بحث:قبله در قرآن

کیفیت تغییر قبله

در مجمع، ضمن روایتی از علی بن ابراهیم از حضرت صادق(ع) نقل کرده: «رسول خدا(ص) وقت ظهر در مسجد بنی سالم نماز می‌خواند و؛ دو رکعت از نماز ظهر را خوانده بود که،جبرئیل نازل شد دو بازوی آن حضرت را گرفت و به سوی کعبه برگردانید. چون بیت المقدس در شمال مدینه و کعبه در جنوب آن واقع شده؛ لذا می‌بایست آن حضرت پشت به بیت المقدس کند..».^[۱].

به هر تقدیر، غرض ما در این مقاله روشن نمودن این مطلب است که اولاً منظور از قبله در آیاتی که در صدر این نوشتار ذکر شده؛ کدام یک از قبله‌هایی است که رسول گرامی اسلام(ص) در طول عمر مبارک خود همراه با مسلمین، اقامه نماز می‌کرده و سپس به توضیح جغرافیایی آن قبله بپردازیم.

در آیه نخست صدر مقاله^[۲] می‌فرماید: به زودی، سبک‌مغزان، از مردم می‌گویند: چه چیز آنان - مسلمانان - را از قبله‌ای که بر آن بودند؛ بازگردانید؟ با دقت در متن ترجمه آیه در می‌یابیم؛ که غرض از واژه قبله، که مورد اعتراض سبک مغزان قرار گرفته بود؛ همان قبله‌ای است که به تصریح علامه طباطبایی پیامبر به مدت چهارده سال و پنج ماه، به طرف آن در مکه و مدینه نماز گزارده بودند و آن قبله همان بیت المقدس بود.
در ترجمه بخش میانی آیه ۱۴۳ بقره می‌خوانیم: و ما آن قبله‌ای را که قبلاً بر آن بودی تنها برای این قرار دادیم: که افرادی که از پیامبرپیروی می‌کنند؛ از آنهایی که به جاهلیت باز می‌گردند؛ مشخص شود.... در این بخش از آیه مبارکه؛ علت تغییر قبله و فلسفه آن را بیان می‌دارد؛ پس قبله مندرج در این آیه، نیز بیت المقدس می‌باشد.
در ترجمه آیه ۱۴۴ همان سوره چنین می‌فرماید: نگاه‌های انتظارآمیز، به سوی آسمان می‌بینیم، اکنون تو را به سوی قبله‌ای که از آن خشنود باشی باز می‌گردانیم.... به خوبی روشن است که آن قبله‌ای که پیامبر در انتظارش به سر می‌برد، قبله جدیدی است که می‌بایست در آینده نزدیک آن جناب و مسلمین، به سویش نماز گزارند و آن قبله کعبه خواهد بود.
در آیه ۱۴۵ بقره سه بار واژه قبله بیان گردیده و می‌فرماید: سوگند که اگر هر گونه آیه و نشانه و دلیلی برای این سبک مغزان از اهل کتاب بیاوری از قبله تو پیروی نخواهند کرد و تو نیز هیچ گاه از قبله آنان پیروی نخواهی نمود. منظور از قبله اول در آیه اول در آیه فوق بیت المقدس و غرض از قبله دوم کعبه است و قبله سوم به طور عام بیان شده.
در آیه ۸۷ سوره مبارکه یو نس باز هم یک بار واژه قبله بیان گردیده؛ اما با توجه به مدلول آیه غرض از قبله رعایت جهت خاص اقامه نماز نیست؛ بلکه می‌فرماید: «و به موسی و برادرش(ع) وحی کردیم که برای قوم خود خانه‌هایی در سرزمین مصر، انتخاب کنید و خانه‌هایتان را مقابل یکدیگر و متمرکز قرار دهید..».. و این تمرکز بیشتر جنبه امنیتی دارد، تا بتوانند با آرامش به اقامه نماز و ادای فرائض دینی بپردازند.^[۳]

جغرافیای قبله

با توجه به آنچه گذشت، از بررسی آیات مربوط به قبله؛ با سه قبله آشنا شدیم. الف. مشرق مربوط به مسیحیان ب. بیت المقدس مربوط به کلیمیان ج. کعبه متعلق به مسلمین که از قبله‌های سه‌گانه، فقط می‌توان به توضیح جغرافیای دو قبله؛ یعنی بیت المقدس و کعبه اشاره نمود.^[۴]

قبله

...مَا وَلَّاهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِي كَانُوا عَلَيْهَا...^[۵].
...وَمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنْتَ عَلَيْهَا...^[۶].
...فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا...^[۷].
...وَاجْعَلُوا بُيُوتَكُمْ قِبْلَةً وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ^[۸].

المنجد نویسد: القبله: اسم نوع است؛ نوع روی آوردن و رفتن به یک طرف^[۹]. مفردات گوید: در اصل اسمی است برای حالتی که به آن حالت روی می‌آوردند مثل: جِلسه و قِعده حالت نشستن و در سخن معمولی و متعارف قبله به صورت اسم برای مکانی است که در موقع نماز به آن توجه می‌شود و روی می‌آورند^[۱۰]. در لغت‌شناسی می‌خوانیم، قبله؛ در غرب اسم مکانی است که نماز گزار به آن رو می‌کند. «منظور از «قبله» تنها جهت جغرافیایی مخصوص نیست و رو کردن به آن تنها جانب صورت و جسم را به آن گرداندن نمی‌باشد، قبله جهت و هدفی است که روی روح و جان و درون را به آن متوجه می‌سازند و سمت و سوئی است که راه زندگی را توجیه می‌نماید. از این نظر آنچه مردم کعبه آمال قرار داد و به آن «اقبال» می‌نمایند می‌توان «قبله» آنان نامید، هر چند سلاطین جور را «قبله عالم» نامیده و دربار و دستگاه آنها را «مشابه» خود نمایند، یا آنکه ارباب زر و زور و تزویر را خانه امید و آرزوهای خود قرار دهند»^[۱۱]. «نخستین بار نماز گزاردن به سوی قبله بایسته گشت و بیت المقدس قبله شد، هنگامی بود که پیامبر در مکه بود. او دوست می‌داشت که رو به سوی کعبه آورد و نماز بگزارد. او در مکه چنان به نماز می‌ایستاد که خانه کعبه میان وی و بیت المقدس باشد. چون به مدینه کوچید، نتوانست چنین کند زیرا مکه را در پشت سر خویش داشت. او دوست می‌داشت که وی را به سوی کعبه برگردانند پس خدا در روز سه شنبه در هجده ماهگی از آمدن وی به مدینه (۲۶ فوریه ۶۲۴ م) به او فرمان داد که در نماز رو به سوی کعبه آورد»^[۱۲]. «قبله مسلمین» در ابتدا، بیت المقدس بود. تغییر قبله از بیت المقدس به کعبه، به قول اکثر سیره‌نویسان، در نیمه شعبان ۱۸ ماه از هجرت گذشته اتفاق افتاد و بعضی هم آن را ماه ۱۶ از هجری گفته‌اند. با توجه به آیات ۱۴۲، ۱۴۳، ۱۴۴، ۱۴۶، ۱۴۹، ۱۵۰ سوره بقره دریافت می‌شود که پیامبر(ص) از سخنان و سرزنش یهود در رنج بوده است؛ زیرا آنان می‌گفته‌اند او به سوی قبله ما می‌ایستد، دین جهت خداوند قبله را از بیت المقدس به کعبه تحویل داده است»^[۱۳]. «پس از مسأله تغییر قبله از بیت المقدس به کعبه برخی یهودیان کوشش کردند از این طریق در اذهان مسلمانان ایجاد شبهه کنند و تغییر قبله را دلیلی بر عدم ثبات پیامبر(ص) بر آیینش بشمارند»^[۱۴].^[۱۵]

پانویس

↑ قاموس قرآن، ج۵، ص۲۲۷.
↑ بقره ۱۴۲.
↑ عرب، محمد حسن، دانشنامه اماکن جغرافیایی قرآن مجید، ص ۳۸۲.
↑ عرب، محمد حسن، دانشنامه اماکن جغرافیایی قرآن مجید، ص ۳۸۴.
↑ «به زودی کم‌خردان از مردم خواهند گفت: چه چیز آنان را از قبله‌ای که بر آن بودند بازگردانید؟ بگو: خاور و باختر از آن خداوند است، هر که را بخواهد به راهی راست رهنمون خواهد شد» سوره بقره، آیه ۱۴۲.
↑ «و بدین گونه شما را امّتی میانه کرده‌ایم تا گواه بر مردم باشید و پیامبر بر شما گواه باشد؛ و قبله‌ای که بر سوی آن بودی بر نگرداندیم مگر بدین روی که معلوم داریم چه کسی از پیامبر پیروی می‌کند و چه کسی واپس می‌گراید، و بی‌گمان آن جز بر آنان که خداوند رهنمونشان شد، گران بود و خداوند بر آن نیست که ایمانتان را تباه گرداند که خداوند با مردم، به راستی مهربانی است بخشاینده» سوره بقره، آیه ۱۴۳.
↑ «گرداندن رؤیت را به آسمان، می‌بینیم پس رؤیت را به قبله‌ای که می‌پسندی خواهیم گرداند؛ اکنون به سوی مسجد الحرام رو کن و (همه) هرجا هستید به سوی آن روی کنید، و اهل کتاب بی‌گمان می‌دانند که آن (حکم) از سوی پروردگارشان، راستین است و خداوند از آنچه انجام می‌دهند غافل نیست» سوره بقره، آیه ۱۴۴.
↑ «و به موسی و برادرش وحی کردیم که برای قومتان در مصر خانه‌هایی برگزینید و خانه‌هایتان را رویاروی قرار دهید و نماز را بر پا دارید و به مؤمنان نوید دهید» سوره یونس، آیه ۸۷.
↑ المنجد، ص۱۳۸۸.
↑ مفردات، ج۳، ص۱۲۶.
↑ نظم قرآن.
↑ تاریخ کامل، ج۳.
↑ دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ص۱۶۲۴.
↑ مصطفی اسرار و همکاران، فرهنگ و مفاهیم قرآن.
↑ فرزانه، محرم، اماکن جغرافیایی در قرآن، ص ۶۰۶.

[1] قاموس قرآن، ج۵، ص۲۲۷.

[2] بقره ۱۴۲.

[3] عرب، محمد حسن، دانشنامه اماکن جغرافیایی قرآن مجید، ص ۳۸۲.

[4] عرب، محمد حسن، دانشنامه اماکن جغرافیایی قرآن مجید، ص ۳۸۴.

[5] «به زودی کم‌خردان از مردم خواهند گفت: چه چیز آنان را از قبله‌ای که بر آن بودند بازگردانید؟ بگو: خاور و باختر از آن خداوند است، هر که را بخواهد به راهی راست رهنمون خواهد شد» سوره بقره، آیه ۱۴۲.

[6] «و بدین گونه شما را امّتی میانه کرده‌ایم تا گواه بر مردم باشید و پیامبر بر شما گواه باشد؛ و قبله‌ای که بر سوی آن بودی بر نگرداندیم مگر بدین روی که معلوم داریم چه کسی از پیامبر پیروی می‌کند و چه کسی واپس می‌گراید، و بی‌گمان آن جز بر آنان که خداوند رهنمونشان شد، گران بود و خداوند بر آن نیست که ایمانتان را تباه گرداند که خداوند با مردم، به راستی مهربانی است بخشاینده» سوره بقره، آیه ۱۴۳.

[7] «گرداندن رؤیت را به آسمان، می‌بینیم پس رؤیت را به قبله‌ای که می‌پسندی خواهیم گرداند؛ اکنون به سوی مسجد الحرام رو کن و (همه) هرجا هستید به سوی آن روی کنید، و اهل کتاب بی‌گمان می‌دانند که آن (حکم) از سوی پروردگارشان، راستین است و خداوند از آنچه انجام می‌دهند غافل نیست» سوره بقره، آیه ۱۴۴.

[8] «و به موسی و برادرش وحی کردیم که برای قومتان در مصر خانه‌هایی برگزینید و خانه‌هایتان را رویاروی قرار دهید و نماز را بر پا دارید و به مؤمنان نوید دهید» سوره یونس، آیه ۸۷.

[9] المنجد، ص۱۳۸۸.

[10] مفردات، ج۳، ص۱۲۶.

[11] نظم قرآن.

[12] تاریخ کامل، ج۳.

[13] دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ص۱۶۲۴.

[14] مصطفی اسرار و همکاران، فرهنگ و مفاهیم قرآن.

[15] فرزانه، محرم، اماکن جغرافیایی در قرآن، ص ۶۰۶.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]