حسن بن عبدالرحیم تمار

موضوع مرتبط ندارد - مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد

آشنایی اجمالی

الحسن بن عبدالرحیم التمار، در یک سند از تفسیر کنز الدقائق به گزارش از تأویل الآیات الظاهرة یاد شده است:

«وَ يُؤَيِّدُهُ مَا ذَكَرَهُ أَبُو عَلِيٍّ الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ الْعَمِّيُّ قَالَ حَدَّثَنِي الْحَسَنُ بْنُ عَبْدِ الرَّحِيمِ التَّمَّارُ قَالَ: انْصَرَفْتُ مِنْ مَجْلِسِ بَعْضِ الْفُقَهَاءِ فَمَرَرْتُ عَلَى سَلْمَانَ الشَّاذَكُونِيِّ فَقَالَ لِي مِنْ أَيْنَ جِئْتَ فَقُلْتُ جِئْتُ مِنْ مَجْلِسِ فُلَانٍ يَعْنِي وَاضِعِ كِتَابِ الْوَاحِدَةِ فَقَالَ لِي مَا ذَا قَوْلُهُ فِيهِ قُلْتُ شَيْءٌ مِنْ فَضَائِلِ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ(ع) فَقَالَ وَ اللَّهِ لَأُحَدِّثَنَّكَ بِفَضِيلَةٍ حَدَّثَنِي بِهَا قُرَشِيٌّ عَنْ قُرَشِيٍّ إِلَى أَنْ بَلَغَ سِتَّةَ نَفَرٍ مِنْهُمْ ثُمَّ قَالَ رَجَفَتْ قُبُورُ الْبَقِيعِ عَلَى عَهْدِ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ فَضَجَّ أَهْلُ الْمَدِينَةِ مِنْ ذَلِكَ فَخَرَجَ عُمَرُ وَ أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ(ص) يَدْعُونَ لِتَسْكُنَ الرَّجْفَةُ فَمَا زَالَتْ تَزِيدُ إِلَى أَنْ تَعَدَّى ذَلِكَ إِلَى حِيطَانِ الْمَدِينَةِ وَ عَزَمَ أَهْلُهَا عَلَى الْخُرُوجِ عَنْهَا فَعِنْدَ ذَلِكَ قَالَ عُمَرُ عَلَيَّ بِأَبِي الْحَسَنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ(ع) فَحَضَرَ فَقَالَ يَا أَبَا الْحَسَنِ أَ لَا تَرَى إِلَى قُبُورِ الْبَقِيعِ وَ رَجْفِهَا حَتَّى تَعَدَّى ذَلِكَ إِلَى حِيطَانِ الْمَدِينَةِ وَ قَدْ هَمَّ أَهْلُهَا بِالرَّحْلَةِ عَنْهَا فَقَالَ عَلِيٌّ(ع)عَلَيَّ بِمِائَةِ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ(ص) الْبَدْرِيِّينَ فَاخْتَارَ مِنَ الْمِائَةِ عَشْرَةً فَجَعَلَهُمْ خَلْفَهُ وَ جَعَلَ التِّسْعِينَ مِنْ وَرَائِهِمْ وَ لَمْ يَبْقَ بِالْمَدِينَةِ سِوَى هَؤُلَاءِ إِلَّا حَضَرَ حَتَّى لَمْ يَبْقَ بِالْمَدِينَةِ ثَيِّبٌ وَ لَا عَاتِقٌ إِلَّا خَرَجَتْ ثُمَّ دَعَا بِأَبِي ذَرٍّ وَ سَلْمَانَ وَ مِقْدَادَ وَ عَمَّارٍ فَقَالَ لَهُمْ كُونُوا بَيْنَ يَدَيَّ حَتَّى تُوُسِّطَ الْبَقِيعُ وَ النَّاسُ مُحْدِقُونَ بِهِ فَضَرَبَ الْأَرْضَ بِرِجْلِهِ ثُمَّ قَالَ مَا لَكِ مَا لَكِ ثَلَاثاً فَسَكَنَتْ فَقَالَ صَدَقَ اللَّهُ وَ صَدَقَ رَسُولُهُ لَقَدْ أَنْبَأَنِي بِهَذَا الْخَبَرِ وَ هَذَا الْيَوْمِ وَ هَذِهِ السَّاعَةِ وَ بِاجْتِمَاعِ النَّاسِ لَهُ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَقُولُ فِي كِتَابِهِ ﴿إِذَا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزَالَهَا * وَأَخْرَجَتِ الْأَرْضُ أَثْقَالَهَا * وَقَالَ الْإِنْسَانُ مَا لَهَا﴾ أَمَا لَوْ كَانَتْ هِيَ هِيَ لَقَالَتْ مَا لَهَا وَ أَخْرَجَتُ لِي أَثْقَالَهَا ثُمَّ انْصَرَفَ وَ انْصَرَفَتِ النَّاسُ مَعَهُ وَ قَدْ سَكَنَتِ الرَّجْفَةُ».

شرح حال راوی

روایت یادشده، نخست در کتاب المناقب اثر محمد بن علی بن حسین علوی -از محدثان قرن پنجم هجری- است. سند و بخش آغازین روایت در این کتاب چنین آمده است: «روی الحسن بن عبدالرحمن التمار، عن الشافعی المطلبی فی الزلزلة أنه قال: حدثنی قرشی عن قرشی إلی أن بلغ ستة، قال: أرجفت قبور البقیع علی عهد عمر بن الخطاب و ضج أهل المدینة من ذلک...».

سپس روایت مذکور در کتاب الثاقب فی المناقب اثر محمد بن علی بن حمزة طوسی یاد شده که از حدیثنگاران قرن ششم هجری است و در سال ۵۶۶ زنده بوده است. سند و بخشی از روایت چنین است: عن الحسین بن عبد الرحمن التمار، قال انصرفت عن مجلس بعض الفقهاء، فمررت بسلیمان الشاذکونی، فقال لی: من أین أقبلت؟ قلت: من مجلس فلان العالم. قال: فما قوله؟ قلت: شیئا من مناقب أمیر المؤمنین(ع)- فقال: والله! لأحدثتک بفضیلة سمعتها من قرشی عن قرشی....

منبع بعدی در یادکرد از روایت یادشده، کتاب شرح مائة کلمة لأمیر المؤمنین(ع) اثر ابن میثم بحرانی محدث قرن هفتم هجری است؛ سند و بخشی از روایت چنین است: قال الحسین بن عبدالرحمن التمار: انصرفت عن مجلس بعض الفقهاء فمررت بسلیم الشاذکونی فقال لی: من أین أقبلت؟ فقلت من مجلس فلان العالم قال: فما قوله؟ قلت: شیء من کرامات علی، قال: والله! لأحدثتک بعظیمة سمعتها من قرشی عن قرشی عن قرشی قال: رجفت قبور البقیع علی عهد عمر بن الخطاب فضج أهل المدینة من ذلک....

در منابع قرن دهم و پس از آن مانند تأویل الآیات الظاهرة (منبع دریافت روایت)، البرهان فی تفسیر القرآن، مدینة معاجز الائمة الاثنیعشر و بحار الأنوار از راوی با نام الحسن بن عبدالرحیم التمار یاد شده، از این رو، در نام راوی و پدر او ناهمخوانیای دیده می‌شود که سرچشمه دگرگونی در نام راوی کتاب تأویل الآیات الظاهرة است.

به هر روی حسن بن عبدالرحیم تمار در کتب رجالی شناسانده نشده؛ ولی از الحسن بن عبدالرحیم در دو روایت نام برده شده است:

1. «حَدَّثَنِي الشَّيْخُ الْفَقِيهُ أَبُو مُحَمَّدٍ قَالَ: حَدَّثَنَا أَبُو سَهْلٍ مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ إِبْرَاهِيمَ الْفُلْفُلِيُّ قَالَ: حَدَّثَنَا الْحُسَيْنُ بْنُ الْحَسَنِ قَالَ: حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ إِدْرِيسَ الْحَنْظَلِيُّ قَالَ: أَخْبَرَنَا الْحَسَنُ بْنُ عَبْدِ الرَّحِيمِ قَالَ: حَدَّثَنَا سَعِيدُ بْنُ أَبِي النَّصْرِ السَّكُونِيُّ عَنِ ابْنِ أَبِي لَيْلَى عَنِ الْحَكَمِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِي لَيْلَى عَنْ أَبِيهِ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص): لَا يُؤْمِنُ عَبْدٌ حَتَّى أَكُونَ أَحَبَّ إِلَيْهِ مِنْ نَفْسِهِ وَ أَهْلِي أَحَبَّ إِلَيْهِ مِنْ أَهْلِهِ وَ عِتْرَتِي أَحَبَّ إِلَيْهِ مِنْ عِتْرَتِهِ وَ ذَاتِي أَحَبَّ إِلَيْهِ مِنْ ذَاتِهِ». این حدیث، در الأمالی صدوق نیز گزارش شده؛ ولی نام راوی در آن الحسن بن عبدالرحمن ثبت گردیده است. طبرانی سنی نیز این حدیث را با سند خود چنین گزارش کرده است: «حدثنا محمد بن عبدالله الحضرمی قال: حدثنا الحسن بن عبدالرحمن ابن أبی لیلی قال: ثنا سعید بن عمرو بن أبینصر السکونی عن محمد بن أبی لیلی عن الحکم بن عتیبة عن عبدالرحمن بن أبی لیلی عن أبیه قال: قال: رسول الله(ص): لا یؤمن عبد حتی أکون أحب إلیه من نفسه و أهلی أحب إلیه من أهله و عترتی أحب إلیه من عترته و ذاتی أحب إلیه من ذاته». بر این اساس، عنوان الحسن بن عبدالرحیم در سند بشارة المصطفی مصحّف الحسن بن عبد الرحمن و مقصود از آن، حسن بن عبدالرحمن ابن ابی لیلی است؛ گواهش عبارت ابن ابی‌حاتم است به هنگام یادکرد عنوان سعید بن ابینصر السکونی که حسن بن عبدالرحمن بن محمد بن عبدالرحمن بن ابی لیلی را از روایت کنندگان سعید بن ابی نصر السکونی برشمرده است.
2. «مُحَمَّدُ بْنُ مَسْعُودٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنِ السِّنْدِيِّ بْنِ الرَّبِيعِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَبْدِ الرَّحِيمِ قَالَ: قَالَ أَبُو الْحَسَنِ(ع) لِعَلِيِّ بْنِ يَقْطِينٍ اضْمَنْ لِي خَصْلَةً أَضْمَنْ لَكَ ثَلَاثاً فَقَالَ عَلِيٌّ جُعِلْتُ فِدَاكَ وَ مَا الْخَصْلَةُ الَّتِي أَضْمَنُهَا لَكَ وَ مَا الثَّلَاثُ اللَّوَاتِي تَضْمَنُهُنَّ لِي قَالَ فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ(ع) الثَّلَاثُ اللَّوَاتِي أَضْمَنُهُنَّ لَكَ أَنْ لَا يُصِيبَكَ حَرُّ الْحَدِيدِ أَبَداً بِقَتْلٍ وَ لَا فَاقَةٌ وَ لَا سِجْنُ حَبْسٍ قَالَ فَقَالَ عَلِيٌّ وَ مَا الْخَصْلَةُ الَّتِي أَضْمَنُهَا لَكَ قَالَ فَقَالَ تَضْمَنُ أَلَّا يَأْتِيَكَ وَلِيٌّ أَبَداً إِلَّا أَكْرَمْتَهُ قَالَ فَضَمِنَ عَلِيٌّ الْخَصْلَةَ وَ ضَمِنَ لَهُ أَبُو الْحَسَنِ الثَّلَاثَ».

میرداماد در پی‎ نوشت خود بر رجال الکشی، نیز علامه مجلسی در بحار الأنوار نام راوی را در این حدیث، الحسین بن عبدالرحیم ثبت کرده‌اند.

به هر روی، به علت ناهماهنگی در نام شاگرد حدیثی او در منابع پیشین، اتحاد راوی مورد گفتوگو با آنها اثبات پذیر نیست.

طبقه راوی

تاریخ تولد و درگذشت راوی در منابع دسترس گزارش نشده؛ ولی روایت تفسیر کنز الدقائق همدورگی راوی با سلمان (سلیمان) شاذکونی را می‌‌رساند.

شاذکونی، چنان که از کتاب الثاقب فی المناقب گزارش شد، نامش سلیمان بن داوود المنقری البصری الشاذکونی است که در منابع گوناگون شیعه و سنی از او یاد، و روایات فراوانی از وی گزارش شده است. تاریخ وفاتش سال ۲۳۴ هجری قمری است و بر این پایه، روزگار زندگی راوی، نیمه دوم سده دوم هجری و نیمه اول قرن سوم خواهد بود و این زمان، برابر با دوران امامت امام کاظم، امام رضا، امام جواد و امام هادی(ع) است. بر این پایه، این راوی از طبقه ششم به شمار می‌آید.

استادان و شاگردان راوی

بر اساس سند تفسیر کنز الدقائق استاد وی سلیمان بن داوود شادکونی نیز صاحب کتاب الواحدة است. شیخ طوسی و ابن ندیم این کتاب را اثر محمد بن جمهور معرفی کرده‌اند؛ ولی نجاشی آن را اثر قلمی فرزند او حسن بن محمد بن جمهور دانسته است. پیش‎بینی می‌شود که این کتاب اثر محمد بن جمهور است و چون یکی از مشهورترین روایتگران کتاب او فرزندش حسن بن محمد بن جمهور است، برای وی نیز نوشته شده است. نمای سند تفسیر کنزالدقائق بیان کننده آن است که روایتگر از حسن بن عبدالرحیم تمار حسن بن محمد بن جمهور عمی است.

مذهب راوی

به علت ناشناختگی راوی، مذهب و گرایش فکری او نیز پوشیده است؛ ولی از حدیث تفسیر کنزالدقائق از دو نکته، تشیع راوی برداشت می‌گردد:

1. راوی، صاحب کتاب الواحدة (محمد بن جمهور) را از فقها شمرده است. فقیه خوانده شدن عالم و محدثی شیعی به نام محمد بن جمهور (نویسنده کتاب الواحدة) از سوی راوی، نشانه همگرایی و همسویی اعتقادی او با استادش محمد بن جمهور است.
2. شوق راوی بر دریافت احادیث فضائل امیر مؤمنان(ع) که نشانه علاقه‌مندی و شیفتگی قلبی او به آن بزرگوار است.

جایگاه حدیثی راوی

از مطالب پیشگفته روشن گردید که جایگاه حدیثی راوی شناخته شده نیست، از این رو وی از راویان مجهول شمرده می‌شود.

منابع

1. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری ج۷