ذوالفضل (اسم الهی)
مقدمه
ذوالفضل به معنای صاحب فضل، از اسماء و صفات مطرح در قرآن کریم است که بیش از ۱۰ بار به صورت «ذوالفضل» و «ذوفضل» آمده است. این مقاله گرچه به اقتضای قواعد گزینش مدخل در ذیل ذوالفضل ارائه میشود، فارغ از این اصطلاح خاص عهده دار تبیین موضوع «فضل الهی» به صورت عام آن است. (ادامه مقاله) فضل در لغت به معنای فزونی و بیشتر از مقدار لازم و مشخص [۱] و افزون بر حدّ وسط[۲] است. معمولاً واژه «فضل» در زیاده چیزهای پسندیده به کار می‌رود و واژه «فضول» در زیاده چیزهای ناپسند[۳]. قرآن از کسانی که ثروتی افزون بر مخارج زندگی دارند، تعبیر «اولواالفضل» کرده است.[۴] در معنایی هماهنگ با مفهوم لغوی، فضل الهی در اصطلاح قرآنی به مفهوم منافع، نعمت‌ها و پاداش‌های زیاده بر استحقاق یا بدون استحقاق بندگان است که خدا به آنها می‌دهد[۵]، بنابراین در تحقق مفهوم فضل الهی اعطای منفعت از سوی خدا مقید به عدم استحقاق از سوی بندگان است. فضل الهی با این تعریف در برابر مفهوم ثواب الهی از منظر اغلب معتزله قرار می‌گیرد؛ زیرا آنان در تحقق مفهوم ثواب قید استحقاق را شرط دانسته‌اند[۶]. در مقایسه مفهوم نعمت با فضل برخی هر دو واژه را در مواردی به یک معنا گرفته‌اند[۷]؛ ولی برخی نعمت را در برخی آیات به مفهوم ثواب همسنگ با عمل دانسته‌اند[۸]. به نظر می‌رسد گرچه در برخی‌مصادیق، مفاهیم نعمت، احسان و رحمت با مفهوم فضل همپوشانی دارد، به خلاف فضل در مفهوم آنها شرط عدم استحقاق لحاظ نشده است.
فضل یا تفضل الهی به همین معنا در علم کلام نیز اصطلاح است. متکلمان مسلمان در مبحث عدل الهی و به تبع آنان مفسران در ذیل آیات از استحقاق بندگان نیکوکار در تحمل رنج‌های انجام تکالیف (ثواب اعمال) و نیز از استحقاق انسان‌ها و موجودات جاندار در برابر تحمل رنج‌های ناخواسته و خارج از اراده (آلام ابتدایی) بحث کرده و از فضل الهی سخن گفته و برای تأیید نظر خود به آیاتی از قرآن استناد کرده‌اند. (ادامه مقاله) واژه فضل با بسامد پرشمار آن در قرآن به جز در چند مورد همواره درباره فضل الهی به کار رفته است و حتی در ۱۳ آیه خداوند با تعبیر «ذوالفضل»: ﴿يَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِۦ مَن يَشَآءُ وَٱللَّهُ ذُو ٱلْفَضْلِ ٱلْعَظِيمِ﴾[۹] و «ذو فضل»: ﴿وَلَـٰكِنَّ ٱللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَى ٱلْعَـٰلَمِينَ﴾[۱۰] وصف شده است. افزون بر این، تعبیر «فضل الله» ۱۶ بار «فضله» (فضل خدا) ۲۹ بار، و «فضل، فضلاً و الفضل» که درباره فضل الهی است جمعا ۲۳ بار به کار رفته است.
مشتقات این ماده از باب تفعیل مانند «فضّل الله» و «فضّلنا» بیانگر تفضیل خدا و برتری دادن برخی بر دیگران است که از این مفهوم در ذیل «مُفَضِّل» که از اسماء و صفات الهی است بحث میشود.
در قرآن تعابیر فراوانی مانند نعمت، رحمت، احسان، عفو و مغفرت بیانگر اعطای مواهب الهی‌اند. در صورتی که در مبحث پاداش اعمال، بندگان مطیع را به سبب مملوک بودن، مستحق هیچ‌گونه پاداشی ندانیم، همه این آیات در قلمرو فضل الهی خواهند بود. چنان‌که نسبت به مکلفان غیر مطیع که هیچ‌گونه استحقاقی ندارند، همه آیاتی که نعمت‌های دنیوی را گزارش می‌کنند، در گستره فضل الهی‌اند، با این حال به جهت مستقل بودن مدخل‌های نعمت، رحمت و... و گستردگی مباحث، در این مقاله به واژه فضل اکتفا میشود. از آیاتی مانند ﴿مَن جَآءَ بِٱلْحَسَنَةِ فَلَهُۥ عَشْرُ أَمْثَالِهَا﴾[۱۱] که بیانگر فزونی عطای الهی بر استحقاق است، بعضی فضل خدا را استفاده کرده‌اند[۱۲]. برخی تصریح کرده‌اند که اگر ثواب زیاده بر مثل عمل از پیش تعیین شده باشد، اعطای ثواب موعود گرچه به زیاده باشد، فضل به شمار نمی‌آید[۱۳].[۱۴].
منابع
پانویس
- ↑ التحقیق، ج ۹، ص۱۰۵، «فضل».
- ↑ مفردات، ص۶۳۹، «فضل».
- ↑ مفردات، ص۶۳۹.
- ↑ ﴿وَلَا يَأْتَلِ أُو۟لُوا۟ ٱلْفَضْلِ مِنكُمْ وَٱلسَّعَةِ أَن يُؤْتُوٓا۟ أُو۟لِى ٱلْقُرْبَىٰ وَٱلْمَسَـٰكِينَ وَٱلْمُهَـٰجِرِينَ فِى سَبِيلِ ٱللَّهِ وَلْيَعْفُوا۟ وَلْيَصْفَحُوٓا۟ أَلَا تُحِبُّونَ أَن يَغْفِرَ ٱللَّهُ لَكُمْ وَٱللَّهُ غَفُورٌۭ رَّحِيمٌ﴾ «و سرمایه‌داران و توانگران از شما نباید سوگند یاد کنند که به خویشاوندان و مستمندان و مهاجران در راه خدا چیزی ندهند و باید در گذرند و چشم بپوشند، آیا دوست نمی‌دارید که خداوند شما را بیامرزد؟ و خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره نور، آیه ۲۲.
- ↑ التحقیق، ج ۹، ص۱۰۵.
- ↑ الاقتصاد، ص۶۵.
- ↑ المیزان، ج۳، ص۲۶۰.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج۹، ص۴۳۱.
- ↑ «هر کس را بخواهد به بخشایش خود ویژگی می‌دهد و خداوند دارای بخشش سترگ است» سوره آلعمران، آیه ۷۴.
- ↑ سوره بقره، آیه ۲۵۱.
- ↑ «کسانی که نیکی آورند ده برابر آن (پاداش) دارند» سوره انعام، آیه ۱۶۰.
- ↑ الاعتقادات، ص۶۹.
- ↑ التبیان، ج۳، ص۲۷۸.
- ↑ خراسانی و سادات‌فخر، مقاله «ذوالفضل»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۱۳، ص ۳۷۱.