گستره عصمت پیامبران تا چه حدی است؟ (پرسش)
| گستره عصمت پیامبران تا چه حدی است؟ | |
|---|---|
 | |
| موضوع اصلی | بانک جامع پرسش و پاسخ عصمت |
| مدخل بالاتر | عصمت پیامبران |
| مدخل اصلی | گستره عصمت پیامبران |
| مدخل وابسته | عصمت - گستره عصمت |
| تعداد پاسخ | ۱ پاسخ |
گستره عصمت پیامبران چیست؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث عصمت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی عصمت مراجعه شود.
پاسخ نخست
حجت الاسلام و المسلمین انواری در کتاب «نور عصمت بر سیمای نبوت» در این‌باره گفته است:
«عصمت در عقیده: تمام مسلمانان بر این باورند که پیامبران از هرگونه لغزش عقیدتی به دورند. تنها «ازارقه» که گروهی از خوارج‌اند و هر گناهی را کفر می‌دانند، این‌گونه لغزش را در مورد پیامبران روا می‌پندارند[۱]. لازمه سخن آنان این است که پیامبران ممکن است کافر باشند[۲].
عصمت در دریافت وحی: اندیشمندان اسلامی در دریافت وحی بر عصمت پیامبران پا می‌فشارند؛ تنها ابوبکر باقلانی این دیدگاه را نپذیرفته است[۳].
عصمت در ابلاغ وحی: همچنین عموم مسلمانان، پیامبران را در ابلاغ وحی نیز معصوم می‌دانند؛ تنها گروهی از «کرامیه» و «حشویه» لغزش پیامبران را در گفتار پذیرفته و افسانه غرانیق را شاهد آن دانسته‌اند[۴].
عصمت در رفتار: در این محور نیز چند دیدگاه مطرح شده است:
۱. عصمت از مطلق گناه (دیدگاه شیعه): شیعه بر این باور است که هیچ‌گونه گناهی، نه به عمد و نه از سر سهو، از پیامبران سر نمی‌زند. در این میان، تنها شیخ مفید، ارتکاب گناهان کوچک سهوی پیش از بعثت را که مایه بی‌اعتباری نشود، در مورد پیامبران، جز پیامبر اکرم (ص) ممکن دانسته است[۵]. از آنجا که وی امامان را در این زمینه همانند پیامبران می‌داند[۶]، می‌توان دیدگاه او را درباره هر کدام از آنها برای دیگری نیز صادق دانست. دیدگاه‌های وی در قلمرو عصمت را می‌توان در پنج محور بررسی کرد:
- عصمت از گناهان کبیره و صغیره: در کتاب اوائل المقالات بر این نکته تصریح می‌کند که ارتکاب برخی گناهان صغیره، پیش از رسیدن به مقام نبوت و امامت جایز است[۷]. مقصود ایشان از گناهان صغیره در این مجال، گناهانی است که اولاً فاعل آن خوار نمی‌شود؛ ثانیاً ارتکاب آنها به عمد نباشد[۸]؛
- ترک مستحبات (بحث مستحبات از محور مباحث عصمت خارج است، اما در مقام نقل کامل دیدگاه مرحوم مفید، آوردن این قسمت امری بایسته است): وی بر این باور است که پیامبران از ترک غیرعمدی مستحبات معصوم نیستند[۹]. البته وی درباره پیامبر اسلام (ص) و امامان (ع) بر این باور است که آنان حتی از ترک مستحبات به طور مطلق معصوم‌اند و این امر به دلیل برتری ایشان بر حجت‌های پیشین است. گرچه در این عبارت، عصمت از ترک مستحبات را در زمان پس از نبوت و امامت دانسته است، در عبارتی دیگر به مطلق بودن آن رأی داده است: قبل حال امامتهم و بعدها[۱۰]؛
- عصمت از اشتباه و فراموشی در بیان دین: معصومان (ع) در بیان و ابلاغ مسائل دینی، از هرگونه لغزش دورند[۱۱]؛
- عصمت از اشتباه و فراموشی در عمل به دین: نزاع معروف میان مرحوم شیخ صدوق و مرحوم شیخ مفید در مسئله سهو النبی (ص) مربوط به قلمرو عصمت است که شیخ مفید در رساله عدم سهو النبی به اثبات عصمت آن حضرت در این قلمرو می‌پردازد؛
- عصمت از اشتباه در امور عادی: در روایتی از حضرت رضا (ع) این چنین آمده است: «فَهُوَ مَعْصُومٌ مُؤَيَّدٌ مُوَفَّقٌ مُسَدَّدٌ قَدْ أَمِنَ مِنَ َ الْخَطَايَا»[۱۲]؛ «امام، از عصمت برخوردار است. او مورد تأیید الهی و دارای توفیق الهی است و از هر گونه اشتباه و لغزش در امان است». گرچه در روایت، واژه امام آمده است، از دیدگاه شیعه، در اصل موضوع، تفاوتی میان پیامبران و امامان وجود ندارد (گرچه برخی معصومان، از درجات بالاتری از عصمت برخوردارند)؛ چه اینکه در دلیل عقلی تفاوتی بین معصومان لحاظ نمی‌شود. بیان دلیل این گونه است که اگر پیامبران معصوم نباشند، هدف و غرض الهی از بعثت تحقق نمی‌یابد؛ زیرا پل ارتباطی مردم با خداوند در دریافت وحی، تنها همین پیامبران‌اند و با احتمال خطا و اشتباه آنان، وثوق مردم خدشه‌دار می‌گردد و پذیرش سخنان رسولان الهی به چالش کشیده می‌شود و قهر غرض خداوند نقض می‌گردد. نقض غرض الهی محال است. پس وجود عصمت برای پیامبران امری ضروری خواهد بود.
سید مرتضی[۱۳] و شیخ طوسی به گونه‌ای روشن، عصمت پیامبران در رفتار را باور شیعه معرفی می‌کنند[۱۴]. همچنین علامه حلی[۱۵] و علامه مجلسی[۱۶] و سید حیدر آملی[۱۷] نیز عصمت پیامبران از گناهان صغیره و کبیره عمدی یا سهوی و هرگونه اشتباه، چه پیش یا پس از بعثت را باور شیعه معرفی می‌کنند. ریشه این رویکرد شیعه به عصمت را می‌توان در گفتار امامان (ع) یافت. روایتی که در پیشینه بحث آورده شد، «الْأَنْبِيَاءَ مَعْصُومُونَ...» شاهد این مدعاست[۱۸].
۲. جواز ارتکاب گناهان کوچک (دیدگاه معتزله): بر اساس این دیدگاه، ارتکاب گناهان کوچک، جز در مواردی که باعث بیزاری مردم می‌شود، بر پیامبران رو است. معتزله این دیدگاه را پذیرفته‌اند. قاضی عبدالجبار می‌گوید: «دلیلی بر رد این دیدگاه نداریم؛ چه اینکه گناه کوچک، تنها در کاستن منزلت انسان‌ها نقش دارد»[۱۹]. ایجی می‌نویسد: «صدور گناه صغیره به گونه عمدی مورد پذیرش معتزله است و تنها جبائی آن را مردود می‌شمارد»[۲۰]. برخی ارتکاب گناه را در غیر مورد رسالت به شرط عدم اصرار، در حق پیامبران می‌پذیرند و آن را مستند به آیه شریفه ﴿إِلَّا مَنْ ظَلَمَ ثُمَّ بَدَّلَ حُسْنًا...﴾[۲۱] می‌دانند[۲۲].
۳. جواز مطلق ارتکاب گناهان (دیدگاه حشویه و کرامیه): بنابراین دیدگاه، حتی ارتکاب عمدی گناهان بزرگ نیز برای پیامبران جایز است. حشویه این دیدگاه را پذیرفته‌اند[۲۳]. کرامیه با حشویه هم عقیده‌اند و تنها دروغ‌گویی در مقام تبلیغ را استثنا کرده‌اند[۲۴].»[۲۵].
منبع‌شناسی جامع عصمت
پانویس
- ↑ ر.ک: علی بن محمد جرجانی، شرح المواقف، ج۸، ص۲۹۴.
- ↑ ر.ک: مقداد بن عبدالله فاضل مقداد، اللوامع الالهیة، تحقیق مجمع الفکر الاسلامی، ج۱، ص۲۳۷.
- ↑ ر.ک: علی بن محمد جرجانی، شرح المواقف، ج۸، ص۲۶۳.
- ↑ ر.ک: عبدالحمید بن حبة الله بن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ج۷، ص۱۸.
- ↑ ر.ک: محمد بن محمد بن نعمان مفید، اوائل المقالات، ص۲۹.
- ↑ ر.ک: محمد بن محمد بن نعمان مفید، المقنعه، ج۱، ص۴.
- ↑ ر.ک: محمد بن محمد بن نعمان مفید، اوائل المقالات، ص۶۵.
- ↑ ر.ک: محمد بن محمد بن نعمان مفید، اوائل المقالات، ص۶۲.
- ↑ ر.ک: محمد بن محمد بن نعمان مفید، الفصول المختاره، ص۱۰۴.
- ↑ محمد بن محمد بن نعمان مفید، تصحیح اعتقادات الامامیه، ص۱۲۹.
- ↑ ر.ک: محمد بن محمد بن نعمان مفید، اوائل المقالات، ص۶۵.
- ↑ محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج۱، ص۱۰۸.
- ↑ «از نظر شیعه ارتکاب هرگونه قبیحی و گناهی، چه صغیره و چه کبیره، حتی پیش از نبوت بر پیامبران نارواست» (سیدمرتضی علم الهدی، الذخیره، ص۳۳۷).
- ↑ «بر پیامبران انجام دادن هرگونه قبیح و گناه، صغیره و کبیره، پیش از نبوت و پس از آن نارواست» (محمد بن حسن طوسی، الاقتصاد، ص۱۶۱؛ همو، التبیان، تحقیق احمد حبیب قصیر العاملی، ج۹، ص۳۱۴).
- ↑ «عصمت پیامبران از گناهان، صغیره و کبیره، عمدی یا سهوی، چه پیش و یا پس از بعثت، باور شیعه است» (حسن بن یوسف حلی، نهج الحق و کشف الصدق، علق علیه: عین الله الحسنی الارموی، ص۱۴۲).
- ↑ «عصمت پیامبران و امامان از هر گونه گناه و اشتباه از آغاز ولادت تا هنگام وفات یا شهادت، مورد اتفاق نظر تمام اندیشمندان شیعی است» (محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج۱۷، ص۱۰۸).
- ↑ «معصومان، از هرگونه گناه در گفتار و کردار و احوال و اعتقاد معصوم هستند و کار زشت، چه سهوی و چه از روی فراموشی، از آنان سر نمی‌زند» (سیدحیدر بن علی آملی، المحیط الاعظم، تحقیق: محسن الموسوی التبریزی، ج۳، ص۴۷).
- ↑ محمد بن علی بن بابویه (صدوق)، خصال، تصحیح علی اکبر غفاری، ج۲، ص۴۰۰.
- ↑ قاضی عبدالجبار بن احمد، المغنی، تحقیق محمد مصطفی حلمی و ابوالوفا الغنمی، ج۱۵، ص۲۸۰.
- ↑ عضدالدین عبدالرحمن بن احمد ایجی، المواقف، ج۳، ص۴۲۶.
- ↑ «مگر آنکه ستم ورزیده باشد و سپس بدی را به نیکی بدل کرده باشد؛ که من بی‌گمان آمرزنده‌ای مهربانم» سوره نمل، آیه ۱۱.
- ↑ ر.ک: عبدالکریم بن هوازن قشیری، لطائف الاشارات، ج۲، ص۴۱۱.
- ↑ علی بن محمد جرجانی، شرح المواقف، ج۸، ص۲۶۴.
- ↑ ر.ک: علی بن احمد بن حزم اندلسی، الفصل، ج۴، ص۲.
- ↑ انواری، جعفر، نور عصمت بر سیمای نبوت ص ۵۹-۶۴.