حق در اخلاق اسلامی
- اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث حق است.
مقدمه
در اصطلاح رایج، مفهوم "حق" و "حقوق" در زمینه روابط اجتماعی انسان‌ها به کار می‌رود. یکی از مشخصه‌های مهم آن است که اگر کسی از این حقوق تخطی نماید دولت آن را پیگیری می‌کند. شخص متخلف را به مجازات می‌رساند و اگر حقی از کسی تضییع شده باشد آن را به صاحبش باز می‌گرداند در این جا حق دو طرف دارد:"مَنْ لَهُ الْحَقُّ" و "مَنْ عَلَيْهِ الْحَقّ" و هر دو طرف آن انسان‌ها هستند.
در مورد برخی چیزها در اخلاق، مفهوم حق به کار می‌رود که اگر شخص آنها را رعایت نکند قابل پیگیری و مجازات به وسیله دولت نیست. این گونه حقوق را "حقوق اخلاقی" می‌نامیم. مانند حق والدین، حق همسایه، حق صله رحم، حق استاد، حق شاگرد، حق مسجد، حق حیوانات و نظایر آنها.
بسیاری از این حقوق از نظر فقهی حکم وجوبی دارند و رعایت آنها لازم است اما در هر حال، عدم رعایت آنها حداکثر موجب گناه و عذاب اخروی است و قابل پیگرد و جریمه دنیایی و حکومتی نیستند. حق "حقوقی" فقط در روابط بین انسان‌ها مطرح می‌شود در حالی که حق "اخلاقی" در رابطه انسان با حیوانات و حتی موجودات بی‌شعور و جمادات نیز وجود دارد[۱].
حقوق‌دانان برای حق و اخلاق تفاوت‌هایی قائل شده‌اند از آن جمله:
- حقوق فقط بر رفتار اجتماعی ناظر است؛ اما اخلاق شامل جنبه‌های فردی هم می‌شود.
- حقوق ضامن اجرایی بیرونی دارد ولی اخلاق فقط دارای ضمانت اجرایی درونی است.
- بایدها و نبایدهای حقوقی، کم و بیش دستخوش تغییر و دگرگونی می‌شوند، اما قضایای اخلاقی، ثابت و بدون نسبیت هستند.
- قواعد حقوقی لازم و تکلیف آورند. به عبارت دیگر، حق مستلزم تکلیفی الزام آور است اما هیچ گاه استیفای آن لازم نیست ولی در اخلاق، هم الزام، هم استحباب، هم ترجیح وجود دارد.
- بایدها و نبایدهای حقوقی، تأمین مصالح دنیایی افراد جامعه را به دنبال دارد اما اخلاق، رسیدن به کمال انسانی را متکفل است.
- حقوق به نیت اهمیت نمی‌دهد و ظاهر عمل را در نظر دارد، امانت نیت نقش تعیین کننده‌ای در اخلاق دارد.
گویا در برخی از تفاوت‌های پیشین، حقوق به معنای نظام حقوقی مقصود است مانند تفاوت اول، اما در بیشتر آنها مقصود همان جمع حق است[۲][۳].
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ ر.ک: محمد تقی مصباح یزدی، حقوق و سیاست در قرآن، ص۱۰۰.
- ↑ موسی احمدی، حقوق اهل کتاب، ص۷۶.
- ↑ شکری، آرزو، حقوق اهل بیت، ص۳۱- ۳۳.