ابراهیم بن نعیم عبدی در تراجم و رجال

این مدخل زیرشاخهٔ بحث ابراهیم بن نعیم عبدی است. ابراهیم بن نعیم عبدی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: ابراهیم بن نعیم عبدی در تراجم و رجال - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

ابراهیم بن نعیم در سند ۱ روایت تفسیر کنز الدقائق، به نقل از کتاب محاسن برقی یاد شده: «و فی محاسن البرقی: عَنْهُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِيزٍ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ نُعَيْمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ S قَالَ: إِذَا دَخَلْتَ مُدْخَلًا تَخَافُهُ فَاقْرَأْ هَذِهِ الْآيَةَ- رَبِّ أَدْخِلْنِي مُدْخَلَ صِدْقٍ وَأَخْرِجْنِي مُخْرَجَ صِدْقٍ وَاجْعَلْ لِي مِنْ لَدُنْكَ سُلْطَانًا نَصِيرًا وَ إِذَا عَايَنْتَ الَّذِي تَخَافُهُ فَاقْرَأْ آيَةَ الْكُرْسِيِّ»

شرح حال راوی

عنوان ابراهیم بن نعیم مشترک میان سه نفر (ابراهیم بن نعیم ازدی؛ ابراهیم بن نعیم صحاف؛ ابراهیم بن نعیم عبدی) است که از اصحاب امام صادق S شمرده شده‌اند و مراد از آن در سند یادشده، ابراهیم بن نعیم عبدی مکنی بأبی صباح کنانی است، به سه دلیل:

1. در تفسیر کنز الدقائق عنوان ابوصباح کنانی، بیش از چهل بار در اسناد روایات تفسیری آمده؛ ولی از ابراهیم بن نعیم ازدی و ابراهیم بن نعیم صحاف روایتی نقل نشده است. بر این اساس، می‌‌توان گفت که مراد از ابراهیم بن نعیم در این سند ابراهیم بن نعیم عبدی، ابوصباح کنانی است که از راویان تفسیری شمرده می‌شود.
2. اتحاد راوی و مروی عنه؛ زیرا راوی از ابراهیم بن نعیم در این سند حریز است که در برخی از سندها از ابوالصباح روایت کرده؛ مانند: «... عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ حَرِيزٍ قَالَ قَالَ بُكَيْرٌ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ S وَ أَبُو الصَّبَّاحِ وَ أَبُو سَعِيدٍ وَ الْحَسَنُ النَّبَّالُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ S قَالُوا قُلْنَا لَهُمَا إِنَّمَا نَشْتَرِي ثِيَاباً يُصِيبُهَا الْخَمْرُ...».
3. روایت یادشده از کتاب محاسن برقی است و برقی فقط نام ابراهیم، ابوصباح کنانی را در رجال خود ذکر کرده است.

کشی درباره ابراهیم بن نعیم عبدی: و کان کوفیاً، و إنما سمی الکنانی لأن منزله فی کنانة فعرف به و کان عبدیاً.

نجاشی: إبراهیم بن نعیم العبدی أبوالصباح الکنانی نزل فیهم فنسب إلیهم، کان أبوعبدالله S یسمیه المیزان، لثقته، ذکره أبو العباس فی الرجال، رأی أبا جعفر و روی عن أبی إبراهیم S. له کتاب یرویه عنه جماعة. أخبرنا محمد بن علی قال: حدثنا علی بن حاتم عن محمد بن أحمد بن ثابت القیسی قال: حدثنا محمد بن بکر و الحسن بن محمد بن سماعة، عن صفوان، عنه به.

شیخ طوسی: أبوالصباح الکنانی، و قال ابن عقدة: إسمه إبراهیم بن نعیم. له کتاب، أخبرنا ابن أبی جید، عن ابن الولید، عن الصفار، عن أحمد بن محمد، عن محمد بن إسماعیل بن بزیع والحسن بن علی بن فضال، عن محمد بن الفضیل عن أبی الصباح و رواه صفوان بن یحیی عن أبی الصباح.

در کتاب الرجال نیز در اصحاب امام باقر S می‌نویسد: له أصل رواه محمد بن إسماعیل بن بزیع و محمد بن الفضیل و أبو محمد صفوان بن یحیی بیاع السابری الکوفی عنه، و روی عنه غیر الأصول عثمان بن عیسی و علی بن الحسن بن رباط و محمد بن إسحاق الخزاز و ظریف بن ناصح و غیرهم، و ممن روی عنه أبوالصباح عن أبی عبدالله S صابر و منصور بن حازم و ابن أبی یعفور.

در اصحاب امام صادق S هم می‌نگارد: إبراهیم بن نعیم العبدی، أبوالصباح الکنانی، من عبد القیس و نسب إلی بنی کنانة لأنه نزل فیهم

طبقه راوی

از تاریخ ولادت راوی اطلاعی در دست نیست؛ اما ابن داوود وفات وی را پس از سال ۱۷۰ (ق) دانسته و سن او را هنگام مرگش، بیش از هفتاد سال ذکر کرده؛ همچنین شیخ طوسی و برقی] وی را از اصحاب امامان امام باقر و امام صادق (ع) شمرده‌اند؛ اما نجاشی او را از راویان امام کاظم S نیز یاد کرده و نوشته است: رأی أبا جعفر، و روی عن أبی إبراهیم S.

بر اساس اسناد روایات، بیشترین روایات وی از امام صادق S بوده و در برخی اسناد از امام باقر S نیز نقل روایت کرده؛ اما حدیث از امام کاظم S (م ۱۸۳ق) از او یافت نشده؛ هرچند از جهت طبقه محذوری ندارد، تنها در سند ۱ روایت کتاب من لا یحضره الفقیه از ابی الحسن S روایت کرده که در آن هم اختلاف است: «وَ رَوَى حَمَّادُ بْنُ عُثْمَانَ عَنْ أَبِي الصَّبَّاحِ الْكِنَانِيِّ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي الْحَسَنِ S إِنَّ أُمِّي تَصَدَّقَتْ عَلَيَّ بِنَصِيبٍ لَهَا فِي دَارٍ فَقُلْتُ لَهَا إِنَّ الْقُضَاةَ لَا يُجِيزُونَ هَذَا وَ لَكِنِ اكْتُبِيهِ شِرًى فَقَالَتْ اصْنَعْ مِنْ ذَلِكَ مَا بَدَا لَكَ وَ كُلَّمَا تَرَى أَنَّهُ يَسُوغُ لَكَ فَتَوَثَّقْتُ فَأَرَادَ بَعْضُ الْوَرَثَةِ أَنْ يَسْتَحْلِفَنِي أَنِّي قَدْ نَقَدْتُ هَذَا الثَّمَنَ وَ لَمْ أَنْقُدْهَا شَيْئاً فَمَا تَرَى قَالَ احْلِفْ لَهُ»؛

این روایت در جایی دیگر در من لایحضره الفقیه نیز در تهذیب الأحکام نقل شده که در سندش آمده است: «حَمَّادُ بْنُ عُثْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي الصَّبَّاحِ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي الْحَسَنِ S...»؛

بعضی از بزرگان در وجود محمد بن ابی صباح تردید، و به تصحیف در سند اعتقاد پیدا کردند:

علامه محمدتقی مجلسی: و روی حماد بن عثمان فی الصحیح کالشیخ عن محمد بن الصباح (الثقة) أو أبی الصباح (المجهول)؛....

علامه محمدباقر مجلسی: و قال بعض الأفاضل أنه محمد بن الفضیل عن أبی الصباح. إنتهی؛ و فیه أنه لم تعهد روایة الکنانی عن أبی الحسن عل. و فی الفقیه أیضاً کما فی المتن.

مرحوم کلباسی: والظاهر تطرق السقط، والأصل: محمد بن الفضیل عن أبی الصباح، مع أن أبا الصباح قد عده الشیخ من أصحاب الباقرین (ع) و ذکر النجاشی أنه رأی أباجعفر S.

مرحوم اردبیلی در جامع الرواة و آیت الله خویی در معجم رجال الحدیث، محمد بن ابی صباح را مصحف محمد بن صباح دانسته‌اند، چون شیخ طوسی محمد بن صباح را از اصحاب امام کاظم S شمرده است.

بر این اساس، روایت ابراهیم بن نعیم عبدی از امام کاظم S که نجاشی به آن اشاره کرده، گرچه از جهت طبقه محذوری ندارد، در اسناد روایت موردی برای آن یافت نشده است.

آیت الله بروجردی در طبقات رجال الکافی ابراهیم بن نعیم را از طبقه چهارم و در طبقات رجال التهذیب وی را از طبقه پنجم راویان شمرده است

استادان و شاگردان راوی

ابراهیم بن نعیم عبدی از اشخاص متعددی روایت کرده که از مشایخ حدیثی وی به شمار میآیند؛ مانند اصبغ بن نباتة، ابوبصیر، یزید بن خلیفة، زرارة، بشیر دهان، خیثمة جعفی، یحیی بن عبدالحمید حمانی، محمد بن عبدالرحمن سلمی، صابر (مولی بسام صیرفی)، منصور بن حازم و ابن ابی یعفور.

افراد فراوانی نیز از وی نقل روایت کرده‌اند که از شاگردان حدیثی او شمرده میشوند؛ نظیر محمد بن فضیل، سیف بن عمیرة، حماد بن عثمان، یونس، محمد بن مسلم، ابان بن عثمان، حسن بن محبوب، یحیی حلبی، منصور بن یونس، جعفر بن محمد بن شریح، علی بن نعمان، ابراهیم بن عمر، سلمة بن حیان، جمیل بن صالح، یحیی بن مبارک، ابن ابی عمیر، صفوان، صندل، سلمة صاحب السابری، عبدالله بن جبلة، ابوایوب، محمد بن جریر طبری، عبدالله مغیرة، عثمان بن عیسی و....

جایگاه حدیثی راوی

ابراهیم بن نعیم از راویان و محدثان بزرگ است که بسیار در موضوعات مختلف فقهی، کلامی و تفسیری از وی روایات رسیده و به تصریح شیخ طوسی وی دارای آثار متعدد علمی بوده که بعضی از آنها از اصول شیعه به شمار می‌آیند و راویان بزرگی مانند صفوان بن یحیی و محمد بن اسماعیل بن بزیع اصل وی را روایت کرده و عثمان بن عیسی و علی بن حسن بن رباط کتاب‌های غیر اصول وی را نقل کرده‌اند.

همه رجالیان با استناد به کلام امام صادق S که درباره ابراهیم بن نعیم عبدی فرموده: أنت میزان لیس فیه عین به وثاقت و جلالت وی نظر داده‌اند.

مرحوم شیخ مفید در رساله عددیه (جوابات أهل الموصل) خود روایاتی را از ابراهیم بن نعیم و دیگر راویان، درباره شمار روزهای ماه رمضان نقل کرده و در آغاز آنها می‌نویسد: و أما رواه الحدیث بأن شهر رمضان شهر من شهور السنة یکون تسعة و عشرین یوماً و یکون ثلاثین یوماً فهم فقهاء أصحاب أبی جعفر محمد بن علی و أبی عبدالله جعفر بن محمد و أبی الحسن موسی بن جعفر و أبی الحسن علی بن موسی و أبی جعفر محمد بن علی و أبی الحسن علی بن محمد و أبی محمد الحسن بن علی بن محمد (ع) و الأعلام الرؤساء المأخوذ عنهم الحلال و الحرام و الفتیا و الأحکام الذین لا یطعن علیهم و لا طریق إلی ذم واحد منهم و هم أصحاب الأصول المدونة و المصنفات المشهورة

روایات کشی

در کتاب اختیار معرفة الرجال کشی دو دسته روایت در ترجمه ابراهیم بن نعیم عبدی نقل شده:

1. روایات مدح وی؛ نمونه‌هایش:
   1. «مُحَمَّدُ بْنُ مَسْعُودٍ، قَالَ حَدَّثَنِي عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ قَالَ حَدَّثَنِي أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْوَشَّاءِ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا قَالَ:، قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ S لِأَبِي الصَّبَّاحِ الْكِنَانِيِّ أَنْتَ مِيزَانٌ! فَقَالَ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ الْمِيزَانُ رُبَّمَا كَانَ فِيهِ عَيْنٌ! قَالَ أَنْتَ مِيزَانٌ لَيْسَ فِيهِ عَيْنٌ».
   2. «مُحَمَّدُ بْنُ مَسْعُودٍ، قَالَ كَتَبَ إِلَيَّ الشَّاذَانِيُّ، قَالَ حَدَّثَنَا الْفَضْلُ، قَالَ حَدَّثَنِي عَلِيُّ بْنُ الْحَكَمِ وَ غَيْرُهُ، عَنْ أَبِي الصَّبَّاحِ الْكِنَانِيِّ قَالَ: جَاءَنِي سَدِيرٌ فَقَالَ لِي إِنَّ زَيْداً تَبَرَّأَ مِنْكَ، قَالَ فَأَخَذْتُ عَلَى ثِيَابِي، قَالَ وَ كَانَ أَبُو الصَّبَّاحِ رَجُلًا ضَارِياً، قَالَ، فَأَتَيْتُهُ فَدَخَلْتُ عَلَيْهِ وَ سَلَّمْتُ عَلَيْهِ فَقُلْتُ لَهُ يَا أَبَا الْحُسَيْنِ بَلَغَنِي أَنَّكَ قُلْتَ الْأَئِمَّةُ أَرْبَعَةٌ ثَلَاثَةٌ مَضَوْا وَ الرَّابِعُ هُوَ الْقَائِمُ! قَالَ زَيْدٌ هَكَذَا قُلْتُ، قَالَ، فَقُلْتُ لِزَيْدٍ هَلْ تَذْكُرُ قَوْلَكَ لِي بِالْمَدِينَةِ فِي حَيَاةِ أَبِي جَعْفَرٍ S وَ أَنْتَ تَقُولُ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى قَضَى فِي كِتَابِهِ: أَنَّ مَنْ قُتِلَ مَظْلُومًا فَقَدْ جَعَلْنَا لِوَلِيِّهِ سُلْطَانًا، وَ إِنَّمَا الْأَئِمَّةُ وُلَاةُ الدَّمِ وَ أَهْلُ الْبَابِ وَ هَذَا أَبُو جَعْفَرٍ الْإِمَامِ فَإِنْ حَدَثَ بِهِ حَدَثٌ فَإِنَّ فِينَا خَلَفاً، وَ قَالَ، كَانَ يَسْمَعُ مِنِّي خُطَبَ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ S وَ أَنَا أَقُولُ: فَلَا تُعَلِّمُوهُمْ فَهُمْ أَعْلَمُ مِنْكُمْ، فَقَالَ لِي أَ مَا تَذْكُرُ هَذَا الْقَوْلَ فَقُلْتُ بَلَى فَإِنَّ مِنْكُمْ مَنْ هُوَ كَذَلِكَ، قَالَ، ثُمَّ خَرَجْتُ مِنْ عِنْدِهِ فَتَهَيَّأْتُ وَ هَيَّأْتُ رَاحِلَةً، وَ مَضَيْتُ إِلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ S وَ دَخَلْتُ عَلَيْهِ، وَ قَصَصْتُ عَلَيْهِ مَا جَرَى بَيْنِي وَ بَيْنَ زَيْدٍ، فَقَالَ أَ رَأَيْتَ لَوْ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى ابْتَلَى زَيْداً فَخَرَجَ مِنَّا سَيْفَانِ آخَرَانِ بِأَيِّ شَيْءٍ يُعْرَفُ أَيُّ السُّيُوفِ سَيْفُ الْحَقِّ، وَ اللَّهِ مَا هُوَ كَمَا قَالَ، لَئِنْ خَرَجَ لَيَقْتُلُنَّ، قَالَ فَرَجَعْتُ فَانْتَهَيْتُ إِلَى الْقَادِسِيَّةِ فَاسْتَقْبَلَنِي الْخَبَرَ بِقَتْلِهِ رَحِمَهُ اللَّهُ. عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ قُتَيْبَةَ، قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو مُحَمَّدٍ الْفَضْلُ بْنُ شَاذَانَ، قَالَ حَدَّثَنِي عَلِيُّ بْنُ الْحَكَمِ، بِإِسْنَادِهِ، هَذَا الْحَدِيثَ بِعَيْنِهِ».
   3. «مُحَمَّدُ بْنُ مَسْعُودٍ، قَالَ، قَالَ عَلِيُّ بْنُ الْحَسَنِ: أَبُو الصَّبَّاحِ الْكِنَانِيُّ ثِقَةُ وَ كَانَ كُوفِيّاً، وَ إِنَّمَا سُمِّيَ الْكِنَانِيَّ لِأَنَّ مَنْزِلَهُ فِي كِنَانَةَ فَعَرَفَ بِهِ وَ كَانَ عَبْدِيّاً».
2. روایت نکوهش وی؛ نمونه‌هایش:
   1. «مَا رُوِيَ عَنْ أَبِي الصَّبَّاحِ الْكِنَانِيِّ قَالَ صِرْتُ يَوْماً إِلَى بَابِ أَبِي جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ S فَقَرَعْتُ الْبَابَ فَخَرَجَتْ إِلَيَّ وَصِيفَةٌ نَاهِدٌ فَضَرَبْتُ بِيَدِي إِلَى رَأْسِ ثَدْيِهَا وَ قُلْتُ لَهَا قُولِي لِمَوْلَاكِ إِنِّي بِالْبَابِ فَصَاحَ مِنْ آخِرِ الدَّارِ ادْخُلْ لَا أُمَّ لَكَ فَدَخَلْتُ وَ قُلْتُ يَا مَوْلَايَ وَ اللَّهِ مَا قَصَدْتُ رِيبَةً وَ لَا أَرَدْتُ إِلَّا زِيَادَةً فِي يَقِينِي فَقَالَ صَدَقْتَ لَئِنْ ظَنَنْتُمْ أَنَّ هَذِهِ الْجُدْرَانَ تَحْجُبُ أَبْصَارَنَا كَمَا تَحْجُبُ أَبْصَارَكُمْ إِذَنْ لَا فَرْقَ بَيْنَنَا وَ بَيْنَكُمْ فَإِيَّاكَ أَنْ تُعَاوِدَ لِمِثْلِهَا»؛
   2. «...عَنْ أَحْمَدَ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ بُرَيْدٍ الْعِجْلِيِّ، قَالَ:، كُنْتُ أَنَا وَ أَبُو الصَّبَّاحِ الْكِنَانِيُّ عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ S فَقَالَ: كَانَ أَصْحَابُ أَبِي وَ اللَّهِ خَيْراً مِنْكُمْ، كَانَ أَصْحَابُ أَبِي وَرَقاً لَا شَوْكَ فِيهِ وَ أَنْتُمُ الْيَوْمَ شَوْكٌ لَا وَرَقَ فِيهِ، فَقَالَ أَبُو الصَّبَّاحِ الْكِنَانِيُّ جُعِلْتُ فِدَاكَ فَنَحْنُ أَصْحَابُ أَبِيكَ! قَالَ: كُنْتُمْ يَوْمَئِذٍ خَيْراً مِنْكُمُ الْيَوْمَ»؛

بزرگان رجالی با بررسی سند و دلالت روایت یادشده، تصریح کرده‌اند که با جلالت و وثاقت ابراهیم بن نعیم منافاتی ندارد:

میرزای استر آبادی: و هذا علی تقدیر الصحة غیر مضر بوثاقته کما هو ظاهر.

علامه امین بعد از نقل عبارت میرزای استر آبادی: و هذا علی تقدیر الصحة غیر مضر بوثاقته کما هو ظاهر انتهی و ذلک لأن فعله هذا لم یکن لریبة کما صرح به و حلف علیه و صدقه الامام S و اما قول الصادق S فی روایة الکشی المتقدمة أنتم الیوم شوک لا ورق فیه و قوله کنتم یومئذ خیرا منکم الیوم فلا یدل علی قدح لأن مثله یجری مجری الوعظ والحث علی الصلاح و الخیر.

رجالی معاصر، سید ابطحی بعد از نقل روایت نخست ... فضربت بیدی إلی رأس ثدیها... : فضعیف سنداً بالإرسال، و دلالة إذ فیه تصدیق قوله و صدق نیته. و إنما وبخه علی شکه فی علمهم بالغیب، و علی ما استعمله فی سبیل الیقین به. و یؤکد ذلک أنه کان ذلک منه فی عصر الباقر S و قد مدحه الصادق S فی أصحاب أبیه بزمنه، کما تقدم فی روایة الکشی

منابع

1. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری ج۱