دعوت به معاد و پذیرش آن را نداشتند و تصور و پذیرش حیات پس از مرگ برای آنان به مراتب دشوارتر از تصور و پذیرش یگانگی خدا و پیامبری انسان بود: ﴿﴿وَضَرَبَ لَنَا مَثَلا وَنَسِيَ خَلْقَهُ قَالَ مَنْ يُحْيِي الْعِظَامَ وَهِيَ رَمِيمٌ ﴾﴾ .
4. اعتقاد به بدشگونی: اعتقاد به نحوست و بدشگونی یا خوش‌یمن بودن برخی افراد، اشیا و حوادث، یکی دیگر از باورهای پیروان ادیان غیر توحیدی بود؛ برای نمونه، گویا پس از دعوت حضرت صالح(ع) و گرایش گروهی از قوم به وی، حادثه ناخوشایندی برای ثمود رخ داد که آن را نتیجه بدقدمیحضرت صالح(ع) و پیروان وی خواندند: ﴿﴿ قَالُوا اطَّيَّرْنَا بِكَ وَبِمَن مَّعَكَ قَالَ طَائِرُكُمْ عِندَ اللَّهِ بَلْ أَنتُمْ قَوْمٌ تُفْتَنُونَ﴾﴾. مفسران به حوادثی چون نیامدن باران و پیدایش خشکسالی و گرسنگی در پی تکذیب صالح(ع) و نیز ایجاد اختلاف و دودستگی در جامعه ثمود اشاره کرده‌اند. ظاهر و سیاق آیات با قول دوم هماهنگ‌تر است﴿﴿وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا إِلَى ثَمُودَ أَخَاهُمْ صَالِحًا أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ فَإِذَا هُمْ فَرِيقَانِ يَخْتَصِمُونَ قَالَ يَا قَوْمِ لِمَ تَسْتَعْجِلُونَ بِالسَّيِّئَةِ قَبْلَ الْحَسَنَةِ لَوْلا تَسْتَغْفِرُونَ اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ قَالُوا اطَّيَّرْنَا بِكَ وَبِمَن مَّعَكَ قَالَ طَائِرُكُمْ عِندَ اللَّهِ بَلْ أَنتُمْ قَوْمٌ تُفْتَنُونَ﴾﴾. باور مزبور در میان قوم نوح و بسیاری دیگر از پیروان انبیای الهی وجود داشته و از باورهای ریشه‌دار عرب بوده است: ﴿﴿ فَإِذَا جَاءَتْهُمُ الْحَسَنَةُ قَالُواْ لَنَا هَذِهِ وَإِن تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ يَطَّيَّرُواْ بِمُوسَى وَمَن مَّعَهُ أَلا إِنَّمَا طَائِرُهُمْ عِندَ اللَّهُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لاَ يَعْلَمُونَ﴾﴾، ﴿﴿ قَالُوا إِنَّا تَطَيَّرْنَا بِكُمْ لَئِن لَّمْ تَنتَهُوا لَنَرْجُمَنَّكُمْ وَلَيَمَسَّنَّكُم مِّنَّا عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾﴾ و این می‌تواند نشان از انتقال فرهنگی میان اقوام یادشده باشد.

منابع

• اسدی، علی، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳؛

جستارهای وابسته

• ادیان توحیدی
• دین حضرت آدم(ع)
• دین حضرت نوح(ع)
• دین حضرت هود(ع)
• دین حضرت صالح(ع)
• دین حضرت ابراهیم(ع)
• دین حضرت شعیب(ع)
• دین حضرت موسی(ع)
• دین حضرت عیسی(ع)
• دین اسلام
• دین منطقه‌ای
• تحریف ادیان الهی
• اشتراک ادیان الهی
• اختلاف ادیان الهی
• ادیان غیر توحیدی
• منشأ دين
• قلمرو دین

منبع‌شناسی جامع دین

• کتاب‌شناسی دین؛
• مقاله‌شناسی دین؛
• پایان‌نامه‌شناسی دین.

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: