آیه در علوم قرآنی
این مدخل زیرشاخهٔ بحث آیه است. آیه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: آیه در قرآن - آیه در علوم قرآنی - آیه در کلام اسلامی - آیه در فقه اسلامی - آیه در معارف دعا و زیارات - آیه در معارف و سیره سجادی - آیه در معارف و سیره رضوی - پرسش مرتبط نداردمقدمه
آیه در اصطلاح عبارت است از بخشی از حروف، کلمات یا جمله‌هایی از قرآن که از لحاظ حد و مرز، طبق اشاره و ارشاد پیغمبر (ص) از کلام پیش و پس از آن جدا شده است.
آیات جمع آیه، در لغت به معانی گوناگونی به کار رفته است (هرچند می‌توان تمام آنها را به معنای نشانه بازگرداند). اینک به برخی از آن معانی اشاره می‌کنیم:
- نشانه: ﴿إِنَّ آيَةَ مُلْكِهِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ التَّابُوتُ فِيهِ سَكِينَةٌ﴾[۱].
- معجزه: ﴿سَلْ بَنِي إِسْرَائِيلَ كَمْ آتَيْنَاهُمْ مِنْ آيَةٍ بَيِّنَةٍ﴾[۲].
- عبرت: ﴿إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَةً لِلْمُؤْمِنِينَ﴾[۳].
- برهان و دلیل: ﴿وَمِنْ آيَاتِهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ﴾[۴].
- کار شگفت: ﴿وَجَعَلْنَا ابْنَ مَرْيَمَ وَأُمَّهُ آيَةً﴾[۵].
شناخت آیات قرآن توقیفی است؛ یعنی حدود و مرزهای آیات را باید از طریق شارع و پیامبر اکرم (ص) شناخت، و اجتهاد و اظهار نظر شخصی درباره آن روا نیست.
با وجود توقیفی بودن معرفت آیات، درباره بسیاری از آیات اختلاف نظر هست؛ برای مثال، برخی از دانشمندان، بعضی از حروف مقطعه قرآن را آیه‌ای مستقل شمرده‌اند، و برخی همان موارد را آیه نمی‌دانند. و یا برخی تنها مدهامتان را یک آیه یک کلمه‌ای می‌دانند؛ ولی برخی دیگر علاوه بر آن، والنجم، والضحی، والعصر و امثال آن را نیز آیه یک کلمه‌ای به شمار آورده‌اند.
گفته شده اختلافات مذکور، ناشی از اختلاف روایات است؛ چون رسول خدا (ص) هنگام تلاوت قرآن در رأس برخی از آیات توقف می‌کرد تا مردم را به حد و مرز آنها آگاه سازد. و حضرت پس از این آگاهی، همان آیه را به آیه بعدی وصل می‌کردند (چون این دو آیه به هم مربوط بوده‌اند) که این امر سبب می‌شد بعضی از مردم گمان کنند آن دو آیه، یک آیه هستند.
زرقانی در مناهل العرفان فی علوم القرآن از نظریه دیگری یاد کرده است مبنی بر اینکه پاره‌ای از آیات، سماعی و توقیفی، و پاره‌ای دیگر قیاسی است و شناسایی آن بستگی به کلمه آخر آیه دارد، نظیر آن، قرینه سجع در نثر، و قافیه بیت در شعر است.
گاهی از روی مجاز و توسع به قسمتی از آیه، و یا به بیشتر از یک آیه نیز "آیه" اطلاق کرده‌اند. مثلاً ابن عباس گفت: امیدوار کننده ترین آیه در قرآن ﴿وَإِنَّ رَبَّكَ لَذُو مَغْفِرَةٍ لِلنَّاسِ عَلَى ظُلْمِهِمْ﴾[۶] است. در حالی که به اتفاق همگان، بخشی از آیه است. و مانند سخن ابن مسعود که: محکم‌ترین آیه ﴿فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ﴾[۷]، ﴿وَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ﴾[۸] است. و می‌دانیم که دو آیه است.
یکی از بحث‌ها درباره آیه، این است که آیا واژه آیه در اصل عربی است یا از لغات بیگانه؟ آرتورجفری این واژه را از لغات بیگانه قرآن می‌شمارد. گفته شده واژه آیه ریشه عبری دارد و اصل عبری آن آته به معنای نشان تشخیص و نیز به معنای معجزه است. ولی در آثار ابن‌سبکی، ابن‌حجر و سیوطی در باب معرّبات (واژه‌های غیر عربیِ وارد شده در زبان عربی) چنین کلمه‌ای ضبط نشده است[۹].[۱۰]
منابع
پانویس
- ↑ «نشانه پادشاهی او این است که تابوت (عهد) نزدتان خواهد آمد» سوره بقره، آیه ۲۴۸.
- ↑ «از بنی اسرائیل بپرس که چه بسیار نشانه روشن به آنان دادیم» سوره بقره، آیه ۲۱۱.
- ↑ «بی‌گمان در این (داستان) برای مؤمنان، نشانه‌ای است» سوره حجر، آیه ۷۷.
- ↑ «و از نشانه‌های او آفرینش آسمان‌ها و زمین» سوره روم، آیه ۲۲.
- ↑ «و پسر مریم و مادرش را نشانه‌ای گرداندیم» سوره مؤمنون، آیه ۵۰.
- ↑ «بی‌گمان پروردگارت با وجود ستم مردم آمرزگار آنهاست و به راستی پروردگارت سخت کیفر است» سوره رعد، آیه ۶.
- ↑ «پس هر کس همسنگ ذره‌ای نیکی ورزد، آن را خواهد دید،» سوره زلزال، آیه ۷.
- ↑ «و هر کس همسنگ ذره‌ای بدی کند، آن را خواهد دید» سوره زلزال، آیه ۸.
- ↑ زرکشی، محمد بن بهادر، البرهان فی علوم القرآن (باحاشیه)، جلد۱، صفحه ۲۶۶؛ سیوطی، عبدالرحمان بن ابی بکر، الاتقان فی علوم القرآن، جلد۱، صفحه ۲۳۰؛ زرقانی، محمد عبدالعظیم، مناهل العرفان فی علوم القرآن، جلد۱، صفحه (۳۳۸-۳۴۱)؛ جفری، آرتور، واژه‌های دخیل در قرآن، صفحه ۱۳۲؛ رامیار، محمود، تاریخ قرآن، صفحه ۵۴۹؛ فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز، جلد۱، صفحه (۸۵-۸۶)
- ↑ فرهنگ نامه علوم قرآنی، ج۱، ص ۱۹۰.