حجر بن عنبس حضرمی در تراجم و رجال

مقدمه

حجر را از این رو که منسوب به حضرموت یمن است^[۱]، حضرمی و چون در شمار اهل کوفه^[۲] بود، کوفی^[۳] و به احتمال به سبب آنکه از قبیله برنده از حضرموت بود او را کندی^[۴] یا چون از بنی تنع، از همدان^[۵] بود او را تنعی^[۶] خوانده‌اند. نسبت او را ثقفی هم گفته‌اند که احتمالا تصحیف تنعی است^[۷]. از وی با کنیه‌های مختلف (أبو السکن، ابوالعنبس و ابوقیله) یاد شده است^[۸]. نام پدرش را قیس نیز آورده‌اند^[۹]، در صحابی بودن وی اختلاف است. صحابه‌نگاران مشهور او را در شمار صحابه آورده و گفته‌اند: او در زمان جاهلیت می‌زیست و در آن زمان خون خورده بود (اکل الدم) سپس با آنکه رسول خدا (ص) را ندید، اما در زمان حیات آن حضرت اسلام آورد^[۱۰]. ابن حجر در بخش سوم - مخضرمین - از وی یاد کرده و با اشاره به اختلاف اقوال درباره صحابی بودن او و خبری که از او نقل شده، می‌گوید: در اینکه حجر بن عنبس رسول خدا (ص) را ندیده است اتفاق نظر وجود دارد و گویا خبری که او نقل کرده از بعضی از صحابه شنیده است^[۱۱] دو خبر از وی نقل شده است، یکی درباره آمین گفتن رسول خدا (ص) پس از سوره حمد که براساس بیشتر منابع، وی آن را از وائل بن حجر صحابی شنیده است^[۱۲] و روایت دوم درباره خواستگاری ابوبکر و عمر از حضرت زهرا (ع) و سخن رسول خدا (ص) در این باره است^[۱۳]. البته در روایتی دیگر از وی نقل شده که رسول خدا (ص) به حضرت زهرا (ع) فرمود: من تو را به ازدواج کسی درآوردم که دجال نیست^[۱۴]، أما گذشته از آنکه این روایت ممکن است بخشی از همان روایت دوم باشد، در نقل روایت دوم از رسول خدا (ص) به شکل مستقیم با مرسل اختلاف است. افزون بر آنکه در نقل این بخش از روایت از رسول خدا (ص) اختلاف وجود دارد^[۱۵]، به نظر بغوی^[۱۶] و برخی دیگر^[۱۷] او این روایت را از رسول خدا (ص) نشنیده است. شاید از این رو، او را در شمار تابعین آورده و ثقه دانسته‌اند^[۱۸] و بر صحابی نبودن وی تأکید کرده‌اند^[۱۹].

او از اصحاب امام علی (ع) بود^[۲۰] که براساس برخی منابع، همراه آن حضرت در جنگ جمل^[۲۱] و صفین^[۲۲] و ظاهرا در نهروان^[۲۳] شرکت کرد. او از بسته شدن راه آب از سوی دشمن در جنگ صفین و چاره جویی امام علی (ع) خبر داده است^[۲۴]. همچنین وی گوید: ما با علی (ع) برای شرکت در جنگ نهروان خارج شدیم تا آنکه هنگام نماز عصر به سرزمین بابل رسیدیم، ولی آن حضرت به سبب آنکه در آن سرزمین خسوف رخ داده بود در آنجا نماز نخواند^[۲۵]. از این روایت در باب کراهت نماز در مکانی که خسوف رخ داده استفاده شده است^[۲۶]. حجر در حدود سال ۹۰ق، درگذشت^[۲۷]^[۲۸].

جستارهای وابسته

برنده (قبیله)
بنی‌تنع (قبیله)
حضرموت (قبیله)

منابع

خانجانی، قاسم، مقاله «حجر بن عنبس حضرمی»، دانشنامه سیره نبوی ج۳

پانویس

↑ سمعانی، الانساب، ج۲، ص۲۳۰.
↑ ابن حبان، کتاب الثقات، ج۶، ص۲۳۵.
↑ بخاری، التاریخ الکبیر، ج۳، ص۷۳.
↑ طبرانی، المعجم الکبیر، ج۴، ص۳۴؛ ابونعیم، معرفة الصحابه، ج۲، ص۸۹۴.
↑ سمعانی، الانساب، ج۱، ص۴۸۲.
↑ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۲۲، ص۱۱۹؛ سمعانی، الانساب، ج۱، ص۴۸۳.
↑ ر. ک: مبارکفوری، تحفة الاحوذی، ج۲، ص۶۸.
↑ بخاری، التاریخ الکبیر، ج۳، ص۷۳؛ ابن ابی حاتم، الجرح و التعدیل، ج۳، ص۲۶۶؛ دولابی، الکنی والأسماء، ج۲، ص۶۵؛ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۲۲، ص۱۱۹.
↑ طبرانی، المعجم الکبیر، ج۴، ص۳۴.
↑ ابونعیم، معرفة الصحابه، ج۲، ص۸۹۵؛ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج۱، ص۳۹۱؛ ابن اثیر، اسد الغابه، ج۱، ص۶۹۸-۶۹۹.
↑ ر. ک: ابن حجر، الاصابه، ج۲، ص۱۴۳.
↑ ر. ک: ابن ابی شیبه، المصنف، ج۲، ص۳۱۵؛ احمد بن حنبل، مسند، ج۴، ص۳۱۶؛ ترمذی، سنن ج۱، ص۱۷۵.
↑ ر. ک: ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۸، ص۱۶؛ بغوی، معجم الصحابه، ج۲، ص۱۳۰؛ عقیلی، الضعفاء الکبیر، ج۴، ص۱۶۵؛ طبرانی، المعجم الکبیر، ج۴، ص۳۴؛ ابونعیم، معرفة الصحابه، ج۲، ص۸۹۵.
↑ عقیلی، الضعفاء الکبیر، ج۴، ص۱۶۵.
↑ برای بررسی آن، ر. ک: جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النبی الأعظم، ج۵، ص۲۷۵.
↑ بغوی، معجم الصحابه، ج۲، ص۱۳۰.
↑ ر. ک: مغلطای، الانابه، ج۱، ص۱۵۵؛ هیثمی، مجمع الزواند، ج۹، ص۲۰۴.
↑ ر. ک: ابن حبان، کتاب الثقات، ج۶، ص۲۳۴.
↑ ابن جوزی، الموضوعات، ص۱۸۰.
↑ قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۰، ص۵۰.
↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۸، ص۱۶؛ احمد بن حنبل، العلل، ج۲، ص۷۷؛ عقیلی، الضعفاء الکبیر، ج۴، ص۱۶۵؛ طبرانی، المعجم الکبیر، ج۴، ص۳۴؛ ابونعیم، معرفة الصحابه، ج۲، ص۸۹۵.
↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۸، ص۱۶؛ عقیلی، الضعفاء الکبیر، ج۴، ص۱۶۵؛ ابن ابی حاتم، الجرح و التعدیل، ج۳، ص۲۶۶.
↑ ابن ابی شیبه، المصنف، ج۲، ص۲۷۰؛ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۸، ص۲۶۸.
↑ ابن ابی شیبه، المصنف، ج۸، ص۷۲۴؛ خلیفة بن خیاط، تاریخ، ص۱۴۵.
↑ ابن ابی شیبه، المصنف، ج۲، ص۲۷۰؛ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۸، ص۲۶۸و با اندکی تغییر، قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۰، ص۵۰.
↑ ابن ابی شیبه، المصنف، ج۲، ص۲۷۰.
↑ صمدی، الوافی بالوفیات، ج۱۱، ص۳۲۱.
↑ خانجانی، قاسم، مقاله «حجر بن عنبس حضرمی»، دانشنامه سیره نبوی ج۳، ص۱۶.

[1] سمعانی، الانساب، ج۲، ص۲۳۰.

[2] ابن حبان، کتاب الثقات، ج۶، ص۲۳۵.

[3] بخاری، التاریخ الکبیر، ج۳، ص۷۳.

[4] طبرانی، المعجم الکبیر، ج۴، ص۳۴؛ ابونعیم، معرفة الصحابه، ج۲، ص۸۹۴.

[5] سمعانی، الانساب، ج۱، ص۴۸۲.

[6] ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۲۲، ص۱۱۹؛ سمعانی، الانساب، ج۱، ص۴۸۳.

[7] ر. ک: مبارکفوری، تحفة الاحوذی، ج۲، ص۶۸.

[8] بخاری، التاریخ الکبیر، ج۳، ص۷۳؛ ابن ابی حاتم، الجرح و التعدیل، ج۳، ص۲۶۶؛ دولابی، الکنی والأسماء، ج۲، ص۶۵؛ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۲۲، ص۱۱۹.

[9] طبرانی، المعجم الکبیر، ج۴، ص۳۴.

[10] ابونعیم، معرفة الصحابه، ج۲، ص۸۹۵؛ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج۱، ص۳۹۱؛ ابن اثیر، اسد الغابه، ج۱، ص۶۹۸-۶۹۹.

[11] ر. ک: ابن حجر، الاصابه، ج۲، ص۱۴۳.

[12] ر. ک: ابن ابی شیبه، المصنف، ج۲، ص۳۱۵؛ احمد بن حنبل، مسند، ج۴، ص۳۱۶؛ ترمذی، سنن ج۱، ص۱۷۵.

[13] ر. ک: ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۸، ص۱۶؛ بغوی، معجم الصحابه، ج۲، ص۱۳۰؛ عقیلی، الضعفاء الکبیر، ج۴، ص۱۶۵؛ طبرانی، المعجم الکبیر، ج۴، ص۳۴؛ ابونعیم، معرفة الصحابه، ج۲، ص۸۹۵.

[14] عقیلی، الضعفاء الکبیر، ج۴، ص۱۶۵.

[15] برای بررسی آن، ر. ک: جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النبی الأعظم، ج۵، ص۲۷۵.

[16] بغوی، معجم الصحابه، ج۲، ص۱۳۰.

[17] ر. ک: مغلطای، الانابه، ج۱، ص۱۵۵؛ هیثمی، مجمع الزواند، ج۹، ص۲۰۴.

[18] ر. ک: ابن حبان، کتاب الثقات، ج۶، ص۲۳۴.

[19] ابن جوزی، الموضوعات، ص۱۸۰.

[20] قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۰، ص۵۰.

[21] ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۸، ص۱۶؛ احمد بن حنبل، العلل، ج۲، ص۷۷؛ عقیلی، الضعفاء الکبیر، ج۴، ص۱۶۵؛ طبرانی، المعجم الکبیر، ج۴، ص۳۴؛ ابونعیم، معرفة الصحابه، ج۲، ص۸۹۵.

[22] ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۸، ص۱۶؛ عقیلی، الضعفاء الکبیر، ج۴، ص۱۶۵؛ ابن ابی حاتم، الجرح و التعدیل، ج۳، ص۲۶۶.

[23] ابن ابی شیبه، المصنف، ج۲، ص۲۷۰؛ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۸، ص۲۶۸.

[24] ابن ابی شیبه، المصنف، ج۸، ص۷۲۴؛ خلیفة بن خیاط، تاریخ، ص۱۴۵.

[25] ابن ابی شیبه، المصنف، ج۲، ص۲۷۰؛ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۸، ص۲۶۸و با اندکی تغییر، قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۰، ص۵۰.

[26] ابن ابی شیبه، المصنف، ج۲، ص۲۷۰.

[27] صمدی، الوافی بالوفیات، ج۱۱، ص۳۲۱.

[28] خانجانی، قاسم، مقاله «حجر بن عنبس حضرمی»، دانشنامه سیره نبوی ج۳، ص۱۶.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]