شکرگزاری در معارف دعا و زیارات
این مدخل زیرشاخهٔ بحث شکرگزاری است. شکرگزاری از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: شکرگزاری در قرآن - شکرگزاری در حدیث - شکرگزاری در نهج البلاغه - شکرگزاری در کلام اسلامی - شکرگزاری در اخلاق اسلامی - حق شکرگزاری - شکرگزاری در معارف دعا و زیارات - شکرگزاری در معارف و سیره سجادی - شکرگزاری در معارف و سیره رضوی - پرسش‌های مرتبطمقدمه
دو واژه حمد و شکر ارتباط تنگاتنگی با هم دارند. حمد به معنای تعظیم و خضوع نسبت به خوبی‌های فرد و شکر به معنای سپاسگزاری و نوعی جبران نعمت یا خدمتی است که به انسان می‌شود[۱]. حمد و شکر از واژه‌های پراستعمال در قرآن و روایات است. قرآن حمد را مطلقاً مخصوص خدا می‌داند[۲] و حامدان[۳] را ستایش می‌نماید[۴] و دستور می‌دهد که او را بپرستیم و شکرگزار نعمت‌هایش باشیم: ﴿بَلِ اللَّهَ فَاعْبُدْ وَكُنْ مِنَ الشَّاكِرِينَ﴾[۵].
صحیفه سجادیه سرشار از حمد و ثنا و شکرگزاری‌های امام زین‌العابدین(ع) در برابر پروردگار عزیز است. نمونه بارز این سپاسگزاری‌ها را می‌توان در دعای نخست صحیفه مشاهده نمود. همچنین دعای چهل‌وهفتم که به مناجات روز عرفه اختصاص دارد. از این جهت مثال زدنی است. با رجوعی به این مناجات‌ها راه و رسم شکرگزاری را می‌آموزیم و از آن مهم‌تر این که: «... فَكَيْفَ نُطِيقُ حَمْدَهُ أَمْ مَتَى نُؤَدِّي شُكْرَهُ!»[۶]؛ «سپاس خداوندی را که جز به خود، در نیاز را به روی ما فرو بست، چگونه از حمد او براییم؟ سپاسش توانیم گفت؟ نمی‌توانیم، کی توانیم؟»
برخی از آموزه‌های امام سجاد(ع) در زمینه این دو موضوع عبارت‌اند از:
- شکر نعمت خدا را آن‌طور که شایسته است نمی‌توان به جا آورد: «بار خدایا، کس هنوز سپاس نعمتت را چنان که باید به جای نیاورده که نعمت دیگرش ارزانی داری و شکری دیگرش واجب گردانی... بار خدایا، شکرگزارترین بندگان تو از سپاس تو عاجزند و عبادت کننده‌ترین عابدان تو در عبادت خویش قاصر»[۷].
- شکر نعمت باعث افزایش آن شود: «بار خدایا،... تو خود گفته‌ای: “مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم. مرا سپاس گویید و ناسپاسی من مکنید». و نیز گفته‌ای: «اگر مرا سپاس گویید، بر نعمت شما می‌افزایم، و اگر کفران کنید، بدانید که عذاب من سخت است»[۸].
- خداوند به خاطر کار کم پاداش بزرگ می‌دهد: «ای خداوندی که اندک عملی را می‌پذیری و بر آن پاداش بزرگ می‌دهی»[۹]. و نیز: «بار خدایا در برابر اندک سپاسی جزای فراوان دهی و در برابر اندک طاعتی ثواب بسیار»[۱۰].
- شکر احسان دیگران به انسان: ما باید از احسان و لطفی که دیگران در حق ما روا می‌دارند سپاسگزار باشیم. امام(ع) چنین دعا می‌کند: «بار خدایا، از درگاه تو پوزش می‌طلبم:... اگر کسی در حق من نیکی کرده و من سپاسش نگفته باشم»[۱۱].
حسن ختام این مبحث را به مناجاتی دل‌انگیز و پرمغز از امام سجاد(ع) اختصاص می‌دهیم. ما نه تنها در نعمت‌ها و عطایا بلکه در گرفتاری‌ها و گرفتنی‌ها نیز باید شکرگزار خدا باشیم: «ای خداوند، سپاس مرا به درگاهت، بر آنچه مرا نداده‌ای، افزون‌تر نمای از سپاس من به درگاهت بر آنچه مرا عطا کرده‌ای»[۱۲].[۱۳].[۱۴]
منابع
پانویس
- ↑ مجمع البحرین.
- ↑ ﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾ «سپاس، خداوند، پروردگار جهانیان را» سوره فاتحه، آیه ۲.
- ↑ سپاسگزاران خدا.
- ↑ ﴿التَّائِبُونَ الْعَابِدُونَ الْحَامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاكِعُونَ السَّاجِدُونَ الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّاهُونَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَالْحَافِظُونَ لِحُدُودِ اللَّهِ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ﴾ «آنان توبه‌کنندگان، پرستشگران، ستایشگران، رهپویان، نمازگزاران، سجده‌کنندگان فرمان دهندگان به کار شایسته و بازدارندگان از کار ناشایست و پاسداران حدود خداوندند و به (چنین) مؤمنان نوید ده» سوره توبه، آیه ۱۱۲.
- ↑ «بلکه تنها خداوند را پرستش کن و از سپاسگزاران باش!» سوره زمر، آیه ۶۶.
- ↑ دعای ۱.
- ↑ نیایش سی‌وهفتم.
- ↑ نیایش چهل‌و‌پنجم.
- ↑ نیایش چهل‌وششم.
- ↑ نیایش سی‌وهفتم.
- ↑ نیایش سی‌وهشتم.
- ↑ نیایش سی‌و‌پنجم.
- ↑ الصحیفة السجادیة، امام زین‌العابدین(ع)، نشر الهادی، قم، ۱۴۱۸؛ صحیفه سجادیه، ترجمه عبدالمحمد آیتی، انتشارات سروش، تهران، ۱۳۷۵؛ قرآن حکیم، ترجمه ناصر مکارم شیرازی، دارالقرآن الکریم، قم، ۱۳۷۳؛ مجمع‌البحرین، فخرالدین طریحی، مرتضوی، تهران، ۱۳۷۵.
- ↑ شایسته‌نژاد، علی اکبر، مقاله «شکر و حمد»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۲۹۹.