تفسیر مأثور از امام حسن
مقدمه
امینالاسلام طبرسی گفته است: «رُوِيَ أَنَّ رَجُلًا دَخَلَ مَسْجِدَ رَسُولِ اللَّهِ (ص) فَإِذَا رَجُلٌ يُحَدِّثُ عَنْ رَسُولِ الله (ص) قَالَ فَسَأَلْتُهُ عَنِ الشَّاهِدِ وَ الْمَشْهُودِ[۱] فَقَالَ نَعَمْ الشَّاهِدُ يَوْمُ الْجُمُعَةِ وَ الْمَشْهُودُ يَوْمُ عَرَفَةَ فَجُزْتُهُ إِلَى آخَرَ يُحَدِّثُ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ (ص) فَسَأَلْتُهُ عَنْ ذَلِكَ فَقَالَ نَعَمْ أَمَّا الشَّاهِدُ فَيَوْمُ الْجُمُعَةِ وَ أَمَّا الْمَشْهُودُ فَيَوْمُ النَّحْرِ فَجُزْتُهُمَا إِلَى غُلَامٍ كَانَ وَجْهُهُ الدِّينَارَ وَ هُوَ يُحَدِّثُ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ (ص) فَقُلْتُ أَخْبِرْنِي عَنْ ﴿شَاهِدٍ وَمَشْهُودٍ﴾[۲] فَقَالَ نَعَمْ أَمَّا الشَّاهِدُ فَمُحَمَّدٌ (ص) وَ أَمَّا الْمَشْهُودُ فَيَوْمُ الْقِيَامَةِ أَ مَا سَمِعْتَهُ سُبْحَانَهُ يَقُولُ ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِنَّا أَرْسَلْنَاكَ شَاهِدًا وَمُبَشِّرًا وَنَذِيرًا﴾[۳] وَ قَالَ ﴿ذَلِكَ يَوْمٌ مَجْمُوعٌ لَهُ النَّاسُ وَذَلِكَ يَوْمٌ مَشْهُودٌ﴾[۴] فَسَأَلْتُ عَنِ الْأَوَّلِ فَقَالُوا ابْنُ عَبَّاسٍ وَ سَأَلْتُ عَنِ الثَّانِي فَقَالُوا ابْنُ عُمَرَ وَ سَأَلْتُ عَنِ الثَّالِثِ فَقَالُوا الْحَسَنُ بْنُ عَلِيٍّ (ع)»[۵]؛
از این روایت دو نکته استفاده میشود:
- پس از رسول خدا (ص) در عصر امام علی (ع) و امام حسن (ع) قرآن تفسیر میشده است و برخی پرسشگر و برخی پاسخگوی مطالب تفسیر بودهاند.
- امام حسن (ع) آیات قرآن را با استناد به آیات دیگر تفسیر میکرده است.
ابن ابی الحدید ضمن گزارش مناظره مجلس معاویه، سخنی را از امام حسن (ع) نقل کرده که در بین آن سبب و شأن نزول آیات ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُحَرِّمُوا طَيِّبَاتِ مَا أَحَلَّ اللَّهُ لَكُمْ وَلَا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ﴾[۶]، ﴿أَفَمَنْ كَانَ مُؤْمِنًا كَمَنْ كَانَ فَاسِقًا لَا يَسْتَوُونَ﴾[۷] و ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَنْ تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَى مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ﴾[۸] بیان شده است[۹].
همچنین در سخن دیگری که ابن ابی الحدید از آن حضرت نقل کرده، ارتباط آیات ﴿وَمَا جَعَلْنَا الرُّؤْيَا الَّتِي أَرَيْنَاكَ إِلَّا فِتْنَةً لِلنَّاسِ﴾[۱۰] و ﴿لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ﴾[۱۱] را با حکومت بنی امیّه بیان فرموده است[۱۲].
ترمذی در تفسیر سوره قدر از آن حضرت نقل کرده که فرمود: «فَإِنَّ النَّبِيَّ (ص) أَرَى بَنِي أُمَيَّةَ عَلَى مِنْبَرِهِ فَسَاءَهُ ذَلِكَ فَنَزَلَتْ»: ﴿إِنَّا أَعْطَيْنَاكَ الْكَوْثَرَ﴾[۱۳] "يا محمّد یعني نهراً في الجنّة و نزلت: ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ * وَمَا أَدْرَاكَ مَا لَيْلَةُ الْقَدْرِ * لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ﴾[۱۴] «يَمْلِكُهَا بَنُو أُمَيَّةَ، يَا مُحَمَّدُ»[۱۵]؛
پیامبر (ص) خواب دید که بنی امیّه بر روی منبرش نشستهاند؛ پس آن منظره او را ناراحت کرد، به دنبال آن سوره ﴿إِنَّا أَعْطَيْنَاكَ الْكَوْثَرَ﴾نازل شد، خطاب به پیامبر است که ای محمّد و منظور از کوثر نهری در بهشت است و سوره ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ * وَمَا أَدْرَاكَ مَا لَيْلَةُ الْقَدْرِ * لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ﴾ نازل شد؛ یعنی ای محمّد، شب قدر بهتر از هزار ماهی است که بنی امیّه در آن فرمانروایی میکنند».
ضمن خطبهای که روایت کردهاند پس از صلح تحمیلی با معاویه بیان فرموده است، به بخشی از آیات فضائل امیر مؤمنان علی (ع) و سایر اهل بیت پیامبر (ع) مانند آیه مباهله ﴿فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ﴾ [۱۶]، آیه تطهیر ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾ [۱۷]، آیه ﴿أَفَمَنْ كَانَ عَلَى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَيَتْلُوهُ شَاهِدٌ مِنْهُ﴾[۱۸]، آیه ﴿أَجَعَلْتُمْ سِقَايَةَ الْحَاجِّ وَعِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ كَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ﴾[۱۹] و جز اینها اشاره کرده و نکاتی را که روشنگر معنا و مقصود آن آیات میباشد، بیان فرموده است[۲۰].
در خطبهای که گفتهاند پس از شهادت امیر مؤمنان علی (ع) ایراد فرمودهاند، خود را از اهل بیت، آیه تطهیر و از قربای آیه ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى وَمَنْ يَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِيهَا حُسْنًا﴾[۲۱] معرفی و اقتراف حسنه در این آیه را به مودّت اهل بیت پیامبر (ع) تفسیر کرده [۲۲] که میتوان گفت این تفسیر با استفاده از سیاق انجام گرفته است[۲۳].
منابع
پانویس
- ↑ مورد سؤال شاهد و مشهود در آیه ۳ سوره بروج (و شاهد و مشهود) است.
- ↑ «و به گواهیدهنده و آنچه گواهی دهد (که از ستمکاران انتقام میکشیم)» سوره بروج، آیه ۳.
- ↑ «ای پیامبر! ما تو را گواه و نویدبخش و بیمدهنده فرستادهایم» سوره احزاب، آیه ۴۵.
- ↑ «به راستی در این، نشانهای است برای کسی که از عذاب جهان واپسین بیم دارد؛ آن روزی است که مردم در آن فراهمند و آن، روز حضور (مردم) است» سوره هود، آیه ۱۰۳.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ج۵، جزء ۱۰، ص۴۶۶ و ۴۶۷.
- ↑ «ای مؤمنان! چیزهای پاکیزهای را که خداوند برای شما حلال کرده است حرام مشمارید و تجاوز نکنید که خداوند تجاوزکاران را دوست نمیدارد» سوره مائده، آیه ۸۷.
- ↑ «آیا آنکه مؤمن است همگون کسی است که نافرمان است؟ (هرگز) برابر نیستند» سوره سجده، آیه ۱۸.
- ↑ «ای مؤمنان! اگر بزهکاری برایتان خبری آورد بررسی کنید مبادا نادانسته به گروهی زیان رسانید، آنگاه از آنچه کردهاید پشیمان گردید» سوره حجرات، آیه ۶.
- ↑ ر. ک: ابن ابی الحدید؛ شرح نهج البلاغه، ج۶، ص۲۸۹ و ۲۹۲.
- ↑ «خوابی که ما به تو نمایاندیم و درخت لعنت شده در قرآن را جز برای آزمون مردم قرار ندادیم» سوره اسراء، آیه ۶۰.
- ↑ «شب قدر از هزار ماه بهتر است» سوره قدر، آیه ۳.
- ↑ ر. ک: ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱۶، ص۱۶.
- ↑ «ما به تو «کوثر» دادیم» سوره کوثر، آیه ۱.
- ↑ «ما آن (قرآن) را در شب قدر فرو فرستادیم* و تو چه میدانی شب قدر چیست؟ * شب قدر از هزار ماه بهتر است» سوره قدر، آیه ۱-۵.
- ↑ ترمذی، الجامع الصحیح، ج۵، ص۴۴۴ و ۴۴۵ (کتاب تفسیر القرآن باب «و من سورة القدر») ح۳۳۵۰.
- ↑ «بنابراین، پس از دست یافتن تو به دانش، به هر کس که با تو به چالش برخیزد؛ بگو: بیایید تا فرزندان خود و فرزندان شما و زنان خود و زنان شما و خودیهای خویش و خودیهای شما را فرا خوانیم آنگاه (به درگاه خداوند) زاری کنیم تا لعنت خداوند را بر دروغگویان نهیم» سوره آل عمران، آیه ۶۱.
- ↑ «جز این نیست که خداوند میخواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گرداند» سوره احزاب، آیه ۳۳.
- ↑ «پس آیا کسی که از سوی پروردگارش برهانی دارد و گواهی از (خویشان) وی پیرو اوست» سوره هود، آیه ۱۷.
- ↑ «آیا آب دادن به حاجیان و آبادسازی مسجد الحرام را همگون کار آن کس قرار دادهاید که به خداوند و روز واپسین ایمان آورده و در راه خداوند جهاد کرده است؟» سوره توبه، آیه ۱۹.
- ↑ ر. ک: مجلسی، بحار الانوار، ج۱۰، ص۱۳۸-۱۴۱.
- ↑ «این همان است که خداوند (آن را) به بندگانی از خویش که ایمان آورده و کارهای شایسته کردهاند مژده میدهد بگو: برای این (رسالت) از شما مزدی نمیخواهم جز دوستداری خویشاوندان (خود) را و هر کس کاری نیک انجام دهد برای او در آن پاداشی نیک بیفزاییم که خداوند آمرزندهای سپاسپذیر است» سوره شوری، آیه ۲۳.
- ↑ ر. ک: مفید، الارشاد، ص۳۴۸ و ۳۴۹؛ حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص۱۸۹، ح۴۸۰۲.
- ↑ بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن، ص ۶۱-۶۲.