ابراهیم بن عطیه واسطی در تراجم و رجال

مقدمه

ابراهیم بن عطیه واسطی^[۱] در سند ۱ روایت تفسیر کنز الدقائق به نقل از کتاب کمال الدین آمده: «و فی کتاب کمال الدین بِإِسْنَادِهِ إلَي إِبْرَاهِيمَ بْنِ عَطِيَّةَ عَنْ أُمِّ هَانِئٍ الثَّقَفِيَّةِ قَالَتْ غَدَوْتُ عَلَى سَيِّدِي مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ الْبَاقِرِ (ع) فَقُلْتُ لَهُ يَا سَيِّدِي آيَةٌ فِي كِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَرَضَتْ بِقَلْبِي فَأَقْلَقَتْنِي وَ أَسْهَرَتْ لَيْلِي قَالَ فَسَلِي يَا أُمَّ هَانِئٍ قَالَتْ قُلْتُ يَا سَيِّدِي قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ﴿فَلَا أُقْسِمُ بِالْخُنَّسِ * الْجَوَارِ الْكُنَّسِ﴾^[۲] قَالَ نِعْمَ الْمَسْأَلَةُ سَأَلْتِينِي يَا أُمَّ هَانِئٍ هَذَا مَوْلُودٌ فِي آخِرِ الزَّمَانِ هُوَ الْمَهْدِيُّ مِنْ هَذِهِ الْعِتْرَةِ تَكُونُ لَهُ حَيْرَةٌ وَ غَيْبَةٌ يَضِلُّ فِيهَا أَقْوَامٌ وَ يَهْتَدِي فِيهَا أَقْوَامٌ فَيَا طُوبَى لَكِ إِنْ أَدْرَكْتِيهِ وَ يَا طُوبَى لِمَنْ أَدْرَكَهُ»^[۳]^[۴]

شرح حال راوی

سید امین، راوی یادشده را با «ابراهیم بن عطیة الواسطی» که شیخ طوسی وی را از اصحاب امام صادق (ع)^[۵] به شمار آورده، متحد دانسته و سپس می‌نویسد که مراد از ابراهیم بن عطیه واسطی واسطی در رجال شیخ طوسی، ابراهیم بن عطیة الواسطی ابو اسماعیل الثقفی است که در سال ۱۸۱ (ق) وفات کرده^[۶] و در کتب رجالی اهل سنت یاد شده است^[۷].

ایشان پس از تقویت اتحاد و گزارش دیدگاه رجالیان اهل سنت در تضعیف ابراهیم بن عطیة الواسطی^[۸] می‌نویسد: و من ملاحظة ما مر لا یستبعد أن یکون القدح فیه للتشیع^[۹]^[۱۰]

تحقیق

بعید نیست که ابراهیم بن عطیة الواسطی که در رجال شیخ طوسی یاد شده، با ابراهیم بن عطیة الواسطی الثقفی مذکور در رجال اهل سنت، یکی باشند، به قرینه اینکه هر دو واسطی هستند و از جهت طبقه هم تقریباً یکسان‌اند؛ ولی قرینه و شاهدی بر اتحادش با ابراهیم بن عطیه واسطی که در سند روایت مورد بحث آمده، یافت نشد، پس راوی معنون از نگاه رجالی، راوی مهمل شمرده می‌گردد.

مذهب راوی را براساس عبارت «هُوَ الْمَهْدِيُّ مِنْ هَذِهِ الْعِتْرَةِ» که در متن حدیث آمده، می‌‌توان امامی دانست.

یادآوری

حدیث یادشده را مرحوم کلینی با سند دیگر و اندکی تفاوت در متن، از «أم هانی» از امام باقر (ع) نقل کرده: «عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الرَّبِيعِ الْهَمْدَانِيِّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ إِسْحَاقَ عَنْ أُسَيْدِ بْنِ ثَعْلَبَةَ عَنْ أُمِّ هَانِئٍ قَالَتْ لَقِيتُ أَبَا جَعْفَرٍ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِيٍّ (ع) فَسَأَلْتُهُ عَنْ هَذِهِ الْآيَةِ- ﴿فَلَا أُقْسِمُ بِالْخُنَّسِ الْجَوَارِ الْكُنَّسِ﴾^[۱۱] قَالَ الْخُنَّسُ إِمَامٌ يَخْنِسُ فِي زَمَانِهِ عِنْدَ انْقِطَاعٍ مِنْ عِلْمِهِ عِنْدَ النَّاسِ سَنَةَ سِتِّينَ وَ مِائَتَيْنِ ثُمَّ يَبْدُو كَالشِّهَابِ الْوَاقِدِ فِي ظُلْمَةِ اللَّيْلِ فَإِنْ أَدْرَكْتِ ذَلِكِ قَرَّتْ عَيْنُكِ»^[۱۲].^[۱۳]

منابع

جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری ج۱

پانویس

↑ ر. ک: أعیان الشیعه، ج۲، ص۱۸۳، ش۲۸۵؛ تنقیح المقال، ج۴، ص۱۸۹، ش۳۹۷؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۱۷۵، ش۳۴۱.
↑ «نه، سوگند به اختران فراگرد * و به سیّارگان پنهان‌نورد» سوره تکویر، آیه ۱۵-۱۶.
↑ تفسیر کنز الدقائق، ج۱۴، ص۱۵۲ - ۱۵۳ به گزارش از کمال الدین، ج۱، ص۳۳۰، ح۱۴: «وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَسْعُودٍ عَنْ نَصْرِ بْنِ الصَّبَّاحِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ سُهَيْلٍ قَالَ حَدَّثَنِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ أَخُو أَبِي عَلِيٍّ الْكَابُلِيِّ عَنِ الْقَابُوسِيِّ عَنْ نَصْرِ بْنِ السِّنْدِيِّ عَنِ الْخَلِيلِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ الْفَزَارِيِّ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عَطِيَّةَ عَنْ أُمِّ هَانِئٍ الثَّقَفِيَّةِ قَالَتْ...».
↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۱ ص ۴۰۶.
↑ ر. ک: رجال الطوسی، ص۱۵۸، ش۱۷۶۸.
↑ ر. ک: التاریخ الکبیر، ج۱، ص۳۱۱، ش۹۸۸.
↑ ر. ک: أعیان الشیعة، ج۲، ص۱۸۳، ش۲۸۵.
↑ قال البخاری عنده مناکیر و قال النسائی متروک؛ و قال أحمد لا یکتب حدیثه... ؛ وقال الساجی: لا یکتب عنه و لا یروی عنه؛ لیس حدیثه بشیء و قال ابن عدی: قلیل الحدیث... و قال ابن حبان: خراسانی الأصل؛ منکر الحدیث جداً؛ (لسان المیزان، ج۱، ص۸۰ - ۸۱، ش۲۲۸).
↑ أعیان الشیعه، ج۲، ص۱۸۳، ش۲۸۵.
↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۱ ص ۴۰۶-۴۰۷.
↑ «نه، سوگند به اختران فراگرد و به سیّارگان پنهان‌نورد» سوره تکویر، آیه ۱۵-۱۶.
↑ الکافی، ج۱، ص۳۴۱، ح۲۳؛ نیز ر. ک: الغیبه (نعمانی)، ص۱۵۰، ح۷.
↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۱ ص ۴۰۷-۴۰۸.

[1] ر. ک: أعیان الشیعه، ج۲، ص۱۸۳، ش۲۸۵؛ تنقیح المقال، ج۴، ص۱۸۹، ش۳۹۷؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۱۷۵، ش۳۴۱.

[2] «نه، سوگند به اختران فراگرد * و به سیّارگان پنهان‌نورد» سوره تکویر، آیه ۱۵-۱۶.

[3] تفسیر کنز الدقائق، ج۱۴، ص۱۵۲ - ۱۵۳ به گزارش از کمال الدین، ج۱، ص۳۳۰، ح۱۴: «وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَسْعُودٍ عَنْ نَصْرِ بْنِ الصَّبَّاحِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ سُهَيْلٍ قَالَ حَدَّثَنِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ أَخُو أَبِي عَلِيٍّ الْكَابُلِيِّ عَنِ الْقَابُوسِيِّ عَنْ نَصْرِ بْنِ السِّنْدِيِّ عَنِ الْخَلِيلِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ الْفَزَارِيِّ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عَطِيَّةَ عَنْ أُمِّ هَانِئٍ الثَّقَفِيَّةِ قَالَتْ...».

[4] جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۱ ص ۴۰۶.

[5] ر. ک: رجال الطوسی، ص۱۵۸، ش۱۷۶۸.

[6] ر. ک: التاریخ الکبیر، ج۱، ص۳۱۱، ش۹۸۸.

[7] ر. ک: أعیان الشیعة، ج۲، ص۱۸۳، ش۲۸۵.

[8] قال البخاری عنده مناکیر و قال النسائی متروک؛ و قال أحمد لا یکتب حدیثه... ؛ وقال الساجی: لا یکتب عنه و لا یروی عنه؛ لیس حدیثه بشیء و قال ابن عدی: قلیل الحدیث... و قال ابن حبان: خراسانی الأصل؛ منکر الحدیث جداً؛ (لسان المیزان، ج۱، ص۸۰ - ۸۱، ش۲۲۸).

[9] أعیان الشیعه، ج۲، ص۱۸۳، ش۲۸۵.

[10] جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۱ ص ۴۰۶-۴۰۷.

[11] «نه، سوگند به اختران فراگرد و به سیّارگان پنهان‌نورد» سوره تکویر، آیه ۱۵-۱۶.

[12] الکافی، ج۱، ص۳۴۱، ح۲۳؛ نیز ر. ک: الغیبه (نعمانی)، ص۱۵۰، ح۷.

[13] جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۱ ص ۴۰۷-۴۰۸.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]