اسحاق بن حسان در تراجم و رجال
این مدخل زیرشاخهٔ بحث اسحاق بن حسان است. اسحاق بن حسان از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اسحاق بن حسان در تراجم و رجال - پرسش مرتبط نداردآشنایی اجمالی
اسحاق بن حسان[۱] در سند سه روایت[۲] تفسیر کنز الدقائق و به نقل از الکافی و تفسیر القمی نقل گردیده است؛ برای نمونه:
«فی أصول الکافی: الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ بِسْطَامَ بْنِ مُرَّةَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ حَسَّانَ عَنِ الْهَيْثَمِ بْنِ وَاقِدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ الْعَبْدِيِّ عَنْ سَعْدٍ الْإِسْكَافِ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ قَالَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَS مَا بَالُ أَقْوَامٍ غَيَّرُوا سُنَّةَ رَسُولِ اللَّهِa وَ عَدَلُوا عَنْ وَصِيِّهِ لَا يَتَخَوَّفُونَ أَنْ يَنْزِلَ بِهِمُ الْعَذَابُ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآيَةَ- 
أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ كُفْرًا وَأَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دَارَ الْبَوَارِ * جَهَنَّمَ
[۳] ثُمَّ قَالَ نَحْنُ النِّعْمَةُ الَّتِي أَنْعَمَ اللَّهُ بِهَا عَلَى عِبَادِهِ وَ بِنَا يَفُوزُ مَنْ فَازَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ»[۴].[۵]
شرح حال راوی
نام راوی در کتب رجالی قدما ذکر نشده است؛ ولی در سند چند روایت، از جمله سه روایت کتاب الکافی یاد شده است، از این رو رجالیان متأخر با استناد به روایت کافی نام او را در کتاب‌های رجالی خود یاد کرده‌اند و هیچ گزارشی از حال وی ارائه نکرده‌اند.
بعضی[۶] احتمال دادند که وی با اسحاق بن حسان بن قوهی، ابو یعقوب خریمی[۷] متحد است که در کتب رجالی اهل سنت عنوان شده است؛ ولی هیچ دلیلی بر این اتحاد ذکر نکردند و ما نیز قرینه‌ای بر این اتحاد پیدا نکردیم، بلکه قرینه بر عدم اتحاد وجود دارد؛ زیرا اسحاق بن حسان بن قوهی از شعرای سنی و درباری مأمون و امین عباسی بوده و مدایحی از او در این باره بر جای مانده است؛ مانند مدایحی که درباره محمد بن منصور بن زیاد، یحیی بن خالد و... سروده است[۸]، در حالی که محتوای روایات احمد بن حسان در منابع روایی شیعه، بر شیعی بودن وی دلالت دارد.[۹]
طبقه راوی
از تاریخ ولادت و وفات راوی اطلاعی در درست نیست و تمام روایات او از معصومان(ع) با چند واسطه نقل شده است. آیت الله بروجردی، اسحاق بن حسان را از طبقه ششم راویان برشمرده است[۱۰].[۱۱]
استادان و شاگردان راوی
چند روایتی که از اسحاق بن حسان در کتب روایی شیعه نقل شده، بسطام بن مره از وی روایت کرده که شاگرد حدیثی او محسوب می‌گردد و ایشان از هیثم بن واقد روایت کرده که استاد حدیثی او به شمار می‌آید[۱۲] و در یک سند ابراهیم بن عبد الرحمن از اسحاق بن حسان و او از عیسی بن بشیر روایت کرده است[۱۳] و در بعضی اسناد هم عنوان اسحاق بن حسان العلاف العارف آمده که دلیلی بر اتحادش با راوی مورد بحث پیدا نکردیم.[۱۴]
جایگاه حدیثی راوی
چون نام راوی در کتب رجالی عنوان نشده و جرح و تعدیلی از او صورت نگرفته، طبق قاعده، از راویان مجهول یا مهمل شمرده می‌شود؛ ولی با توجه به قرار گرفتن نام وی در سند روایت تفسیر القمی[۱۵]، نیز بررسی محتوای روایاتش[۱۶] که مضامین بلندی دارد، می‌‌توان حُسن حال وی را دریافت؛ از جمله این دو روایت:
- «... عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ حَسَّانَ عَنِ الْهَيْثَمِ بْنِ وَاقِدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ الْعَبْدِيِّ عَنْ سَعْدٍ الْإِسْكَافِ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ قَالَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَS: مَا بَالُ أَقْوَامٍ غَيَّرُوا سُنَّةَ رَسُولِ اللَّهِa وَ عَدَلُوا عَنْ وَصِيِّهِ لَا يَتَخَوَّفُونَ أَنْ يَنْزِلَ بِهِمُ الْعَذَابُ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآيَةَ-
أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ كُفْرًا وَأَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دَارَ الْبَوَارِ * جَهَنَّمَ
[۱۷] ثُمَّ قَالَ نَحْنُ النِّعْمَةُ الَّتِي أَنْعَمَ اللَّهُ بِهَا عَلَى عِبَادِهِ وَ بِنَا يَفُوزُ مَنْ فَازَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ»[۱۸]. - «... عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ حَسَّانَ عَنِ الْهَيْثَمِ بْنِ وَاقِدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ الْعَمْرِيِّ عَنْ سَعْدٍ الْإِسْكَافِ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ قَالَ: أَمَرَنَا أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَS بِالْمَسِيرِ إِلَى الْمَدَائِنِ مِنَ الْكُوفَةِ فَسِرْنَا يَوْمَ الْأَحَدِ وَ تَخَلَّفَ عَمْرُو بْنُ حُرَيْثٍ فِي سَبْعَةِ نَفَرٍ فَخَرَجُوا إِلَى مَكَانٍ بِالْحِيرَةِ تُسَمَّى الْخَوَرْنَقَ قَالُوا نَتَنَزَّهُ فَإِذَا كَانَ يَوْمُ الْأَرْبِعَاءِ لَحِقْنَا عَلِيّاًS قَبْلَ أَنْ يُجَمِّعَ فَبَيْنَا هُمْ يَتَغَذَّوْنَ إِذْ خَرَجَ عَلَيْهِمْ ضَبٌّ فَصَادُوهُ فَأَخَذَهُ عَمْرُو بْنُ حُرَيْثٍ فَبَسَطَ كَفّاً فَقَالَ بَايِعُوهُ هَذَا أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ فَبَايَعَهُ السَّبْعَةُ وَ عَمْرٌو ثَامِنُهُمْ وَ ارْتَحَلُوا لَيْلَةَ الْأَرْبِعَاءِ فَقَدِمُوا الْمَدَائِنَ يَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى الْمِنْبَرِ يَخْطُبُ وَ لَمْ يُفَارِقْ بَعْضُهُمْ بَعْضاً وَ كَانُوا جَمِيعاً حَتَّى نَزَلُوا بَابَ الْمَسْجِدِ فَلَمَّا دَخَلُوا نَظَرَ إِلَيْهِمْ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ فَقَالَ يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِa أَسَرَّ إِلَيَّ أَلْفَ حَدِيثٍ فِي كُلِّ حَدِيثٍ أَلْفُ بَابٍ لِكُلِّ بَابٍ مِفْتَاحٌ وَ إِنِّي سَمِعْتُ اللَّهَ يَقُولُ يَوْمَ نَدْعُو كُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ[۱۹] وَ إِنِّي أُقْسِمُ لَكُمْ بِاللَّهِ لَتُبْعَثَنَّ ثَمَانِيَةُ نَفَرٍ إِمَامُهُمُ الضَّبُّ وَ لَوْ شِئْتُ أَنْ أُسَمِّيَهُمْ فَعَلْتُ[۲۰]. قَالَ[۲۱]: فَلَوْ رَأَيْتَ عَمْرَو بْنَ حُرَيْثٍ[۲۲] يَنْتَقِضُ كَمَا يَنْتَقِضُ السَّعَفَةُ حَيَاءً وَ لَوْماً»[۲۳].[۲۴]
منابع
پانویس
- ↑ ر.ک: تنقیح المقال، ج۹، ص۹۵، ش۱۹۳۹؛ معجم رجال الحدیث، ج۳، ص۲۰۴،ش ۱۱۳۹؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۵۵۹، ش۲۰۲۱.
- ↑ ر.ک: تفسیر کنز الدقائق، ج۷، ص۶۳، ج۱۰، ص۲۵۱ (با این توضیح که اسحاق بن حفان در این سند، مصحّف اسحاق بن حسان است) و ج۱۴، ص۲۳۳.
- ↑ آیا در (کار) کسانی که ناسپاسی را جایگزین نعمت خداوند کردند و قوم خود را به سرای نابودی درآوردند ننگریسته‌ای؟ * که دوزخ است سوره ابراهیم، آیه ۲۸-۲۹.
- ↑ تفسیر کنز الدقائق، ج۷، ص۶۳ به نقل از الکافی، ج۱، ص۲۱۷، ح۱.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۳، ص ۴۳۸.
- ↑ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۵۵۹، ش۲۰۲۱.
- ↑ اسحاق بن حسان بن قوهی؛ ابو یعقوب الشاعر المعروف بالخریمی جزری نزل بغداد (خوری نزل بغداد) و توفی سنة ۲۱۴ ق. (ر.ک: تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۲۴، ش۳۳۶۹؛ الوافی بالوفیات، ج۸، ص۲۶۷؛ الأعلام (زرکلی)، ج۱، ص۲۹۴)..
- ↑ ر.ک: تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۲۴، ش۳۳۶۹؛ إکمال الکمال، ج۳، ص۲۴۳؛ تاریخ مدینة دمشق، ج۸، ص۱۹۸-۲۰۰.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۳، ص ۴۳۹.
- ↑ طبقات رجال الکافی، ص۶۲.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۳، ص ۴۳۹-۴۴۰.
- ↑ تفسیر کنز الدقائق، ج۷، ص۶۳.
- ↑ وسائل الشیعه، ج۲۵، ص۲۲۶..
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۳، ص ۴۴۰.
- ↑ تفسیر القمی، ج۲، ص۱۴۸ و ۴۱۷.
- ↑ ر.ک: تفسیر القمی، ج۲، ص۴۱۷؛ بصائر الدرجات، ج۱، ص۳۰۶، ح۱۵.
- ↑ آیا در (کار) کسانی که ناسپاسی را جایگزین نعمت خداوند کردند و قوم خود را به سرای نابودی درآوردند ننگریسته‌ای؟ * که دوزخ است سوره ابراهیم، آیه ۲۸-۲۹.
- ↑ الکافی، ج۱، ص۲۱۷، ح۱.
- ↑ روزی که هر دسته‌ای را با پیشوایشان فرا می‌خوانیم آنگاه کسانی که کارنامه‌شان را به دست راست آنان دهند، آن را می‌خوانند و به آنها سر مویی ستم نخواهد شد سوره اسراء، آیه ۷۱.
- ↑ در المناقب (ابن شهر آشوب)، ج۲، ص۹۸ جمله «فَتَغَيَّرَتْ أَلْوَانُهُمْ وَ ارْتَعَدَتْ فَرَائِصُهُمْ» اضافه آمده است.
- ↑ أی: قال أصبغ بن نباته.
- ↑ شیخ طوسی: عدو لله ملعون. (رجال الطوسی، ص۹۰).
- ↑ بصائر الدرجات، ج۱، ص۳۰۶، ح۱۵؛ «فَلَقَدْ رَأَيْتُ عَمْرَو بْنَ حُرَيْثٍ قَدْ سَقَطَ كَمَا تَسْقُطُ السَّعَفَةُ حَيَاءً وَ لَوْماً». (الخصال، ص۶۴۵، ح۲۶).
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۳، ص ۴۴۰-۴۴۲.