ابوبصیر یحیی بن قاسم
- اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:
مقدمه
از واقفیه در عصر امام رضا(ع). یحیی بن قاسم حذاء ازدی، مکنی به ابوبصیر، از اصحاب و راویان امام باقر(ع)، امام صادق(ع) و امام کاظم(ع) بود[۱]. او همچون دسته‌ای دیگر از شیعیان، پس از امام کاظم(ع) به زنده بودن آن حضرت معتقد شد و نیز بر آن بود که آن حضرت “قائم” است. معتقدان به چنین دیدگاهی به “واقفیه” شناخته شدند[۲]. شیخ طوسی نیز وی را به صفت واقفی متصف کرده است[۳].
در روایتی امام رضا(ع) از صفوان، خبر وفات یحیی بن قاسم را پرسید و صفوان نیز آن را تأیید کرد[۴]. بر اساس نقلی، ابوبصیر در هنگام وفات از عقیده خویش بازگشته بود، چون محمد بن علی بن قاسم حذاء، برادرزاده یحیی بن قاسم، در دیدار با امام جواد(ع) به این موضوع اشاره می‌کند[۵]. البته تستری بازگشت یحیی بن قاسم از عقیده واقفی را محل تأمل می‌داند و بر این باور است که اگر این چنین بود، چرا امام جواد(ع) از آن بی‌خبر بوده و چرا آن حضرت زمانی که از رجوع وی آگاه شد فرمود: اگر باز گشته است ایرادی ندارد. تستری از این جمله مماشات امام با برادر زاده یحیی را برداشت می‌کند[۶]. مامقانی نیز درباره این دیدار می‌گوید که این واقعه دلیلی بر وثاقت و مدح یحیی نیست و قبول آن تنها سبب خروج وی از دایره ضعفا و ورود به دایره مجاهیل است[۷].
منابع در معرفی ابوبصیر یحیی بن قاسم به همین اندازه اکتفا می‌کنند و اطلاعات دیگری از زی‌ت نامه وی به دست نمی‌دهند، تنها نکته‌ای که درباره این شخصیت بحث‌های بسیاری را به دنبال داشته، نام و کنیه ابوبصیر یحیی بن [[قاسم است که گاه با شخص دیگری با همین نام و کنیه خلط شده است[۸]. یحیی بن قاسم حذاء ازدی غیر از یحیی بن قاسم اسدی مکفوف است[۹]. یحیی بن قاسم (ابوالقاسم، اسحاق) اسدی از موالی قبیله بنی‌اسد، کوفی، مکنی به ابوبصیر (ابونصیر)[۱۰] که گاه از وی با کنیه ابومحمد نیز یاد شده[۱۱]، در طبقه‌بندی مسلمانان اولیه، از تابعین به شمار می‌رود[۱۲]. او بر اساس داده‌های منابع رجالی، از راویان امام باقر، امام صادق و امام کاظم(ع) دانسته شده[۱۳] و بنا به نقل برخی، از اصحاب اجماع به شمار می‌رود[۱۴] که روایات صحیحی را نقل می‌کند، در حالی که مامقانی ادعا می‌کند که این نقل به عبدالله بن محمد ابوبصیر اسدی نسبت داده شده است نه یحیی بن قاسم[۱۵]. نجاشی او را ثقه دانسته که به سال ۱۵۰ق[۱۶]، ۳۵ سال قبل از شهادت امام کاظم(ع) (۱۸۳ق)، از دنیا رفته[۱۷] و دوران امامت امام رضا(ع) را درک نکرده است، با این حال، منابع رجالی وی را با یحیی بن قاسم حذاء أزدی که واقفی مذهب بوده، اشتباه گرفته‌اند. چنان که ابن داود و علامه حلی بر اساس همین تفکر هر دو را یکی دانسته، و از آنها در بخش دوم کتاب خویش، “قسم الضعفاء”، یاد کرده‌اند[۱۸]. جزائری، علامه حلی را اولین فردی می‌داند که مرتکب این اشتباه شده است[۱۹].
طوسی در معرفی اصحاب امام باقر(ع)، یحیی بن ابی‌القاسم مکنی به ابوبصیر مکفوف را نام می‌برد و پس از آن یحیی بن قاسم حذا را معرفی می‌کند[۲۰]. سپس در معرفی اصحاب امام کاظم(ع)، یحیی بن قاسم حذاء را با نسبت واقفی یاد کرده و یحیی بن ابی‌القاسم را نیز با کنیه ابوبصیر معرفی کرده است[۲۱]. از این‌رو آشکار است که شیخ آنان را در فرد مستقل دانسته است. دلیل دیگر بر یکی نبودن هر دو شخص، ماجرای ملاقات محمد بن علی بن قاسم حذاء است که به صورت علی بن محمد بن قاسم نیز آمده است[۲۲] و مامقانی آن را از سهو ناسخ می‌داند که با اشاره به قول قهپایی احتمال صحیح بودن محمد بن علی بن قاسم را مطرح می‌کند[۲۳]، در هر حال، امام جواد(ع) در ملاقات با وی به رویگردانی عمویش (یحیی بن قاسم حذاء) از امام رضا(ع) اشاره می‌کند[۲۴]. از این خبر نیز معلوم می‌شود که یحیی بن قاسم حذاء ازدی غیر از ابوبصیر یحیی بن قاسم اسدی است، چرا که ابوبصیر اسدی عصر امام رضا(ع) را درک نکرد و دو سال بعد از امام صادق(ع) (۱۵۰ق) رحلت کرد. در حالی که شهادت امام کاظم(ع) به سال ۱۸۳ ق بود و توقف بر آن حضرت در دوران حیات ایشان بی‌معنا است[۲۵].
دلیل دیگر بر یکی نبودن این دو تن، نسبت‌های هر دو شخص است که یکی اسدی، منسوب به اسد بن خزیمه از مضر الحمراء و اسد بن ربیعه بن نزار است که هر دو عرب عدنان‌اند و دیگری ازدی، منسوب به ازد بن غوث ابی‌حی در یمن که از اعراب قحطان است[۲۶]. منسوب بودن یک شخص به دو قبیله نیز امری غیر معمول و نامتعارف است[۲۷]. بنابر این، ابوبصیر که امامی و ثقه و بنا به نقل مجلسی ثقة على الأظهر[۲۸] شمرده شده و امام صادق(ع) دیگران را به وی ارجاع می‌داده و بر اساس حدیثی وعده بهشت به او داده شده است[۲۹]، یحیی بن قاسم اسدی است و یحیی بن قاسم حذاء ازدی که به وی نسبت واقفی داده شده، مجهول یا ضعیف دانسته شده است[۳۰].[۳۱].[۳۲]
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ رجال الطوسی، ص۱۴۹، ۳۴۶؛ خلاصة الأقوال، ص۴۹۶؛ مجمع الرجال، ج۶ ص۲۶۳.
- ↑ مروج الذهب، ج۳، ص۴۶۵؛ تاریخ ابن خلدون، ج۱، ص۱۹۸- ۱۹۹؛ کشف الأسرار، جزایری، ج۲، ص۴۰۲.
- ↑ رجال الطوسی، ص۳۴۶؛ خلاصة الأقوال، ص۴۱۶.
- ↑ التفسیر، عیاشی، ج۱، ص۳۷۲؛ بحار الأنوار، ج۴۸، ص۱۵۹؛ مسند الإمام الرضا(ع)، ج۱، ص۳۳۱.
- ↑ اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۷۳؛ روضة المتقین، ج۱۴، ص۳۰۵- ۳۰۶.
- ↑ قاموس الرجال، ج۱۱، ص۷۵.
- ↑ تنقیح المقال، ج۳، ص۳۱۱.
- ↑ رسائل الشهید الثانی، ج۲، ص۱۰۸۴- ۱۰۸۵؛ ذخیرة المعاد، ج۱، ق۱، ص۱۲۲؛کتاب الوافی، ج۱۱، ص۴۲۳؛ وسائل الشیعة، ج۲۰، ص۵۱۰.
- ↑ اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۷۷۲؛ جامع الرواة، ج۲، ص۳۳۷- ۳۳۸؛ التحریر الطاووسی، ص۶۰۷.
- ↑ إیمان أبی طالب، فخار، ص۱۴۰.
- ↑ رجال النجاشی، ص۴۴۱؛ تفسیر الصراط المستقیم، ج۱، ص۳۸؛ المفید من معجم رجال الحدیث، ص۶۶۶.
- ↑ الاختصاص، ص۱۰۴؛ رجال الطوسی، ص۳۲۱؛ منتهی المقال، ج۷، ص۳۳.
- ↑ کتاب الرجال، برقی، ص۱۱؛ الاختصاص، ص۱۰۴؛ رجال النجاشی، ص۴۴۱؛ حلیة الأبرار، ج۱، ص۲۹.
- ↑ استقصاء الاعتبار، ج۲، ص۱۰۲- ۱۰۳؛ کشف الأسرار، جزایری،. ج۲، ص۳۹۸؛ وسائل الشیعة، ج۳۰، ص۵۱۰.
- ↑ تنقیح المقال، ج۳، ص۳۱۱.
- ↑ رجال النجاشی، ص۴۴۱.
- ↑ رجال النجاشی، ص۴۴۱.
- ↑ کتاب الرجال، أبن داود، ص۲۸۴؛ کشف الأسرار، جزایری، ج۲، ص۴۰۱.
- ↑ کشف الأسرار، جزایری، ج۲، ص۴۰۱.
- ↑ رجال الطوسی، ص۱۴۹.
- ↑ رجال الطوسی، ص۳۴۶.
- ↑ اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۷۷۳.
- ↑ تنقیح المقال، ج۳، ص۳۰۹.
- ↑ اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۷۷۳؛ قاموس الرجال، ج۹، ص۴۲۷.
- ↑ ذخیرة المعاد، جاء ق۱، ص۱۲۲؛ منتهی المقال، ج۷، ص۳۳.
- ↑ تنقیح المقال، ج۳، ص۳۱۰.
- ↑ کشف الأسرار، جزایری، ج۲، ص۴۰۱؛ شعب المقال، ص۲۲۲- ۲۲۳.
- ↑ الوجیزة فی الرجال، ص۱۹۸.
- ↑ اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۴۰۷؛ إعلام الوری، ج۱، ص۵۰۴.
- ↑ تنقیح المقال، ج۳، ص۳۲۱؛ شعب المقال، ص۲۲۳؛ قاموس الرجال، ج۱۱، ص۷۵؛ المفید من معجم رجال الحدیث، ص۶۶۶.
- ↑ منابع: الاختصاص، محمد بن محمد معروف به شیخ مفید (۴۱۳ق)، تحقیق: علی اکبر غفاری - سید محمود زرندی، بیروت، دار المفید، دوم، ۱۴۱۴ق؛ اختیار معرفة الرجال، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تصحیح و تعلیق: میر داماد استر آبادی، تحقیق: سیدمهدی رجایی، قم، مؤسسة آل البیت طلا لإحیاء التراث، اول، ۱۳۶۳ش؛ استقصاء الاعتبار فی شرح الاستبصار، محمد بن حسن عاملی (۱۰۳۰ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت(ع) لإحیاء التراث، قم، اول، ۱۴۱۹ق؛ إعلام الوری بأعلام الهدی، فضل بن حسن معروف به طبرسی (۵۴۸ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت عال لإحیاء التراث، قم، اول، ۱۴۱۷ق؛ إیمان أبی طالب، فخار بن معد موسوی (۶۳۰ق)، تحقیق: محمد بحر العلوم، قم، مؤسسة سید الشهداء، اول، ۱۴۱۰ق؛ بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علی، محمدباقر بن محمدتقی معروف به علامه مجلسی (۱۱۱۰ق)، تحقیق: جمعی از محققان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق؛ تاریخ ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد معروف به ابن خلدون (۸۰۸ق)، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چهارم، بی تاء التحریر الطاووسی، حسن بن زین الدین معروف به صاحب معالم (۱۰۱۱ق)، تحقیق: فاضل جواهری، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، اول، ۱۴۱۱ق؛ تفسیر الصراط المستقیم، سید حسین بن رضا بروجردی (۱۲۷۷ق)، تصحیح و تعلیق: غلامرضا مولانا بروجردی، قم، انتشارات انصاریان، اول، ۱۴۱۶ق، التفسیر، محمد بن مسعود معروف به عیاشی (۳۲۰ق)، تحقیق و تصحیح: سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، المکتبة العلمیة الإسلامیة، اول، ۱۳۸۰ق؛ تنقیح المقال فی علم الرجال، عبدالله بن محمد حسن مامقانی (۱۳۵۱ق)، نجف، المطبعة المرتضویة، ۱۳۵۲ق؛ جامع الرواة و إزاحة الاشتباهات عن الطرق و الأسناد، محمد بن علی اردبیلی (۱۱۰۱ق)، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۳ق؛ حلیة الأبرار فی أحوال محمد بلیغ و آله الأطهار، سیدهاشم بن سلیمان حسینی بحرانی (۱۱۰۷ق)، تحقیق: غلامرضا مولانا بروجردی، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، اول، ۱۴۱۱ق؛ خلاصة الأقوال فی معرفة الرجال، حسن بن یوسف معروف به علامه حلی (۷۲۶ق)، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسة نشر الفقاهة، اول، ۱۴۱۷ق؛ ذخیرة المعاد فی شرح الإرشاد، محمدباقر بن محمد مؤمن سبزواری (۱۰۱۹ق)، قم، مؤسسة آل البیت طلا لإحیاء التراث، بی تا؛ رجال الطوسی، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، اول، ۱۴۱۵ق؛ رجال النجاشی، احمد بن علی معروف به نجاشی (۴۵۰ق)، تحقیق: سید موسی شبیری زنجانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، پنجم، ۱۴۱۶ق؛ رسائل الشهید الثانی، زین الدین بن علی عاملی معروف به شهید ثانی (۹۶۵ق)، تحقیق: رضا مختاری، قم، مکتب الإعلام الإسلامی، اول، ۱۴۲۲ق؛ روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، محمدتقی بن مقصودعلی مجلسی (۱۰۷۰ق)، تحقیق: حسین موسوی کرمانی - علی پناه اشتهاردی، قم، بنیاد فرهنگ اسلامی کوشانپور، دوم، ۱۴۰۶ق، شعب المقال فی درجات الرجال، ابوالقاسم بن محمد نراقی (۱۳۱۹ق)، تحقیق: محسن احمدی، قم، کنگره بزرگداشت ملامهدی و ملااحمد نراقی، دوم، ۱۴۲۲ق؛ قاموس الرجال، محمدتقی بن کاظم معروف به علامه تستری (۱۴۱۵ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة النشر الإسلامی، قم، اول، ۱۴۲۴ق؛ کتاب الرجال، احمد بن محمد برقی (۲۷۴ق)، تهران، دانشگاه تهران، اول، ۱۳۴۲ش؛ کتاب الرجال، حسن بن علی معروف به ابن داود حلی (۷۴۰ق)، تحقیق: سید محمد صادق بحر العلوم، قم، منشورات الرضی، ۱۳۹۲ق؛ کتاب الوافی، محمد محسن بن مرتضی معروف به فیض کاشانی (۱۰۹۱ق)، تحقیق: ضیاء الدین حسینی، اصفهان، مکتبة الإمام أمیر المؤمنین علی اول، ۱۴۰۶ق، کشف الأسرار فی شرح الاستبصار، نعمت الله بن عبدالله جزائری (۱۱۱۲ق)، تحقیق زیر نظر: سیدطیب جزائری، قم، دار الکتاب، اول، ۱۴۰۸ق، مجمع الرجال عنایت الله بن علی قهپایی (۹۹۳ق)، تحقیق: ضیاء الدین علامه، قم، اسماعیلیان، ۱۳۶۴ ش؛ مروج الذهب و معادن الجوهر، علی بن حسین معروف به مسعودی (۳۴۶قی)، تحقیق: اسعد داغر، قم، دار الهجرة، دوم، ۱۴۰۴ق؛ مسند الإمام الرضا علی، عزیزالله بن محمد عطاردی قوچانی معاصر)، مشهد، کنگره جهانی حضرت رضا، ۱۴۰۹ق؛ المفید من معجم رجال الحدیث، محمد جواهری معاصر)، قم، نشر محلاتی، دوم، ۱۴۲۴ق؛ منتهی المقال فی أحوال الرجال، محمد بن اسماعیل حائری مازندرانی (۱۲۱۶ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت الا لإحیاء التراث، قم، اول، ۱۴۱۶ق، الوجیزة فی الرجال، محمدباقر بن محمد تقی معروف به علامه مجلسی (۱۱۱۰ق)، تحقیق: محمد کاظم رحمان ستایش، تهران، وزارة الثقافة و الإرشاد الإسلامی، اول، ۱۴۲۰ق؛ وسائل الشیعة (تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة)، محمد بن حسن معروف به حر عاملی (۱۱۰۴ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت علبا لإحیاء التراث، قم، اول، ۱۴۰۹ق.
- ↑ مقدسی، زهرا، مقاله «ابوبصیر یحیی بن قاسم»، دانشنامه امام رضا ص ۴۶۲.