حدیث غدیر در پژوهش‌های اسلامی
این مدخل زیرشاخهٔ بحث حدیث غدیر است. حدیث غدیر از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حدیث غدیر در قرآن - حدیث غدیر در حدیث - حدیث غدیر در تاریخ اسلامی - حدیث غدیر در کلام اسلامی - حدیث غدیر در پژوهش‌های اسلامی - حدیث غدیر در سیره و معارف معصومان - حدیث غدیر در سیره و معارف و سیره فاطمی - حدیث غدیر در سیره و معارف صحابه - حدیث غدیر از دیدگاه اهل سنت - پرسش مرتبط نداردنگارشها و پژوهش‌های ویژه
حدیث غدیر علاوه بر اینکه همواره مورد توجه عالمان اسلامی در شاخه‌های مختلف علوم اسلامی بوده است، عده‌ای را برانگیخته است تا درباره آن به نگارش و پژوهش ویژه مبادرت ورزند، بدین علت ده‌ها رساله و کتاب درباره آن تألیف شده است. بر اساس تحقیقی که برخی از محققان در این باره انجام داده‌اند، آثاری که درباره غدیر نوشته شده از قرن دوم هجری آغاز و تا قرن حاضر ادامه یافته است. از میان کتاب‌های غدیری، ۸۳ کتاب عربی، ۶۱ کتاب فارسی و ۲۱ کتاب اردو وجود دارد. از میان نویسندگان این کتاب‌ها ۱۲۹ نفر شیعه اثنی‌عشری، و دوازده نفر اهل‌سنت، پنج نفر شیعه اسماعیلی، دو نفر شیعه زیدی و یک نفر مسیحی است[۱].
در اینجا به معرفی تعدادی از کتاب‌هایی می‌پردازیم که درباره حدیث غدیر نگارش یافته است[۲]:
- الولایة فی طرق حدیث الغدیر، تألیف ابو جعفر محمد بن جریر طبری (متوفای ۳۱۰ق). وی در این کتاب، حدیث غدیر را از بیش از هفتاد طریق روایت کرده است. انگیزه او از تألیف این کتاب، آن بوده که پاسخ ابن ابی‌داود را بدهد، زیرا وی گفته است که علی (ع) در حجه الوداع در یمن بود، پس حدیث غدیر اساسی ندارد[۳]. ذهبی در تذکرة الحفاظ، یاقوت حموی در معجم الادباء]](ج ۱۸، ص۸۰)، ابن‌کثیر در البدایه و النهایه (ج ۱۱، ص۱۶۷، حوادث سال ۳۱۰ق)، ابن‌حجر در تهذیب التهذیب(ج ۷، ص۲۹۷)، شیخ طوسی در الفهرست(ص ۵۰، رقم ۶۴۰)، سید بن طاووس در الاقبال (ص ۴۵۳) از کتاب طبری درباره طرق حدیث غدیر نام برده‌اند.
- الولایه، تألیف حافظ ابوالعباس احمد بن محمد بن سعید همدانی معروف به “ابن‌عقده” (متوفای ۳۳۲ق). وی حدیث غدیر را از یکصد و پنج طریق روایت کرده است. ابن‌حجر در تهذیب التهذیب(ج ۷، ص۲۹۷) پس از ذکر حدیث غدیر گفته است: “ابوالعباس بن عقده، این حدیث را صحیح دانسته و به گردآوری طرق نقل آن اقدام کرده و آن را از هفتاد صحابی یا بیشتر روایت کرده است”. وی در فتح الباری (ج ۷، ص۷۴) نیز گفته است: حدیث «مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيٌّ مَوْلَاهُ» را ترمذی و نسایی روایت کرده‌اند، و آن طرق بسیاری دارد که ابن‌عقده در کتاب خاصی گرد آورده و بسیاری از سندهای آنها صحیح یا حسن است. شمس‌الدین مناوی شافعی در فیض الغدیر (ج ۶، ص۲۱۸) حدیث غدیر را نقل کرده و سخنان ابن‌حجر را در فتح الباری درباره آن بازگو کرده است. حافظ گنجی شافعی نیز در کفایه الطالب (ص ۶۱، باب ۱) و نجاشی در کتاب رجال خود (ص ۹۴، رقم ۲۳۲) کتاب ابن‌عقده را نام برده‌اند. سید بن طاووس در الاقبال (ص ۴۵۳) گفته است: “کتاب ابوالعباس درباره طرق حدیث غدیر نزد من موجود است، و او حدیث غدیر را از یکصد و پنج طریق روایت کرده است”[۴].
- من روی حدیث غدیر خم، تألیف ابوبکر محمد بن عمر تمیمی، معروف به جعابی (متوفای ۳۵۵ق). نجاشی در رجال خود (ص ۳۹۴، رقم ۱۰۵۵) از آن نام برده است. سروی در مناقب آل ابی‌طالب (ج ۳، ص۳۴) گفته است: “ابوبکر جعابی حدیث غدیر را از یکصد و بیست طریق روایت کرده است”.
- طرق حدیث الغدیر، نوشته ابوطالب انباری واسطی (متوفای ۳۵۶ق). نجاشی در رجال خود (ص ۲۳۲، رقم ۶۱۷) از آن یاد کرده است.
- من روی حدیث غدیر خم، نوشته ابوالمفضل محمد بن عبدالله شیبانی (متوفای ۳۷۲ق). نجاشی در رجال (ص ۳۹۶، رقم ۱۰۵۹) نام برده است.
- نوشته‌ای از حافظ علی بن عمر دار قطنی (متوفای ۳۵۸.ق) که طرق روایت حدیث غدیر را در آن جمع کرده است. گنجی شافعی در کفایه الطالب (ص ۶۰، باب ۱) این مطلب را آورده است.
- بیان حدیث الغدیر، نگارش شیخ محسن نیشابوری. شیخ منتجب‌الدین در الفهرست(ص ۱۵۶، رقم ۳۶۰) آن را معرفی کرده است.
- الدرایه فی حدیث الولایه، تألیف ابوسعید مسعود بن ناصر سجستانی (متوفای ۴۷۷ق). مؤلف در ۱۷ جزء، طرق حدیث غدیر را در آن گزارش کرده و آن را از یکصد و بیست صحابی روایت کرده است. ابن‌شهرآشوب در المناقب (ج ۱، ص۵۲۹) و سید بن طاووس در الاقبال (ص ۴۵۷) آن را نام برده‌اند. ابن‌حاتم شامی در الدر النظیم ج۱، ص۱۰۵، باب ۲) از آن روایت کرده و عمادالدین طبری در بشارة المصطفی (ص ۲۱۱) از آن نقل کرده است.
- عده البصیر فی حجج یوم الغدیر، تألیف ابوالفتح کراجکی (متوفای ۴۴۹ق). علامه نوری در مستدرک الوسائل (ج ۳ ۳، ص۴۹۸) گفته است: “این کتاب ارزشمند در اثبات امامت امیرالمؤمنین (ع) در روز غدیر و در ۲۰۰ ورقه نگارش یافته است”. کراجکی، آن را برای عالم جلیل‌القدر ابی‌الکتائب عمار نوشته است. کراجکی رساله‌ای نیز با عنوان “دلیل النص بخبر الغدیر” دارد که متن آن را در کنز الفوائد(ج ۲، ص۸۴ - ۹۸) آورده است.
- حدیث الغدیر، نوشته شیخ منصور آبی رازی (از دانشمندان قرن پنجم)، نویسنده کتاب ادبی و مهم نثر الدرر. وی راویان حدیث غدیر را بر اساس حروف الفبا نقل کرده است. ابن‌شهرآشوب در کتاب المناقب (ج ۳، ص۲۵) و معالم العلماء (ص ۶۷، شماره ۴۵۷) کتاب وی را نام برده است.
- دعاء الهداه الی اداء حق الموالاه، تألیف ابوالقاسم عبیدالله بن حسکانی حنفی نویسنده کتاب مهم شواهد التنزیل. وی در [[مستدرک الوسائل (کتاب)|مستدرک الوسائل] (ج ۱، ص۹۰ حدیث ۲۴۶) گفته است: “من طرق حدیث غدیر را در کتاب دعاء الهداه - که در بیست جزء است – جمع‌آوری کرده‌ام”.
- طرق حدیث الولایه، تألیف شمس‌الدین محمد بن احمد ذهبی(متوفای ۷۴۸ق). وی در تذکره الحفاظ (ج ۳، ص۱۰۴۲، رقم ۹۶۲) نوشته است: «مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيٌّ مَوْلَاهُ»، طرق پسندیده‌ای دارد و من در این باره تألیف مستقلی دارم”.
- اسنی المطالب فی مناقب علی بن ابی‌طالب، تألیف شمس‌الدین محمد جزری دمشقی شافعی (متوفای ۸۳۳ق). وی در این کتاب که برای اثبات تواتر حدیث غدیر نوشته است، حدیث غدیر را از هشتاد طریق روایت کرده و منکر آن را به جهالت و عصبیت نسبت داده است. این کتاب در سال ۱۳۲۴ در مکه مکرمه و در سال ۱۴۰۲ با تحقیق شیخ محمد هادی امینی در تهران چاپ شده است.
- دو جلد از کتاب عبقات الانوار در ۱۰۸۰ صفحه، تألیف سید میر حامد حامد حسین هندی (متوفای ۱۳۰۶ ه‍ق) به بحث درباره سند و دلالت حدیث غدیر اختصاص یافته است. سید علی میلانی، عبقات الانوار را به عربی ترجمه کرده، و نام [[[تذکره الحفاظ (کتاب)|تذکره الحفاظ]] را برای آن برگزیده، و در ۲۰ جلد چاپ کرده است که چهار جلد آن (۶ - ۹) به حدیث غدیر اختصاص دارد.
- فیض القدیر فی حدیث الغدیر، تألیف شیخ عباس قمی (متوفای ۱۳۵۹ق). کتاب وی در واقع، تلخیص دو جلد کتاب عبقات الانوار در حدیث غدیر است.
- الغدیر فی الاسلام، تألیف شیخ محمد رضا نجفی (متوفای ۱۳۸۶ق). کتاب وی در سال ۱۳۶۲ در نجف اشرف به طبع رسیده است.
- اهداء الحقیر فی معنی حدیث الغدیر، تألیف سید مرتضی خسروشاهی تبریزی (متوفای ۱۳۷۲ق). کتاب وی بار نخست در عراق و بار دوم در سال ۱۳۹۸ در قم چاپ شده است.
- الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، تألیف علامه عبدالحسین امینی (۱۳۹۰ق) که بار نخست در ۱۱ جلد، و بار دوم از سوی مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه در ۱۴ جلد چاپ شده است که دو جلد اخیر به فهرست‌های گوناگون اختصاص یافته و یک جلد نیز قبل از یازده جلد به بحث درباره شخصیت علامه امینی و اهمیت کتاب الغدیر و اظهار نظرهای متفکران از مذاهب مختلف در این باره اختصاص یافته است.
- الغدیر فی التراث الاسلامی، تألیف سید عبدالعزیز طباطبایی (متوفای ۱۴۱۶ق) که کتاب‌هایی را که از قرن دوم تا قرن پانزدهم هجری به زبان‌های فارسی، عربی و اردو درباره حدیث غدیر نگارش یافته، معرفی کرده است.
- غدیر در آیینه کتاب، تألیف محمد انصاری (معاصر) که در آن ۴۱۴ اثر نگارش یافته درباره غدیر به زبان‌های مختلف معرفی شده است[۵].
منابع
پانویس
- ↑ دانشنامه امام علی (ع)، ج۱۲، ص۴۲۱-۴۲۲.
- ↑ ر. ک: الغدیر، ج۱، ص۳۱۳-۳۲۵؛ دانشنامه امام علی (ع)، ج۱۲، ص۳۸۰-۳۹۶ و ص۴۲۰-۴۲۴.
- ↑ تذکرة الحفاظ، ج۲، ص۷۱۳، رقم ۷۲۸.
- ↑ یادآور می‌شویم روایات این کتاب را عبدالرزاق محمد حسین حرزالدین، جمع‌آوری کرده، و بر اساس نام صحابه، تنظیم، و از طرف انتشارات دلیل ما، چاپ و منتشر شده است.
- ↑ ربانی گلپایگانی، علی، براهین و نصوص امامت، ص ۲۱۹-۲۲۵.