اسماعیل بن محمد علوی در تراجم و رجال
این مدخل زیرشاخهٔ بحث اسماعیل بن محمد علوی است. اسماعیل بن محمد علوی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اسماعیل بن محمد علوی در تراجم و رجال - پرسش مرتبط نداردآشنایی اجمالی
اسماعیل بن محمد[۱]، در یک سند تفسیر کنز الدقائق به نقل از تأویل الآیات الظاهرة یاد شده است:
«حَدَّثَنَا عَبْدُ اَللَّهِ بْنُ عَلِيِّ بْنِ عَبْدِ اَلْعَزِيزِ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ اَلْحُسَيْنِ بْنِ زَيْدٍ عَنْ عَمِّهِ عُمَرَ بْنِ عَلِيٍّ عَلَيْهِ السَّلاَمُ قَالَ: خَطَبَ اَلْحَسَنُ بْنُ عَلِيٍّ عَلَيْهِ السَّلاَمُ اَلنَّاسَ حِينَ قُتِلَ عَلِيٌّ عَلَيْهِ السَّلاَمُ فَقَالَ قُبِضَ فِي هَذِهِ اَللَّيْلَةِ رَجُلٌ لَمْ يَسْبِقْهُ اَلْأَوَّلُونَ بِعِلْمٍ وَ لاَ يُدْرِكُهُ اَلْآخَرُونَ مَا تَرَكَ عَلَى ظَهْرِ اَلْأَرْضِ صَفْرَاءَ وَ لاَ بَيْضَاءَ إِلاَّ سَبْعَمِائَةِ دِرْهَمٍ فَضَلَتْ مِنْ عَطَائِهِ أَرَادَ أَنْ يَبْتَاعَ بِهَا خَادِماً لِأَهْلِهِ »[۲].[۳]
شرح حال راوی
اسماعیل بن محمد از راویان مشترک است؛ ولی به قرینه راوی عبدالله بن علی بن عبدالعزیز و مروی عنه علی بن جعفر، مقصود از این عنوان در این سند اسماعیل بن محمد بن اسحاق بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین(ع) است.
وی از راویان شیعه و از اصحاب امام رضا(ع) است و در اسناد روایات به واسطه پدر خود از جدش اسحاق بن جعفر - معروف به مؤتمن[۴]- از عموی پدرش علی بن جعفر و از امام رضا(ع) [۵] روایت کرده است.
وی افزون بر داشتن کتاب، راوی کتاب مسائل عموی پدرش یعنی علی بن جعفر نیز هست.
نجاشی:"إسماعيل بن محمد بن إسحاق بن جعفر بن محمد بن علي بن الحسين(ع)، ثقة، روى عن جده إسحاق بن جعفر وعن عم أبيه علي بن جعفر صاحب المسائل. له كتاب أخبرني محمد بن علي الكاتب عن محمد بن عبدالله قال: حدثنا أبوالقاسم إسحاق بن العباس بن إسحاق بن موسى بن جعفر بديبل سنة اثنتين وعشرين وثلاثمائة قال: حدثنا أبي قال: حدثنا إسماعيل بن محمد به"[۶].
شیخ طوسی در کتاب الفهرست از وی نام نبرده[۷]؛ لکن در کتاب الرجال او را از اصحاب امام رضا(ع) برشمرده[۸] و نوشته است: "إسماعيل بن محمد بن إسحاق بن جعفر بن محمد بن علي بن الحسين بن علي بن أبي طالب(ع)، أسند عنه"[۹].[۱۰]
طبقه راوی
از تاریخ ولادت و وفات اسماعیل بن محمد بن اسحاق گزارشی نرسیده است؛ لکن أبو القاسم عبدالله بن محمد بن عبدالعزیز بن منیع متوفای سال ۳۱۷ هجری قمری[۱۱] از وی روایت کرده[۱۲] و ایشان از علی بن جعفر متوفای سال ۲۱۰ هجری قمری[۱۳] روایت کرده است[۱۴] و بر پایه بعضی اسناد در سال ۲۶۳ هجری قمری زنده بوده و در مدینه می‌زیسته است[۱۵].
شیخ طوسی، اسماعیل بن محمد بن اسحاق را از اصحاب امام رضا(ع) برشمرده است [۱۶].[۱۷]
استادان و شاگردان راوی
اسماعیل بن محمد از راویانی همچون پدرش محمد بن اسحاق بن جعفر، عموی پدرش علی بن جعفر، یعقوب بن زیاد، أبو محمد حسن بن محمد حسینی عقیقی و أبو القاسم کهمس بن معمر[۱۸] روایت کرده که از اساتید حدیثی وی شمرده می‌شوند و کسانی نظیر عبدالله بن علی بن عبدالعزیز، حسن بن محمد بن یحیی علوی، ابو اسحاق بن عباس، فرزندش موسی بن اسماعیل و احمد بن عبدالرحیم بن سعد، أبو جعفر قیسی[۱۹] از اسماعیل بن محمد روایت کرده‌اند که از شاگردان حدیثی وی به شمار می‌روند.[۲۰]
مذهب راوی
اسماعیل بن محمد بن اسحاق از راویان شیعه امامی است، از این رو در رجال نجاشی عنوان شده است و مضامین روایات او نیز بر این مطلب گواهی می‌دهند.[۲۱]
جایگاه حدیثی راوی
نجاشی به وثاقت اسماعیل بن محمد تصریح کرده است[۲۲] و علامه حلی و ابن داود نیز از ایشان در قسم اول کتابشان که به راویان ممدوح و ثقه اختصاص دارد، نام برده و به عبارت نجاشی اشاره کرده‌اند[۲۳].
برخی احادیث اسماعیل بن محمد:
- «قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ رَحِمَهُ اللَّهُ حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى الْعَلَوِيُّ عَنْ أَبِي مُحَمَّدٍ إِسْمَاعِيلَ بْنِ [مُحَمَّدِ بْنِ] إِسْحَاقَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ قَالَ حَدَّثَنِي عَمِّي عَلِيُّ بْنُ جَعْفَرٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ زَيْدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ(ع) قَالَ: خَطَبَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ(ع) حِينَ قُتِلَ عَلِيٌّ(ع) ثُمَّ قَالَ وَ إِنَّا مِنْ أَهْلِ بَيْتٍ افْتَرَضَ اللَّهُ مَوَدَّتَهُمْ عَلَى كُلِّ مُسْلِمٍ حَيْثُ يَقُولُ ﴿لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى وَمَنْ يَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِيهَا حُسْنًا﴾[۲۴] فَاقْتِرَافُ الْحَسَنَةِ مَوَدَّتَنَا أَهْلَ الْبَيْتِ»[۲۵]؛
- «أَخْبَرَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدٍ قَالَ أَخْبَرَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُحَمَّدٍ قَالَ حَدَّثَنِي مُوسَى بْنُ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ قَالَ حَدَّثَنَا أَبِي عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ قَالَ حَدَّثَنَا عُمَرُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ حَدَّثَنِي حُسَيْنُ بْنُ زَيْدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ قَالَ: قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ لَنَا سَبْعُ خِصَالٍ لَيْسَتْ لِغَيْرِنَا وَ لَا يَدَّعِيهَا إِلَّا مُفْتَرٍ مِنَّا رَسُولُ اللَّهِ(ص) لَا يَسْتَطِيعُ أَحَدٌ أَنْ يَقُولَ هُوَ مِنَّا دُونَكُمْ وَ مِنَّا سَيِّدُ الشُّهَدَاءِ لَا يَسْتَطِيعُ أَحَدٌ أَنْ يَقُولَ هُوَ مِنَّا دُونَكُمْ وَ مِنَّا وَصِيُّ رَسُولِ اللَّهِ صأَوَّلُ الْمُؤْمِنِينَ إِيمَاناً وَ أَعْظَمُهُمْ جِهَاداً وَ مِنَّا سَيِّدَةُ نِسَاءِ أَهْلِ الْجَنَّةِ فَاطِمَةُ(س) بِنْتُ رَسُولِ اللَّهِ(ص) إِلَّا مَرْيَمَ بِنْتَ عِمْرَانَ(ع) لَا يَسْتَطِيعُ أَحَدٌ أَنْ يَقُولَ هِيَ مِنَّا دُونَكُمْ وَ مِنَّا جَعْفَرٌ الطَّيَّارُ فِي الْجَنَّةِ لَا يَسْتَطِيعُ أَحَدٌ أَنْ يَقُولَ هُوَ مِنَّا دُونَكُمْ وَ مِنَّا السِّبْطَيْنِ سَيِّدِي شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ لَا يَسْتَطِيعُ أَحَدٌ أَنْ يَقُولَ هُمَا مِنَّا دُونَكُمْ»[۲۶].
یادآوری: آیت الله خویی معتقد است به اتحاد اسماعیل بن محمد بن اسحاق مذکور در رجال نجاشی با اسماعیل بن محمد مذکور در الفهرست شیخ. وی پس از نقل این عبارت شیخ: "إسماعيل بن محمد، له أصل، أخبرنا بالاسناد الأول، عن أحمد بن أبي عبدالله، عن ابن أبي عمير، عنه"[۲۷] نوشته است: "اقتصار الشيخ، على هذا وعدم تعرضه لإسماعيل بن محمد بن إسحاق الآتي، واقتصار النجاشي عليه، وعدم تعرضه لهذا مع اتحاد الطبقة، يدلنا على اتحادهما"[۲۸].
ایشان در جای دیگری پس از نقل عبارت نجاشی نوشته‌اند: "لم يتعرض له الشيخ في الفهرست بالعنوان المذكور، ولكنه تعرض له بعنوان إسماعيل بن محمد"[۲۹].
سپس یادآوری کرده که نام این راوی در سند سه روایت کتاب الکافی قرار گرفته که از امام صادق(ع)، محمد بن بکر بن جناح و محمد بن سنان روایت کرده است [۳۰].[۳۱]
تحقیق
استظهار اتحاد دو عنوان (عنوان رجال نجاشی با عنوان الفهرست شیخ) از جهت طبقه سازگاری ندارد؛ زیرا راوی کتاب (اصل) اسماعیل بن محمد در الفهرست شیخ، ابن ابی عمیر است[۳۲] که در سال ۲۱۷ هجری قمری وفات کرده[۳۳]، در حالی که از اسماعیل بن محمد بن اسحاق، أبو القاسم عبدالله بن محمد بن عبدالعزیز بن منیع روایت کرده[۳۴] که در سال ۳۱۷ هجری قمری از دنیا رفته است[۳۵]، بلکه مراد از اسماعیل بن محمد در الفهرست شیخ، اسماعیل بن محمد منقری است، به قرینه روایت ابن ابی عمیر از وی در بعضی اسناد روایات[۳۶].[۳۷]
منابع
پانویس
- ↑ ر.ک: رجال النجاشی، ص۲۹، ش۶۰؛ رجال الطوسی، ص۳۵۱، ش۵۱۹۸؛ خلاصة الاقوال (رجال العلامة الحلی)، ص۱۰، ش۱۷؛ الرجال (ابن داود)، ص۵۸، ش۱۹۱؛ زبدة الأقوال، ص۶۲، ش۲۸۲؛ مجمع الرجال، ج۱، ص۲۲۱؛ منهج المقال فی تحقیق احوال الرجال، ج۲، ص۳۵۴، ش۵۹۱؛ نقد الرجال، ج۱، ص۲۲۸، ش۵۳۴؛ جامع الرواة، ج۱، ص۱۰۱، ش۷۰۷؛ الوجیزه، ص۳۲، ش۲۱۴؛ معراج أهل الکمال، ص۲۵۸؛ منتهی المقال فی أحوال الرجال، ج۲، ص۸۴، ش۳۸۴؛ طرائف المقال، ج۱، ص۲۲۸، ش۱۳۹۸، ص۲۸۴، ش۱۹۳۲؛ شعب المقال، ص۵۴، ش۹۹؛ تنقیح المقال، ج۱۰، ص۲۹۴، ش۲۴۰۵؛ أعیان الشیعه، ج۳، ص۴۰۱؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۶۶۲، ش۴۱۱؛ معجم رجال الحدیث، ج۴، ص۸۳، ۱۴۱۹، ص۸۵، ش۱۴۲۲؛ قاموس الرجال، ج۲، ص۱۰۱، ش۸۷۳.
- ↑ تفسیر کنز الدقائق، ج۱۰، ص۳۸۴ به نقل از تأویل الآیات الظاهرة، ص۴۵۰.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۴، ص 236.
- ↑ و أما إسحاق بن جعفر الصادق(ع) و یکنی أبا محمد. و یلقب المؤتمن. و ولد بالعریض. و کان من أشبه الناس برسول الله(ص) و أمه أم أخیه موسی الکاظم(ع). و کان محدثا جلیلا؛ (عمدة الطالب، ص۲۴۹).
- ↑ «حَدَّثَنَا أَبُو أَحْمَدَ الْحَسَنُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَعِيدٍ الْعَسْكَرِيُّ قَالَ أَخْبَرَنَا أَبُو الْقَاسِمِ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْعَزِيزِ بْنِ مَنِيعٍ قَالَ حَدَّثَنِي إِسْمَاعِيلُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ(ع) بِمَدِينَةِ الرَّسُولِ(ص) قَالَ حَدَّثَنِي عَلِيُّ بْنُ مُوسَى بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُوسَى بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ...»؛ (عیون اخبار الرضا(ع)، ج۱، ص۳۱۶؛ معانی الاخبار، ص۸۰).
- ↑ رجال النجاشی، ص۲۹، ش۶۰.
- ↑ شاید بدان جهت باشد که به کتاب وی اطلاع پیدا نکرده است.
- ↑ علامه شوشتری اشاره می‌کند که عدم ذکر نام راوی در رجال شیخ، ناشی از غفلت شیخ طوسی است: عدم عنوان رجال الشیخ له غفلة، لعموم موضوعه درحالی که شیخ طوسی نام راوی را در کتاب رجال خود ذکر کرده است.
- ↑ رجال الطوسی، ص۳۵۱.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۴، ص 237-238.
- ↑ البغوی الحافظ الثقة الکبیر مسند العالم أبو القاسم عبدالله بن محمد بن عبدالعزیز بن المرزبان البغوی الأصل البغدادی ابن بنت أحمد بن منیع... مولده فی رمضان سنة أربع عشرة و مائتین... و عاش مائة سنة و ثلاث سنین... توفی البغوی فی لیلة عید الفطر سنة سبع عشرة و ثلاث مائة رحمه الله تعالی؛ (تذکرة الحفاظ، ج۲، ص۷۳۷، ش۷۳۸).
- ↑ «حَدَّثَنَا أَبُو أَحْمَدَ الْحَسَنُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَعِيدٍ الْعَسْكَرِيُّ قَالَ أَخْبَرَنَا أَبُو الْقَاسِمِ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْعَزِيزِ بْنِ مَنِيعٍ قَالَ حَدَّثَنِي إِسْمَاعِيلُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ(ع) بِمَدِينَةِ الرَّسُولِ(ص)...»؛ (عیون اخبار الرضا(ع)، ج۱، ص۳۱۵؛ معانی الأخبار، ص۸۰).
- ↑ علی بن جعفر ابن محمد بن علی بن الحسین سبط رسول الله(ص)، أبوالحسن الهاشمی، العلوی، المدنی، أخو الإمام موسی الکاظم و عم الإمام علی الرضا(ع) سکن العریض من نواحی المدینة المنورة و لهذا لقب بالعریضی... و قد صنف علی بن جعفر کتاب المناسک، و کتاباً فی الحلال و الحرام، و هو مجموعة مسائل لأخیه(ع) کما وقع فی أسناد کثیر من الروایات عن أئمة أهل البیت(ع) فی الکتب الأربعة، تبلغ ثلاثمائة و خمسة و خمسین موردا، روی جلها عن أخیه(ع) توفی بالعُریض سنة عشر و مائتین، و دفن فیه و قیل: مات فی مدینة قم، و دفن فیها، و لکنه غیر ثابت و قیل: إنه عاش حتی أدرک الإمام علی الهادی(ع) و مات فی زمانه؛ (موسوعة طبقات الفقهاء، ج۳، ص۳۸۴).
- ↑ رجال النجاشی، ص۲۹، ش۶۰.
- ↑ «... حَدَّثَنَا إِسْمَاعِيلُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ(ع) أَبُو مُحَمَّدٍ بِالْمَدِينَةِ، سَنَةَ ثَلَاثٍ وَ سِتِّينَ»؛ (تهذیب الکمال، ج۱، ص۲۱۸؛ تاریخ مدینة دمشق، ج۳، ص۳۳۸).
- ↑ ر.ک: رجال الطوسی، ص۳۵۱، ش۵۱۹۸.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۴، ص 238-239.
- ↑ ر.ک: الجعفریات، ص۲۱۳، ح۴؛ تفسیر کنز الدقائق، ج۱۰، ص۳۸۴؛ الأمالی (طوسی)، ص۲۲۲، ح۳۸۵؛ السنن الکبری (بیهقی)، ج۷، ص۴۱.
- ↑ ر.ک: تفسیر کنز الدقائق، ج۱۰، ص۳۸۴؛ مسائل علی بن جعفر، ص۳۲۸، (ح ۸۱۷)، ص۳۴۶، ح(۸۵۲)؛ الجعفریات، ص۲۱۳، ح۴؛ الأمالی (طوسی)، ص۵۹۵، ح۱۲۳۳.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۴، ص 239-240.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۴، ص 240.
- ↑ رجال النجاشی، ص۲۹، ش۶۰.
- ↑ ر.ک: خلاصة الأقوال (رجال العلامة الحلی)، ص۱۰، ش۱۷؛ الرجال (ابن داود)، ص۵۹، ش۱۹۲.
- ↑ این همان است که خداوند (آن را) به بندگانی از خویش که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده‌اند مژده می‌دهد بگو: برای این (رسالت) از شما مزدی نمی‌خواهم جز دوستداری خویشاوندان (خود) را و هر کس کاری نیک انجام دهد برای او در آن پاداشی نیک بیفزاییم که خداوند آمرزنده‌ای سپاس‌پذیر است سوره شوری، آیه ۲۳.
- ↑ مسائل علی بن جعفر(ع)، ص۳۲۸، ح۸۱۷.
- ↑ الجعفریات (الاشعثیات)، ص۲۱۳، ح۴.
- ↑ الفهرست (طوسی)، ص۵۳، ش۴۷.
- ↑ معجم رجال الحدیث، ج۴، ص۸۴، ش۱۴۱۹.
- ↑ معجم رجال الحدیث، ج۴، ص۸۵.
- ↑ ر.ک: الکافی، ج۲، ص۳۶۴، (ح ۲)، ص۴۲۵، (ح۵)، ج۸، ص۱۶۶، (ح ۱۸۰).
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۴، ص 240-242.
- ↑ ر.ک: الفهرست (طوسی)، ص۵۳، ش۴۷.
- ↑ ر.ک: رجال النجاشی، ص۳۲۶، ش۸۸۷.
- ↑ «... أَخْبَرَنَا أَبُو الْقَاسِمِ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْعَزِيزِ بْنِ مَنِيعٍ قَالَ حَدَّثَنِي إِسْمَاعِيلُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ(ع)...»؛ (عیون أخبار الرضا(ع)، ج۱، ص۳۱۵ - ۳۱۶، ح۱؛ نیز ر.ک: معانی الأخبار، ص۸۰، ح۱).
- ↑ ر.ک: الکنی و الألقاب، ج۲، ص۸۸.
- ↑ «عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْمِنْقَرِيِّ عَنْ هِشَامٍ الصَّيْدَلَانِيِّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ(ع) يَا هِشَامُ إِنْ رَأَيْتَ الصَّفَّيْنِ قَدِ الْتَقَيَا فَلَا تَدَعْ طَلَبَ الرِّزْقِ فِي ذَلِكَ الْيَوْمِ»؛ (الکافی، ج۵، ص۷۸، ح۷).
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۴، ص 243.