اتباع

متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.

این مدخل از زیرشاخه‌های بحث اهل بیت و وظایف رفتاری و عملی امت نسبت به اهل بیت است. "اتباع" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

اتباع در قرآن | اتباع در حدیث | اتباع در کلام اسلامی | اتباع در گفتگوهای بین‌المذاهب| اتباع در فقه سیاسی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل اتباع (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

تبعیت به معنای پیروی، دنباله‌روی، پذیرفتن، تعقیب کردن، موافقت کردن، فرمانبرداری، امتثال امر، و ملحق شدن است^[۱].
اِتباع از اهل بیت عصمت و طهارت(ع) در اصطلاح به معنای عمل نمودن به دستورات اهل بیت(ع) است، که در بسیاری از آیات قرآن و روایات بر آن تأکید شده است: ﴿قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾^[۲].
بر پایه آیه ﴿قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ﴾ اگر کسی بخواهد محبوب خدا شود، باید پیرو حبیب او باشد و اطاعت حبیب‌الله، انسان را محبوب خدا می‌سازد^[۳].
راه تأسی به پیامبر(ص) و شبیه آن حضرت شدن، "محبّت" است. قرآن نیز دستور می‌دهد که اگر محبّ خدایید، در پی حبیب خدا حرکت کنید، تا از محب بودن به محبوب شدن برسید: ﴿قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾^[۴]. اگر خدا محبّ انسان شود، آثار خدایی در بنده‌ای که محبوب اوست ظهور می‌کند^[۵].
انسان برای پیمودن راه محبت، به راهنما نیازمند است، تا هر برنامه‌ای را به دستور او انجام دهد؛ ازاین‌رو، خداوند به حبیب خود فرمان می‌دهد که به مردم بگوید اگر دوستدار خدایید، از من پیروی کنید، تا محبوب او شوید^[۶]: ﴿قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ﴾^[۷].

واژه‌شناسی لغوی

با آنکه معنای این واژه روشن است، لکن برای تبیین هر چه بیشتر معنای آن به برخی از کلمات لغویین درباره معنای آن اشاره می کنیم.
ابن منظور در لسان العرب می گوید: "اتَّبَعَه... یعنی پی او را گرفت و آن را و اثر او را دنبال کرد"^[۸].
فیومی در المصباح المنیر می گوید: "تبع... به معنای پشت سر کسی راه رفتن یا او را همراهی کردن است، می‌گویند نمازگزار تابع امام خویش است - تا آنجا که می‌گوید: - و می‌گویند: تَبِـع الإمَامَ آنجا که در پی او رود، و می‌گویند تَبِعَه آنجا که به او بپیوندد"^[۹].
فیروزآبادی در قاموس می گوید: "تبعه... یعنی پشت سر او راه رفت، یا او را همراهی کرد - تا آنجا که می گوید: - و اتّباع... به معنای ولاء و پیوستن است^[۱۰].
از مجموع کلمات لغویین و نیز از تتبع موارد استعمال واژه "اتّباع" نکات ذیل استفاده می شود:

اتّباع و تبعیت بهطور مطلق پیروی در رفتار و گفتار است، نهتنها موافقت گفتاری با شخصی یا گروهی؛ زیرا اتّباع و تبعیت به معنای پا جای پای متبوعگذاشتن و از او جدا نشدن است.
اتّباع و تبعیت، پیوستگی پیرو با متبوع خویش را می‌رساند. بنابراین، تبعیت یا اتّباع به معنای پیروی پیوسته و مداوم است؛ زیرا لازم مفهوم اتّباع بهطور مطلق، اتصال و دوام پیوستگی پیروی است.
بنابراین اتّباع و تبعیت بهطور مطلق پیروی در همه افعال اختیاری را می‌رساند، مگر آنکه دلیل خاصی یا قید معینی پیروی را به جنبه خاص یا حالت و یا رفتار و یا مورد خاصی محدود کند^[۱۱].

پیروی که معادل آن در زبان عربی "تبعیّت" است به معنای با کسی همراه شدن و امری را جست و جو کردن ^[۱۲]، یا‌‌ پُشت سر کسی راه رفتن، و موافقت با فرمان^[۱۳] است، بنابراین در تفاوت این واژه با اطاعت می‌‌توان گفت که پیروی اعم از اطاعت است، زیرا در تحقق اطاعت وجود امر و فرمان ضروری است؛ ولی در پیروی و تبعیّت لازم نیست که حتماً امر و فرمانی باشد^[۱۴].

تبعیت از نور

پیروی کردن از نوری که همراه پیامبر(ص) نازل شده، از اسباب رستگاری است: ﴿الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الأُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوبًا عِندَهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَالإِنجِيلِ يَأْمُرُهُم بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنكَرِ وَيُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَيُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَائِثَ وَيَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالأَغْلالَ الَّتِي كَانَتْ عَلَيْهِمْ فَالَّذِينَ آمَنُواْ بِهِ وَعَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتَّبَعُواْ النُّورَ الَّذِيَ أُنزِلَ مَعَهُ أُوْلَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾^[۱۵] این نور، قرآن کریم^[۱۶] یا امیرمؤمنان، علی(ع)^[۱۷] است که پیروی از آنها در حقیقت، اطاعت از خداست.

تبعیت از خدا

تبعیت از پیامبر

تبعیت از پیامبر خاتم

تبعیت از اهل بیت

تبعیت از اولی الامر

تبعیت از امام

تبعیت از اوصیای انبیا

تبعیت از ولی فقیه

تبعیت از حاکم

پیروی در قرآن

پیروی در جهت هدایت و کمال

پیروی از حق

پیروی از پیامبران

پیروی از قرآن

پیروی از رضوان الهی

پیروی در جهت گمراهی

پیروی از شیطان

پیروی از هواهای نفسانی

پیروی از جباران

پیروی از گمان و تخمین

پیروی از متشابهات

پیروی کورکورانه

تبعیت از هوای نفس مردم

﴿فَلِذَلِكَ فَادْعُ وَاسْتَقِمْ كَمَا أُمِرْتَ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ﴾^[۱۸]. در این آیه بر این نکته تأکید شده است که پیروی از تمایلات مردم در امر دعوت مضر به تبلیغ پیامبر و مورد هشدار خداوند است^[۱۹].

منابع

جستارهای وابسته

پانویس

با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید:

↑ العین، ج۲، ص۷۸؛ لسان العرب، ج۸، ص۲۷؛ مجمع البحرین، ج۴، ص۳۰۵.
↑ «بگو اگر خداوند را دوست می‌دارید از من پیروی کنید تا خداوند شما را دوست بدارد و گناهانتان را بیامرزد و خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره آل عمران، آیه ۳۱.
↑ تفسیر تسنیم، ج۵، ص۵۹۵.
↑ تفسیر تسنیم، ج۱۳، ص۳۷۵.
↑ تفسیر تسنیم، ج۱۴، ص۳۸.
↑ تفسیر تسنیم، ج۱۴، ص۳۸.
↑ مقامی، مهدی، وظایف امت نسبت به قرآن و عترت، ص ۹۴-۹۵.
↑ اتَّبَعَه و أَتْبَعَه و تتَبَّعه: قَفاه و تَطلَّبه مُتَّبعاً له؛ ابن منظور، لسان العرب، ج۸، ص۲۷‌، ماده «تبع».
↑ تَبِعَ: زيدٌ عَمْراً (تَبعاً) من باب تعِبَ مشى خَلْفَهُ أو مَرَّ بِهِ فمَضَى مَعَهُ و الْمُصَلِّى (تَبَعٌ) لإمَامِهِ...، و (تَبِع) الإمَامَ إذَا تَلَاهُ و (تَبِعَه) لَحِقَه؛ فیومی، المصباح المنیر، ج۲، ص۷۲، ماده «تبع».
↑ تَبِعَهُ -كفَرِحَ- تَبَعاً، وَ تَبَاعَةً، مَشَى خَلْفَهُ أَوْ مَرَّ به فمَضى مَعَهُ؛ و الإِتْبَاعُ و الاتِّباعُ كالتَّبَع، و التِّبَاعُ، بالكَسْرِ: الوِلَاءُ؛ فیروزآبادی، القاموس المحیط، ماده «تبع».
↑ اراکی، محسن، فقه نظام سیاسی اسلام، ج۱.
↑ لسان العرب، ج۲، ص۱۳، «تبع».
↑ المصباح، ص۷۲، «تبع».
↑ رمضانی، حسن، پیروی، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۶.
↑ همان کسان که از فرستاده پیام‌آور درس ناخوانده پیروی می‌کنند، همان که (نام) او را نزد خویش در تورات و انجیل نوشته می‌یابند؛ آنان را به نیکی فرمان می‌دهد و از بدی باز می‌دارد و چیزهای پاکیزه را بر آنان حلال و چیزهای ناپاک را بر آنان حرام می‌گرداند و بار (تکلیف)‌های گران و بندهایی را که بر آنها (بسته) بود از آنان برمی‌دارد، پس کسانی که به او ایمان آورده و او را بزرگ داشته و بدو یاری رسانده‌اند و از نوری که همراه وی فرو فرستاده شده است پیروی کرده‌اند رستگارند؛ سوره اعراف، آیه: ۱۵۷.
↑ مجمع البیان، ج ۴، ص ۷۵۰؛ کشف الاسرار، ج ۳، ص ۷۶۱؛ روح المعانی، ج ۵، ص ۷۷.
↑ تفسیر قمی، ج ۱، ص ۲۴۲؛ روض الجنان، ج ۸، ص ۴۲۸؛ نور الثقلین، ج ۲، ص ۸۳.
↑ «پس به همین (یگانگی مردم را) فرا خوان و چنان که فرمان یافته‌ای پایداری کن و از هوس‌های آنان پیروی مکن و بگو: به هر کتابی که خداوند فرو فرستاده است ایمان دارم و فرمان یافته‌ام که میان شما دادگری کنم، خداوند پروردگار ما و شماست، کردارهای ما از آن ما و کردا» سوره شوری، آیه ۱۵.
↑ سعیدیان‌فر، محمد جعفر و ایازی، سید محمد علی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم، ج۱، ص ۲۳۶.

[1] العین، ج۲، ص۷۸؛ لسان العرب، ج۸، ص۲۷؛ مجمع البحرین، ج۴، ص۳۰۵.

[2] «بگو اگر خداوند را دوست می‌دارید از من پیروی کنید تا خداوند شما را دوست بدارد و گناهانتان را بیامرزد و خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره آل عمران، آیه ۳۱.

[3] تفسیر تسنیم، ج۵، ص۵۹۵.

[4] تفسیر تسنیم، ج۱۳، ص۳۷۵.

[5] تفسیر تسنیم، ج۱۴، ص۳۸.

[6] تفسیر تسنیم، ج۱۴، ص۳۸.

[7] مقامی، مهدی، وظایف امت نسبت به قرآن و عترت، ص ۹۴-۹۵.

[8] اتَّبَعَه و أَتْبَعَه و تتَبَّعه: قَفاه و تَطلَّبه مُتَّبعاً له؛ ابن منظور، لسان العرب، ج۸، ص۲۷‌، ماده «تبع».

[9] تَبِعَ: زيدٌ عَمْراً (تَبعاً) من باب تعِبَ مشى خَلْفَهُ أو مَرَّ بِهِ فمَضَى مَعَهُ و الْمُصَلِّى (تَبَعٌ) لإمَامِهِ...، و (تَبِع) الإمَامَ إذَا تَلَاهُ و (تَبِعَه) لَحِقَه؛ فیومی، المصباح المنیر، ج۲، ص۷۲، ماده «تبع».

[10] تَبِعَهُ -كفَرِحَ- تَبَعاً، وَ تَبَاعَةً، مَشَى خَلْفَهُ أَوْ مَرَّ به فمَضى مَعَهُ؛ و الإِتْبَاعُ و الاتِّباعُ كالتَّبَع، و التِّبَاعُ، بالكَسْرِ: الوِلَاءُ؛ فیروزآبادی، القاموس المحیط، ماده «تبع».

[11] اراکی، محسن، فقه نظام سیاسی اسلام، ج۱.

[12] لسان العرب، ج۲، ص۱۳، «تبع».

[13] المصباح، ص۷۲، «تبع».

[14] رمضانی، حسن، پیروی، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۶.

[15] همان کسان که از فرستاده پیام‌آور درس ناخوانده پیروی می‌کنند، همان که (نام) او را نزد خویش در تورات و انجیل نوشته می‌یابند؛ آنان را به نیکی فرمان می‌دهد و از بدی باز می‌دارد و چیزهای پاکیزه را بر آنان حلال و چیزهای ناپاک را بر آنان حرام می‌گرداند و بار (تکلیف)‌های گران و بندهایی را که بر آنها (بسته) بود از آنان برمی‌دارد، پس کسانی که به او ایمان آورده و او را بزرگ داشته و بدو یاری رسانده‌اند و از نوری که همراه وی فرو فرستاده شده است پیروی کرده‌اند رستگارند؛ سوره اعراف، آیه: ۱۵۷.

[16] مجمع البیان، ج ۴، ص ۷۵۰؛ کشف الاسرار، ج ۳، ص ۷۶۱؛ روح المعانی، ج ۵، ص ۷۷.

[17] تفسیر قمی، ج ۱، ص ۲۴۲؛ روض الجنان، ج ۸، ص ۴۲۸؛ نور الثقلین، ج ۲، ص ۸۳.

[18] «پس به همین (یگانگی مردم را) فرا خوان و چنان که فرمان یافته‌ای پایداری کن و از هوس‌های آنان پیروی مکن و بگو: به هر کتابی که خداوند فرو فرستاده است ایمان دارم و فرمان یافته‌ام که میان شما دادگری کنم، خداوند پروردگار ما و شماست، کردارهای ما از آن ما و کردا» سوره شوری، آیه ۱۵.

[19] سعیدیان‌فر، محمد جعفر و ایازی، سید محمد علی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم، ج۱، ص ۲۳۶.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]