تمام انبیاء و اولیاء و مؤمنان طبق نصقرآن مجید دارای علم غیب هستند و برای هر کدامشان بهرۀ مخصوصی است. اما دانش همۀ آنها، در هر مرحلهای که قرار داشته باشد، از لحاظ کم و کیف محدود و عرضی است نه ذاتی، مسبوق به عدم است نه ازلی و برای آن ابتداء و انتهائی است نه سرمدی و از خدا گرفته شده است.[۱]
اثبات علم غیب برای خدا: از نامهای نیکوی خداوند که بارها در قرآن آمده ﴿عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ﴾[۵] است. یعنی او به پیدا و پنهانآگاه است و هیچ چ یز ازخدا پنهان نیست و همۀ اشیاء برای او مشهود است.[۶]
اثبات علم غیب برای غیر خدا: قرآن کریم در عین اینکه علم غیب را محدود به خدا میداند، در موارد متعددی آن را برای غیر خدا هم ثابت میکند: ﴿عَالِمُ الْغَيْبِ فَلَا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ﴾[۱۱] این آیه، حصر علم غیب را که در آیات پیشین بود میشکند و آن را از طریق افاضهای خدا برای دیگران هم ثابت میکند. در عین حال حصر دیگری ایجاد میکند و آن این است که علم غیب به کسانی اختصاص دارد که مورد پسند خدا باشند.[۱۲]
آیاتی که پیامبران را عالم به غیب معرفی کرده است مانند: ﴿تِلْكَ مِنْ أَنبَاء الْغَيْبِ نُوحِيهَا إِلَيْكَ مَا كُنتَ تَعْلَمُهَا أَنتَ وَلاَ قَوْمُكَ مِن قَبْلِ هَذَا﴾[۱۳][۱۴]
آیاتی که برخی افراد غیر نبی را نیز آگاه به علوم غیبی معرفی کرده است مانند: ﴿قَالَ الَّذِي عِندَهُ عِلْمٌ مِّنَ الْكِتَابِ أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَن يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ﴾[۱۵][۱۶]
تمام انبیاء و اولیاء و مؤمنان طبق نصقرآن مجید دارای علم غیب هستند، و برای هر کدام شان بهرۀ مخصوصی است. اما دانش همۀ آنها در هر مرحلهای که قرار داشته باشد، از لحاظ کم و کیف محدود و عرضی است نه ذاتی، مسبوق به عدم است نه ازلی و برای آن ابتداء و انتهائی است نه سرمدی و از خدا گرفته شده: ﴿وَعِندَهُ مَفَاتِحُ الْغَيْبِ لاَ يَعْلَمُهَا إِلاَّ هُوَ﴾[۱۷][۱۸]
الف) اثبات علم غیب برای خدا: از نامهای نیکوی خداوند که بارها در قرآن آمده ﴿عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ﴾[۲۷] است. یعنی او به پیدا و پنهانآگاه است و ریزترین ذره در اعماق زمین هم برای او پیداست. تقسیم اشیاء به غیب و شهادت دربارۀ خدا معنا ندارد و هیچ چیز از خداپنهان نیست و همه اشیاء برای او مشهود است؛ بنابراین معنای علم غیبخدا این نیست که خدا چیزهایی را که از او غائب است میداند، بلکه معنایش این است آنچه را از دیگران غائب است او میداند.[۲۸] برخی از آیاتی که علم غیب را مختص خدا می¬داند عبارتند از:
انحصار علم غیب در خدا مانند: ﴿قُل لّا يَعْلَمُ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ الْغَيْبَ إِلاَّ اللَّهُ﴾[۳۴] و ﴿وَعِندَهُ مَفَاتِحُ الْغَيْبِ لاَ يَعْلَمُهَا إِلاَّ هُوَ﴾[۳۵][۳۶]
نفی علم غیب از دیگران و پیامبران الهی: مانند: قرآن کریم به پیامبر اسلام(ص) دستور میدهد: ﴿قُل لاَّ أَقُولُ لَكُمْ عِندِي خَزَائِنُ اللَّهِ وَلا أَعْلَمُ الْغَيْبَ وَلا أَقُولُ لَكُمْ إِنِّي مَلَكٌ﴾[۳۷]»،[۳۸]﴿وَلاَ أَقُولُ لَكُمْ عِندِي خَزَائِنُ اللَّهِ وَلاَ أَعْلَمُ الْغَيْبَ﴾[۳۹][۴۰] و ﴿وَمِمَّنْ حَوْلَكُم مِّنَ الأَعْرَابِ مُنَافِقُونَ وَمِنْ أَهْلِ الْمَدِينَةِ مَرَدُواْ عَلَى النِّفَاقِ لاَ تَعْلَمُهُمْ نَحْنُ نَعْلَمُهُمْ سَنُعَذِّبُهُم مَّرَّتَيْنِ ثُمَّ يُرَدُّونَ إِلَى عَذَابٍ عَظِيمٍ﴾[۴۱][۴۲] براساس این آیات حتی پیامبران از علم غیب برخوردار نبودند تا چه رسد به دیگران.[۴۳]
ج) اثبات علم غیب برای غیر خدا: قرآن کریم در عین اینکه علم غیب را محدود به خدا میداند، در موارد متعددی آن را برای غیر خدا هم ثابت میکند: ﴿عَالِمُ الْغَيْبِ فَلَا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ﴾[۴۴] این آیه، حصر علم غیب را میشکند و آن را از طریق افاضۀ خدا برای دیگران هم ثابت میکند. در عین حال حصر دیگری ایجاد میکند بدین صورت، علم غیب به کسانی اختصاص دارد که مورد پسند خدا باشند، سپس پیامبر را به عنوان نمونهای روشن از آنها معرفی میکند. در آیه دیگری که به همین مضمون است میفرماید: ﴿وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُطْلِعَكُمْ عَلَى الْغَيْبِ وَلَكِنَّ اللَّهَ يَجْتَبِي مِن رُّسُلِهِ مَن يَشَاء﴾[۴۵] به عبارت دیگر، خداعلم غیب را در اختیار هرکسی قرار نمیدهد بلکه برای این کار از میان شما افرادی را گلچین میکند. در این دو آیه به طور کلی علم غیب را برای غیر خدا ثابت مینماید. در برخی از آیات دیگر علم غیبپیامبران را در موارد جزئی و برخی از کارهای روزمره بازگو میکند:
یکی از معجزاتحضرت عیسی(ع) این بود که به مردم میگفت: ﴿وَأُنَبِّئُكُمْ بِمَا تَأْكُلُونَ وَمَا تَدَّخِرُونَ فِي بُيُوتِكُمْ﴾[۴۶]
پیامبر اسلام(ص) یکی از زن هایش را از اسراری که بین آنها بود باخبر ساخت، او پرسید چه کسی تو را از این رازآگاه ساخت. آن حضرت در پاسخ فرمودند: به من خدای دانا و آگاه خبر داد.
مادر حضرتموسی نوزادش را به دستور خداوند به دریا انداخت و از راه وحی و الهام میدانست که فرزندش به او برمیگردد و سرانجام به پیامبری میرسد: ﴿وَأَوْحَيْنَا إِلَى أُمِّ مُوسَى أَنْ أَرْضِعِيهِ فَإِذَا خِفْتِ عَلَيْهِ فَأَلْقِيهِ فِي الْيَمِّ وَلا تَخَافِي وَلا تَحْزَنِي إِنَّا رَادُّوهُ إِلَيْكِ وَجَاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِينَ﴾[۴۷]
د) آیاتی که پیامبران را عالم به غیب معرفی کرده است مانند: ﴿تِلْكَ مِنْ أَنبَاء الْغَيْبِ نُوحِيهَا إِلَيْكَ مَا كُنتَ تَعْلَمُهَا أَنتَ وَلاَ قَوْمُكَ مِن قَبْلِ هَذَا﴾[۴۹][۵۰]
ه) آیاتی که برخی افراد غیر نبی را نیز آگاه به علوم غیبی معرفی کرده است مانند: ﴿قَالَ الَّذِي عِندَهُ عِلْمٌ مِّنَ الْكِتَابِ أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَن يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ﴾[۵۱][۵۲]
پانویس
با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل میشوید:
↑ر.ک. امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، ج۵، ص۸۰
↑«همان کسانی که «غیب» را باور و نماز را برپا میدارند و از آنچه به آنان روزی دادهایم میبخشند» سوره بقره، آیه ۳.
↑«آنان که از پروردگارشان در نهان میهراسند و از رستخیز میترسند» سوره انبیاء، آیه ۴۹.
↑ر.ک. امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، ج۵، ص۸۰
↑«و اوست آن کس که آسمانها و زمین را به درستی آفرید و روزی که فرماید: باش! بیدرنگ خواهد بود، گفتار او راستین است و روزی که در «صور» دمند فرمانفرمایی از آن اوست؛ دانای نهان و آشکار است و او فرزانه آگاه است» سوره انعام، آیه ۷۳.
↑ر.ک. مدقق، سید عبدالحکیم، علم غیب از منظر قرآن و سنت، صفحه ؟؟؟؛ عظیمی، محمد صادق، سیر تطور گستره علم امام در کلام اسلامی، ص۲۲۳ ـ ۲۲۸؛ سیده رابیل، جستاری در مسئله علم غیب، صفحه ؟؟؟؛ میرترابی حسینی، زهرةالسادات، علم لدنی در قرآن و حدیث، ص ۶۹ و ۷۰؛ حسینی، سیدجواد، امام حسن عسکری و استفاده وسیع از علم غیبی، صفحه ؟؟؟؛ رهبری، حسن، علم پیامبر و امام در تفسیر من وحی القرآن، صفحه ؟؟؟
↑«بگو: جز خداوند کسی در آسمانها و زمین غیب را نمیداند و درنمییابند که چه هنگام برانگیخته خواهند شد» سوره نمل، آیه ۶۵.
↑ر.ک. مدقق، سید عبدالحکیم، علم غیب از منظر قرآن و سنت، صفحه ؟؟؟
↑«بگو: من به شما نمیگویم که گنجینههای خداوند نزد من است و غیب نمیدانم و به شما نمیگویم که من فرشتهام؛ جز از آنچه به من وحی میشود پیروی نمیکنم؛ بگو:» سوره انعام، آیه ۵۰.
↑ر.ک. مدقق، سید عبدالحکیم، علم غیب از منظر قرآن و سنت، صفحه ؟؟؟؛ عظیمی، محمد صادق، سیر تطور گستره علم امام در کلام اسلامی، ص۲۲۳ ـ ۲۲۸؛ سیده رابیل، جستاری در مسئله علم غیب، صفحه ؟؟؟
↑«او دانای نهان است پس هیچ کس را بر نهان خویش آگاه نمیکند جز فرستادهای را که بپسندد که پیش رو و پشت سرش، نگهبانانی میگمارد» سوره جن، آیه 26 و 27
↑ر.ک. مدقق، سید عبدالحکیم، علم غیب از منظر قرآن و سنت، صفحه ؟؟؟؛ بیابانی اسکوئی، محمد، امامت، صفحه ؟؟؟؛ عظیمی، محمد صادق، سیر تطور گستره علم امام در کلام اسلامی، ص۲۲۳ – ۲۲۸؛ سیده رابیل، جستاری در مسئله علم غیب، صفحه ؟؟؟؛ حسینی، سیدجواد، امام حسن عسکری و استفاده وسیع از علم غیبی، صفحه ؟؟؟؛ رهبری، حسن، علم پیامبر و امام در تفسیر من وحی القرآن، صفحه ؟؟؟
↑«این از خبرهای غیب است که ما به تو وحی میکنیم؛ تو و قومت پیش از این آنها را نمیدانستید پس شکیبا باش که سرانجام (نیکو) از آن پرهیزگاران است» سوره هود، آیه ۴۹.
↑ر.ک. سیده رابیل، جستاری در مسئله علم غیب، صفحه ؟؟؟؛ میرترابی حسینی، زهرةالسادات، علم لدنی در قرآن و حدیث، ص ۶۹ و ۷۰
↑«آن که دانشی از کتاب (آسمانی) با خویش داشت گفت: من پیش از آنکه چشم بر هم زنی آن را برایت میآورم و چون (سلیمان) آن (اورنگ) را نزد خود پای برجا دید گفت: این از بخشش (های) پروردگار من است تا بیازمایدم که سپاس میگزارم یا ناسپاسی میکنم و هر که سپاس گزارد» سوره نمل، آیه ۴۰.
↑ر.ک. سیده رابیل، جستاری در مسئله علم غیب، صفحه ؟؟؟
↑«و کلیدهای (چیزهای) نهان نزد اوست؛ (هیچ کس) جز او آنها را نمیداند؛ و او آنچه را در خشکی و دریاست میداند و هیچ برگی فرو نمیافتد مگر که او آن را میداند و هیچ دانهای در تاریکیهای زمین و هیچ تر و خشکی نیست جز آنکه در کتابی روشن آمده است» سوره انعام، آیه ۵۹.
↑ر.ک. امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، ج۵، ص۸۰
↑«همان کسانی که «غیب» را باور و نماز را برپا میدارند و از آنچه به آنان روزی دادهایم میبخشند» سوره بقره، آیه ۳.
↑«آنان که از پروردگارشان در نهان میهراسند و از رستخیز میترسند» سوره انبیاء، آیه ۴۹.
↑«و هیچ بار برداری بار (گناه) دیگری را بر نمیدارد و اگر فردی گرانبار، (کسی را) برای برداشتن بار خویش، فرا خواند چیزی از بار او برداشته نخواهد شد هر چند خویشاوند باشد، تو تنها کسانی را که در نهان از پروردگارشان میهراسند و نماز را بپا میدارند هشدار میده» سوره فاطر، آیه ۱۸.
↑«تو تنها به آن کس میتوانی بیم دهی که از این قرآن پیروی میکند و از (خداوند) بخشنده در نهان بیم دارد پس او را به آمرزش و پاداشی ارزشمند نوید ده» سوره یس، آیه ۱۱.
↑«همان که از (خداوند) بخشنده در نهان میهراسد و دلی بازگردنده (به درگاه ما) میآورد» سوره ق، آیه ۳۳.
↑«بیگمان آنان که در نهان از پروردگارشان بیم دارند، آمرزش و پاداشی بزرگ خواهند داشت» سوره ملک، آیه ۱۲.
↑«بهشتهایی جاودان که (خداوند) بخشنده به بندگانش در (جهان) نهان وعده کرده است؛ بیگمان وعده او شدنی است» سوره مریم، آیه ۶۱.
↑ر.ک. امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، ج۵، ص۸۰
↑«و اوست آن کس که آسمانها و زمین را به درستی آفرید و روزی که فرماید: باش! بیدرنگ خواهد بود، گفتار او راستین است و روزی که در «صور» دمند فرمانفرمایی از آن اوست؛ دانای نهان و آشکار است و او فرزانه آگاه است» سوره انعام، آیه ۷۳.
↑ر.ک. مدقق، سید عبدالحکیم، علم غیب از منظر قرآن و سنت، صفحه ؟؟؟؛ عظیمی، محمد صادق، سیر تطور گستره علم امام در کلام اسلامی، ص۲۲۳ – ۲۲۸؛ سیده رابیل، جستاری در مسئله علم غیب، صفحه ؟؟؟؛ میرترابی حسینی، زهرةالسادات، علم لدنی در قرآن و حدیث، ص ۶۹ و ۷۰؛ حسینی، سیدجواد، امام حسن عسکری و استفاده وسیع از علم غیبی، صفحه ؟؟؟؛ رهبری، حسن، علم پیامبر و امام در تفسیر من وحی القرآن، صفحه ؟؟؟
↑«و کلیدهای (چیزهای) نهان نزد اوست؛ (هیچ کس) جز او آنها را نمیداند؛ و او آنچه را در خشکی و دریاست میداند و هیچ برگی فرو نمیافتد مگر که او آن را میداند و هیچ دانهای در تاریکیهای زمین و هیچ تر و خشکی نیست جز آنکه در کتابی روشن آمده است» سوره انعام، آیه ۵۹.
↑«بگو: جز خداوند کسی در آسمانها و زمین غیب را نمیداند و درنمییابند که چه هنگام برانگیخته خواهند شد» سوره نمل، آیه ۶۵.
↑«پس هیچ کس نمیداند چه روشنی چشمی برای آنان به پاداش کارهایی که میکردند نهفتهاند» سوره سجده، آیه ۱۷.
↑«از تو از برپا شدن رستخیز میپرسند که چه هنگام است؟ بگو: دانش آن، تنها نزد پروردگار من است؛ هیچ کس جز او در زمان آن از آن پرده بر نمیدارد؛ (بار آن) در آسمانها و زمین، سنگین است، جز ناگهان به سراغتان نمیآید؛ از تو میپرسند گویی تو از آن نیک آگاهی بگو:» سوره اعراف، آیه ۱۸۷.
↑ر.ک. رهبری، حسن، علم پیامبر و امام در تفسیر من وحی القرآن، صفحه ؟؟؟
↑«بگو: جز خداوند کسی در آسمانها و زمین غیب را نمیداند و درنمییابند که چه هنگام برانگیخته خواهند شد» سوره نمل، آیه ۶۵.
↑«و کلیدهای (چیزهای) نهان نزد اوست؛ (هیچ کس) جز او آنها را نمیداند؛ و او آنچه را در خشکی و دریاست میداند و هیچ برگی فرو نمیافتد مگر که او آن را میداند و هیچ دانهای در تاریکیهای زمین و هیچ تر و خشکی نیست جز آنکه در کتابی روشن آمده است» سوره انعام، آیه ۵۹.
↑ر.ک. مدقق، سید عبدالحکیم، علم غیب از منظر قرآن و سنت، صفحه ؟؟؟
↑ر.ک. مدقق، سید عبدالحکیم، علم غیب از منظر قرآن و سنت، صفحه ؟؟؟؛ عظیمی، محمد صادق، سیر تطور گستره علم امام در کلام اسلامی، ص۲۲۳ ـ ۲۲۸؛ سیده رابیل، جستاری در مسئله علم غیب، صفحه ؟؟؟
↑«و من به شما نمیگویم که گنجینههای خداوند نزد من است؛ و غیب نمیدانم، و نمیگویم که من فرشتهام و درباره کسانی که در چشم شما خوارند نمیگویم که خداوند هیچگاه به آنان خیری نمیرساند، خداوند از درون آنان آگاهتر است (اگر جز این بگویم) در آن صورت از ستمگر» سوره هود، آیه ۳۱.
↑ر.ک. عظیمی، محمد صادق، سیر تطور گستره علم امام در کلام اسلامی، ص۲۲۳ ـ ۲۲۸
↑«و از پیرامونیان شما از تازیان بیاباننشین و از اهل مدینه منافقانی هستند که به دورویی خو کردهاند؛ تو آنان را نمیشناسی ما آنها را میشناسیم؛ به زودی آنان را دوبار عذاب خواهیم کرد سپس به سوی عذابی سترگ برده میشوند» سوره توبه، آیه ۱۰۱.
↑ر.ک. میرترابی حسینی، زهرةالسادات، علم لدنی در قرآن و حدیث، ص ۶۹ و ۷۰
↑ر.ک. مدقق، سید عبدالحکیم، علم غیب از منظر قرآن و سنت، صفحه ؟؟؟؛ عظیمی، محمد صادق، سیر تطور گستره علم امام در کلام اسلامی، ص۲۲۳ ـ ۲۲۸؛ سیده رابیل، جستاری در مسئله علم غیب، صفحه ؟؟؟
↑«او دانای نهان است پس هیچ کس را بر نهان خویش آگاه نمیکند جز فرستادهای را که بپسندد که پیش رو و پشت سرش، نگهبانانی میگمارد» سوره جن، آیه 26.
↑«خداوند بر آن نیست که مؤمنان را به حالی که شما بر آن هستید رها سازد تا آنکه ناپاک را از پاک جدا کند؛ و (نیز) بر آن نیست که شما را از نهان آگاه گرداند اما خداوند از فرستادگان خویش هر که را بخواهد برمیگزیند؛ پس به خداوند و فرستادگانش ایمان آورید و اگر ایم» سوره آل عمران، آیه ۱۷۹.
↑«و به پیامبری به سوی بنی اسرائیل (میفرستد، تا بگوید) که من برای شما نشانهای از پروردگارتان آوردهام؛ من برای شما از گل، (انداموارهای) به گونه پرنده میسازم و در آن میدمم، به اذن خداوند پرندهای خواهد شد و به اذن خداوند نابینای مادرزاد و پیس را شفا خ» سوره آل عمران، آیه 49.
↑«و به مادر موسی الهام کردیم که به او شیر بده و اگر بر (جان) او ترسیدی او را (در صندوقی بنه و) به دریا فکن و مهراس و اندوهگین مباش! ما او را به تو باز میگردانیم و او را از پیامبران خواهیم کرد» سوره قصص، آیه ۷.
↑ر.ک. مدقق، سید عبدالحکیم، علم غیب از منظر قرآن و سنت، صفحه ؟؟؟؛ بیابانی اسکوئی، محمد، امامت، صفحه ؟؟؟؛ عظیمی، محمد صادق، سیر تطور گستره علم امام در کلام اسلامی، ص۲۲۳ ـ ۲۲۸؛ سیده رابیل، جستاری در مسئله علم غیب، صفحه ؟؟؟؛ حسینی، سیدجواد، امام حسن عسکری و استفاده وسیع از علم غیبی، صفحه ؟؟؟؛ رهبری، حسن، علم پیامبر و امام در تفسیر من وحی القرآن، صفحه ؟؟؟
↑«این از خبرهای غیب است که ما به تو وحی میکنیم؛ تو و قومت پیش از این آنها را نمیدانستید پس شکیبا باش که سرانجام (نیکو) از آن پرهیزگاران است» سوره هود، آیه ۴۹.
↑ر.ک. سیده رابیل، جستاری در مسئله علم غیب، صفحه ؟؟؟؛ میرترابی حسینی، زهرةالسادات، علم لدنی در قرآن و حدیث، ص ۶۹ و ۷۰
↑«آن که دانشی از کتاب (آسمانی) با خویش داشت گفت: من پیش از آنکه چشم بر هم زنی آن را برایت میآورم و چون (سلیمان) آن (اورنگ) را نزد خود پای برجا دید گفت: این از بخشش (های) پروردگار من است تا بیازمایدم که سپاس میگزارم یا ناسپاسی میکنم و هر که سپاس گزارد ت» سوره نمل، آیه ۴۰.
↑ر.ک. سیده رابیل، جستاری در مسئله علم غیب، صفحه ؟؟؟