بحث:آیا علم غیب در شب قدر نازل می‌شود؟ (پرسش)

اصغر غلامی

در مقاله آفاق علم امام در الکافى

خداوند میفرمايد «: تَنَزل الملئکة و الروح فیها باذن ربهم من کل امر» ملائکه و روح در آن (شب قدر) به اذن پروردگارشان براى هر امرى نازل میشوند. از آيه فوق استفاده می شود كه شب قدر استمرار داشته و هر سال تكرار میشود. ذيلا به بررسی اين موضوع میپردازيم.

۱ .استمرار شب قدر تنزل، فعل مضارع و به معناى تتنزل است ؛ يعنی فرود میآيند. و اين حکايت از استمرار دارد. بنابراین، ظاهر آيه شريفه برتكرار اين شب در هر سال و نزول ملائكه و روح در هر شب قدر دلالت میكند يعنی امر الهی مربوط به هر سال، در شب قدر همان سال توسط ملائكه و روح فرود می آيد. امام باقر عليه السلام میفرمايد: همانا، در شب قدر، به ولی امر، تفسير امور، سال به سال نازل میشود. و در اين شب هم دستورهايى نسبت به خود او و هم دستورهايى نسبت به مردم، به او ابلاغ میشود.

۲ چه كسی محل نزول ملائكه است؟ جاى اين سؤال است كه اوامر الهی، هر سال بر چه كسی فرود میآيد؟ مسلم است كه اين اوامر در عصر خاتم الانبيا، هر سال بر ايشان نازل میشد اما پس از رسول خدا نيز بايد كسانی باشند كه اوامر الهی در شبهاى قدر هر سال بر ايشان نازل گردد . اما بعد از رسول الله هيچ كس جز ائمه اهل بيت عليهم السلام چنين ادعايى نكرده، بلکه فقط ايشان در روايات متعدد اين موضوع را خبر داده اند. راوى می گويد به ابن عباس گفتند: امير المؤمنين عليه السلام به تو فرمود: همانا، شب قدر در هر سال هست و امور هر سال، در آن شب نازل میشد و براى (نزول) اين امر بعد از رسول الله، واليانی هست. تو گفتی: ايشان چه كسانی هستند؟ فرمود: من و يازده نفر از صلب من، امامانی كه محدَّث هستند. بنابراین، روشن است كه هر سال، در شب قدر علم تقديرات مربوط به آن سال، به صورت تفصيلی به امام هر عصر اعطا می شود. و نيز مسلم است كه نه هر سال، بلکه هر هفته و هر روز، بر علوم اهل بيت عليهم السلام افزوده میشود. در ادامه حديث فوق چنين آمده است: همانا، هر روزى غير از آنچه در شب قدر به ولی امر میرسد، علم خاص، پنهان، حيرت انگيز و مخزون الهی حادث میشود، مانند آن امرى كه در شب قدر نازل میشود. سپس اين آيه را تلاوت كرد كه «و اگر همه درختان زمين قلم شود و دريا براى آن مركب گردد و هفت درياى ديگر به آن افزوده شود، كلمات خدا پايان نمیگيرد. خداوند عزيز و حکيم است . » بنابراین، ائمه عليهم السلام هر اندازه از علم بهره مند باشند، باز هم نيازمند به علم بى نهايت الهی هستند، در نتيجه اضافه شدن بر علم ايشان استبعادى ندارد.

۳ چه چيزهايى در شب قدر بر امام نازل می شود؟ ممکن است اين اشکال به ذهن برسد كه در اين صورت، امام بعد از رسول الله علمی خواهد داشت كه رسول خدا فاقد آن بوده است و نيز امامان بعدى داراى علمی خواهند بود كه امامان قبلی آن علم را نداشته اند. همين اشکال و پاسخ آن در روايتی از امام باقر بيان شده ست: مردى به امام باقر عليه السلام گفت: ... [آيا ملائكه در شب قدر] چيزى را به اوصيا میآورند كه رسول خدا نمیدانست؟ يا چيزى را میآورند كه رسول خدا به آن آگاه بود؟

در حالی كه شما میدانيد رسول خدا به هنگام رحلتش هيچ چيزى را عالم نبود مگر اين كه علی نيز آن را حفظ كرده بود؟ ... حضرت فرمود: آنچه میگويم خوب به آن توجه كن. همانا، رسول خدا آنگاه كه به آسمان ها برده شد، وقت� فرود آمد خداوند متعال همه آنچه تحقق پيدا كرده بود و همه آنچه را در آينده تحقق پيدا میكرد را به او آموخت. و مقدار زيادى از آن علم به صورت جمعی و جملی بود كه تفسير آنها در شب قدر میآيد. و علی هم مانند رسول خدا علم جمعی و جملی را دارا بود و تفسير آن هم در شبهاى قدر میآید. راوى پرسيد: آيا علم جمعی و جملی تفسير نداشت؟ حضرت فرمود: ، چرا ولی امر الهی در شبهاى قدر براى پيامبر و اوصيا میآيد كه فلان كار و فلان كار را انجام بده و آنها اين امر را میدانستند و در شب قدر دستور میرسد كه آن چگونه بايد انجام گيرد ... راوى پرسيد: آيا اوصيا، علم دارند به آنچه انبيا علم ندارند؟ فرمود: ، خير چگونه وصی به آنچه به او وصيت نشده علم دارد؟ راوى پرسيد آيا: میتوانيم بگوییم یکی از اوصيا چيزى میداند كه وصی ديگر بدان عالم نيست؟ فرمود: خير، پيامبر نمیميرد مگر اين كه علم او در سينه وصی اش قرار گيرد و به درستی كه ملائكه و روح در شب قدر نازل میشوند با حکمی كه (اوصيا) به وسيله آن بين مردم حکم میکنند . راوى پرسيد: آيا آن حکم را میدانستند؟ فرمود ، بله: قطعا میدانستند. و ليکن نمیتوانستند چيزى از آن را امضا كنند تا اين كه در شبهاى قدر به آنها دستور می رسد در سال پيش رو چگونه عمل كنيد. راوى پرسيد: اى ابا جعفر ! نمیتوانم اين كار را انكار كنم؟ امام باقر عليه السلام فرمود: كسی كه اين را انكار كند از ما نيست... بنابراین، روشن شد كه همه علم، به صورت جمعی و جملی در نزد ائمه عليهم السلام است اما تفصيل تقديرات هر سال در شبهاى قدر به امام همان عصر و زمان میرسد. و فقط امام هر عصر، مقدرات مربوط به همان سال را در دوره امامت ظاهرى خويش میتواند امضا كند.

صفحه 500 تا 502

به صفحه اصلی منتقل نشود

۲. لیندا جی کلارک؛

لیندا جی کلارک خانم لیندا جی کلارک در مقاله «علم امامان علمی که شب و روز به امام می‌رسد» در این‌باره گفته‌ است: «شیعیان استدلال می‌کنند شب قدر که خدا در آن، قرآن را بر نبی خویش نازل می‌کند، باید منبع علم امامان ایشان نیز باشد. از آنجا که لیلة القدر هر سال روی می‌دهد و از آنجا که «هر امری» در آن شب نازل می‌شود، باید پس از پیامبر کسانی باشند که این علم را دریافت کنند. [امام] جعفر صادق(ع) گفته است: "در شب قدر خدا آنچه را خواهد شد می‌نویسد و سپس فرو می‌فرستد". راوی از امام پرسید: "برای که فرو می‌فرستد؟". [امام پاسخ داد:] "برای آنکه در برابر تو است؛ ابله!". کلینی احادیثی را جمع‌آوری کرده است که برهانی نسبتاً متفاوت و پیچیده‌تر برای استمرار لیلة القدر ارائه می‌کنند. گفته شده است که هر چند نزول قرآن کامل بوده است، اما فقط به طور کلی کامل بوده است. در شب قدر، جزئیات بیشتری که برای هدایت ضروری است، نازل می‌شود. این برهان به ویژه از آن روی جالب است که در کل به عنوان اثبات استمرار علم امامان به کار می‌رود؛ این همان نکته‌ای است که احادیث واقعاً به آن می‌پردازند؛ نه فقط پرسش در باب شب قدر.(...) یقیناً از آن روی به ایشان عطا می‌شود که ایشان هر روز مخاطب (محدث) جبرئیل و دیگر فرشتگان هستند؛ زیرا خدا هرگاه ضروری بداند، علم را بر امامان مکشوف می‌سازد؛ اما هر سال در شب قدر نیز ـ هنگامی که اوامر خدا برای دوازده ماه آینده از ملکوت فروفرستاده می‌شود ـ عطا می‌گردد. در حدیثی دیگر، موضوع ظریف ارتباط لیلة القدر با قرآن با ابوجعفر ـ در این جا مراد ابوجعفر دوم، امام نهم(ع) است ـ فقط پس از آنکه قول داده بود پرسشگر را مورد غضب قرار ندهد، مطرح گردید. آن مرد جرأت کرد و پرسید: آیا در مورد لیلة القدر و نزول فرشتگان و روح بر اوصیا فکر میکنید که ... ممکن است ایشان اخباری را برای امامان بیاورند که پیامبر نمی‌دانست؟ زیرا من می‌دانم که آن گاه که پیامبر وفات کرد امری نبود که او بداند و علی نیز از آن آگاه نباشد [و بنابراین، هر علمی که علی پس از آن کسب کرده باشد، باید افزون بر علم پیامبر بوده باشد]. امام نمی‌توانست آزردگی خود را از گستاخی نهفته در این پرسش پنهان سازد؛ اما [چون] خود را مکلف به پاسخگویی کرده بود، [این گونه] پاسخ داد: "رسول خدا آنگاه که در شب معراج عروج کرد بار دیگر به زمین بازگردانده نشد تا این که خدا علم گذشته و آینده را به او عطا کرد. اما بخش بزرگی از این علم ماهیت کلی (جمل) داشت و در شب قدر برای او شرح داده تبیین شد. علم علی نیز، مانند پیامبر، کلی بود و این علم نیز در شب‌های قدر توضیح داده خواهد شد ـ مراد آن است که در طول زندگی امامان توضیح داده خواهد شد ـ." آن مرد ادامه داد: "آیا علم کلی شامل توضیح نمی‌شد؟". امام پاسخ داد: "یقیناً"؛ سپس ادامه داد: "اما در شب قدر خدا به نبی و اوصیای او امر کرد که این کار یا آن کار را کنند. به آنها گفته شد در مورد اموری که از آن آگاهند چه کار کنند... [بنابراین، آن چیزی که در شب قدر نازل می‌شود] امری است درباره آنچه از قبل می‌دانند و تسهیل "یسر" آن." پرسش‌های بیشتری مطرح گردید؛ اما امام هرچه تحت فشار قرار گرفت، فقط تأیید کرد که به رسول و امامان علمی برابر داده شده است و شب قدر موقعیتی است که در آن "حکمی" نازل می‌شود که بر اساس آن وصی، درباره بندگان خدا داوری خواهد کرد. این پاسخ ابوجعفر بود که هم به حفظ علم کامل رسول و امامان و هم ضرورت علم فزاینده توفیق یافت. حجت دیگری که سنت شیعی برای استمرار لیلة القدر در امامان مطرح می‌کند، تاریخ پیوسته آن قبل از اسلام است؛ یک بار دیگر می‌بینیم که سنت، به عقب ـ به زمان انبیای پیشین ـ باز می‌گردد تا ادعاهای خود را تأیید کند. امام نهم(ع) گفته است: "مطلقاً ضروری است که از روز نخستی که شب قدر آفریده شد تا پایان جهان، حجتی برای تمام کسانی که در زمین ساکن‌اند باشد تا این [علمی که در این موقعیت عطا می‌شود] در آن شب بر آن بندگانی فرود آید که خدا دوستشان دارد. خدا روح و فرشتگان را در شب قدر با امر بر آدم فروفرستاد و آدم بدون به جای گذاشتن وصی وفات نکرد؛ و خدا "امر" را در شب قدر به تمام انبیایی که پس از آدم آمدند عطا کرد و آن را در هر وصی بعدی قرار داد». اما ظاهراً پذیرش سهم امام از نهاد لیلة القدر حتی برای برخی از شیعیان دشوار است؛ زیرا به طرزی خطرناک به ادعای نبوت نزدیک می‌شود. این امر را لعن شدید کسانی که مایل به رد آن هستند نشان می‌دهد. هر کسی انکار کند که لیلة القدر در امامان و فقط در ایشان استمرار دارد، بنابر فرموده امام پنجم(ع) "منکر" است. نقل شده است در حالی که عبدالله بن عباس ـ پسرعمو و صحابی علی(ع) ـ اصرار می‌کرد که این امر با محمد(ص) به پایان رسیده است، بال فرشته به او خورد و او را کور کرد. در شب قدر، از غروب آفتاب تا طلوع سپیده، امام از اموری ـ مانند: مرگ‌ها و تولدهایی که روی خواهد داد، روزیِ هر یک از مخلوقات خدا چه خواهد بود، چه کسی مطیع و چه کسی یاغی خواهد بود، چه کسی به حج خواهد رفت، آیا زمین بی‌حاصل و بی‌ثمر خواهد بود یا بارور و... ـ مطلع خواهد شد. در این شب خدا چنین اموری را مقدر می‌سازد و فرشتگان آنچه را در باره این امور نوشته شده به امام وقت می‌رسانند. یا بنا بر حدیث دیگری، موضوعاتی نظیر (رزق و طول عمر در نوزدهم ماه رمضان ماهی که لیلة القدر در آن واقع است) مقدر می‌شوند؛ اما رویدادها فقط در خود آن شب به طور نهایی مقدر می‌گردند؛ "اگر برای این نبود، امام [از آنچه باید در آن سال روی میداد] هیچ نمی‌دانست". در اینجا تفاوت مهمی میان انکشافات لیلة القدر و مصادیق دیگر علم مستمر وجود دارد؛ علمی که شب و روز [به امام] می‌رسد، علم به رویدادهاست، در حالیکه پدیدار می‌شوند؛ اما در شب قدر به امام علم به شرایط و رویدادهای آینده عطا می‌شود. این امر، مسأله‌ای را مطرح می‌سازد ـ که در ادعای کلی توانایی امامان به آگاهی قبلی مستتر است؛ اما موضوع لیلة القدر آن را بیشتر کانون توجه می‌سازد ـ و آن اینکه اگر امام آینده را با یقین می‌داند، علم او چه تفاوتی با علم کامل خود خدا دارد؟ همچنین چگونه می‌توانیم از این نتیجه بگریزیم که علم پیشینی امام از افعال خدا، قدرت و اراده خدا را محدود ساخته است؟ در اینجا به پرسش‌هایی می‌رسیم که به [علم] کلام مربوط می‌شوند و بهتر است در همان بحث کلامی مطرح شوند.در اینجا فقط باید به سطح بالایی که نظریه شیعی بر علم ظاهراً بدون قید امامان قائل است اشاره کنیم».