خویشان در معارف و سیره سجادی

مقدمه

خویشاوندی پیوندی است بین گروهی از آدم‌ها که یا ناشی از والدین مشترک است (نسبی) و یا از ازدواج و رضاع^[۱] (سببی) ایجاد می‌شود. خویشاوندی آثار مهم و قابل توجهی به بار می‌آورد و نقش ویژه‌ای در نظام اجتماعی ایفا می‌کند.

در آیات متعدد قرآن^[۲]، احسان به ذوی‌القربی یا خویشاوندان توصیه شده است. از جمله می‌فرماید: ﴿وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي تَسَاءَلُونَ بِهِ وَالْأَرْحَامَ﴾^[۳].

در فرهنگ دین از پیوند با نزدیکان و خویشان تحت عنوان "صله رحم" یاد می‌شود. در مورد اهمیت و آثار صله رحم احادیث فراوانی داریم؛ از جمله امام علی (ع) می‌فرماید: صله رحم نعمت‌ها را فراوان می‌کند و سختی‌ها را از بین می‌برد^[۴].

امام سجاد (ع) نیز جایگاه ویژه‌ای را به خویشان اختصاص داده و مسئولیت‌های مهمی را برای انسان مؤمن در مورد آنان برشمرده است. در روایتی از ایشان آمده است: ای فرزندم! از هم‌نشینی با کسانی که از خویشان خود بریده‌اند، بپرهیز؛ زیرا خداوند در سه جای قرآن^[۵]، آنان را لعن کرده است^[۶].

همچنین: «بارخدایا! بر محمد و خاندانش درود فرست، و... خاندان، خویشاوندان، نزدیکان، همسایگان و... ما را از گزند شیطان در سنگری پایدار، پناهگاهی محکم و جایگاهی استوار جای ده»^[۷]. آن حضرت یکی از امور مهم ماه پرفضیلت رمضان را دیدار با خویشاوندان و نیکی به آنان خوانده است: «وَ وَفِّقْنَا فِيهِ لِأَنْ نَصِلَ أَرْحَامَنَا بِالْبِرِّ وَ الصِّلَةِ»^[۸]: خداوندا! در این ماه رمضان ما را موفق دار که به خویشاوندانمان نیکی کنیم و به دیدارشان بشتابیم.

در جای دیگر نیز از خداوند درخواست می‌کند که او را در دنیا و آخرت، میان خویشان، عزتمند نماید و در روز قیامت آبروی او را در برابر خویشان حفظ کند: «اللَّهُمَّ وَ إِذْ سَتَرْتَنِي بِعَفْوِكَ،... وَ مِنْ ذِي رَحِمٍ كُنْتُ أَحْتَشِمُ مِنْهُ‏ فِي‏ سَرِيرَاتِي‏»^[۹]؛ «بارخدایا! همچنان که در این جهان فانی، پرده عفو بر گناهانم کشیدی... آن جهان باقی هم مرا... از رسوایی نزد همسایه‌ای که گناهان خود را از او پوشاندم و خویشاوندی که در اعمال نهانی خود از او شرم داشتم، در پناه خود بدار»^[۱۰].

آسیب‌های روابط خویشاوندی

در مکتب اسلام، حفظ روابط خویشاوندی و صله ارحام از اهمیت فراوانی برخوردار است، اما اگر توجه به آنان عاقبت سوئی مثل حرمت‌شکنی یا تحقیر انسان و... داشته باشد باید آن را وانهاد. برای مثال، در عصر امام چهارم (ع) مدعیان خویشاوندی با اهل‌بیت (بنی‌عباس که خودشان را پسرعموهای ائمه می‌خواندند) به آنان جفا می‌کردند و حرمت تعالیم الهی را پاس نمی‌داشتند. لذا امام (ع) بر این حقیقت تأکید می‌کند که معیار روابط خویشاوندی رویکرد به دین است، و یادآور می‌شود که رسول خدا (ص) با خویشان معاند خود مبارزه کرد: رسول خدا (ص) در دعوت (مردم) به سوی خداوند، با خویشاوندانش (که از پذیرش حق سر باز زدند) دشمنی آشکار نمود^[۱۱].

اموری چون بی‌اعتنایی نسبت به برآوردن نیاز خویشاوندان، کوتاهی و کم‌توجهی نسبت به آنان، منت گذاشتن و... موجب تخریب روابط سالم خویشاوندی است. امام سجاد (ع) به این بدرفتاری‌ها چنین توجه می‌دهد: «بارخدایا! من و همه کارهایم را زیر نظر بدار، که اگر مرا به پناه خویشانم واگذاری نومیدم کنند، بخشش آنان کم و ناگوار است، بر من منت فراوان نهند، و نکوهش بسیار نمایند»^[۱۲]. آن حضرت در دعایی دیگر از خداوند می‌خواهد که گسستن پیوند خویشاوندی و بدرفتاری خویشان را به نیکی و خوش‌رفتاری مبدل سازد^[۱۳].^[۱۴].^[۱۵]

منابع

شایسته‌نژاد، علی اکبر و خواجوند، هادی، مقاله «خویشان»، دانشنامه صحیفه سجادیه

پانویس

↑ به پیوندهایی که از طریق شیر دادن زنی به کودک دیگران به وجود می‌آید، پیوند رضاعی گویند؛ در این صورت این کودک با زن محرم می‌شود و نیز خواهر یا برادر شیری فرزندان او خواهد شد.
↑ ﴿وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ لَا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ إِلَّا قَلِيلًا مِنْكُمْ وَأَنْتُمْ مُعْرِضُونَ﴾ «و (یاد کنید) آنگاه را که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خداوند را نپرستید و با پدر و مادر و خویشاوند و یتیمان و بیچارگان نیکی کنید و با مردم سخن خوب بگویید و نماز را بر پا دارید و زکات بدهید؛ سپس جز اندکی از شما، پشت کردید در حالی که (از حق) رویگردان بودید» سوره بقره، آیه ۸۳؛ ﴿إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَى وَيَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَالْبَغْيِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ﴾ «به راستی خداوند به دادگری و نیکی کردن و ادای (حقّ) خویشاوند، فرمان می‌دهد و از کارهای زشت و ناپسند و افزونجویی، باز می‌دارد؛ به شما اندرز می‌دهد باشد که شما پند گیرید» سوره نحل، آیه ۹۰؛ ﴿وَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ وَالْمِسْكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَلَا تُبَذِّرْ تَبْذِيرًا﴾ «و حقّ خویشاوند را به او برسان و نیز (حقّ) مستمند و در راه مانده را و هیچ‌گونه فراخ‌رفتاری مورز» سوره اسراء، آیه ۲۶؛ ﴿وَلا يَأْتَلِ أُوْلُوا الْفَضْلِ مِنكُمْ وَالسَّعَةِ أَن يُؤْتُوا أُولِي الْقُرْبَى وَالْمَسَاكِينَ وَالْمُهَاجِرِينَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلْيَعْفُوا وَلْيَصْفَحُوا أَلا تُحِبُّونَ أَن يَغْفِرَ اللَّهُ لَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ﴾ «و سرمایه‌داران و توانگران از شما نباید سوگند یاد کنند که به خویشاوندان و مستمندان و مهاجران در راه خدا چیزی ندهند و باید در گذرند و چشم بپوشند، آیا دوست نمی‌دارید که خداوند شما را بیامرزد؟ و خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره نور، آیه ۲۲؛ ﴿فَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ وَالْمِسْكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ ذَلِكَ خَيْرٌ لِلَّذِينَ يُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾ «بنابراین، حقّ خویشاوند و بینوا و در راه مانده را بپرداز که این برای آنان که خواستار خشنودی خداوندند بهتر است و آنانند که رستگارند» سوره روم، آیه ۳۸؛ ﴿مَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ كَيْ لَا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِيَاءِ مِنْكُمْ وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾ «آنچه خداوند از (دارایی‌های) اهل این شهرها بر پیامبرش (به غنیمت) بازگرداند از آن خداوند و پیامبر و خویشاوند و یتیمان و مستمندان و در راه مانده است تا میان توانگران شما دست به دست نگردد و آنچه پیامبر به شما می‌دهد بگیرید و از آنچه شما را از آن باز می‌دارد دست بکشید و از خداوند پروا کنید که خداوند، سخت کیفر است» سوره حشر، آیه ۷.
↑ «و از خداوند- که با (سوگند بر نام) او، از هم درخواست می‌کنید- و از (بریدن پیوند) خویشان پروا کنید» سوره نساء، آیه ۱.
↑ غررالحکم، ج۴، ص۲۰۴.
↑ ﴿فَهَلْ عَسَيْتُمْ إِنْ تَوَلَّيْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ وَتُقَطِّعُوا أَرْحَامَكُمْ * أُولَئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فَأَصَمَّهُمْ وَأَعْمَى أَبْصَارَهُمْ﴾ «آیا جز این امید دارید که چون (از کتاب خداوند) رو بگردانید، در زمین تباهی انگیزید و پیوندتان را با خویشاوندان بگسلید؟ * آنان کسانی هستند که خداوند آنان را لعنت کرده است و ناشنوایشان ساخته و چشم‌هاشان را نابینا کرده است» سوره محمد، آیه ۲۲-۲۳؛ ﴿وَالَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِيثَاقِهِ وَيَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَيُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ أُولَئِكَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَلَهُمْ سُوءُ الدَّارِ﴾ «و لعنت و بدفرجامی آنان راست که پیمان خداوند را پس از بستن آن می‌شکنند و آنچه را خداوند فرمان به پیوند آن داده است می‌گسلند و در زمین تبهکاری می‌ورزند» سوره رعد، آیه ۲۵؛ ﴿الَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِيثَاقِهِ وَيَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَيُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ أُولَئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ﴾ «همان کسان که پیمان با خداوند را پس از بستن آن می‌شکنند و چیزی را که خداوند فرمان به پیوند آن داده است می‌گسلند و در زمین تباهی می‌ورزند، آنانند که زیانکارند» سوره بقره، آیه ۲۷.
↑ وسائل الشیعة، ج۱۲، ص۳۳.
↑ نیایش هفدهم.
↑ دعای ۴۴.
↑ دعای ۳۲.
↑ شایسته‌نژاد، علی اکبر و خواجوند، هادی، مقاله «خویشان»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۲۰۶-۲۰۸.
↑ نیایش دوم.
↑ نیایش بیست‌و‌دوم.
↑ نیایش بیستم.
↑ صحیفه سجادیه، امام زین‌العابدین (ع)، نشر الهادی، قم، ۱۴۱۸؛ قرآن حکیم، ترجمه ناصر مکارم شیرازی، دارالقرآن الکریم قم، ۱۳۷۴؛ غررالحکم، عبدالواحد تمیمی آمدی، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، ۱۳۶۶؛ وسائل الشیعة، محمد بن حسن حر عاملی، نشر آل‌البیت، قم، ۱۴۰۹.
↑ شایسته‌نژاد، علی اکبر و خواجوند، هادی، مقاله «خویشان»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۲۰۶-۲۰۸.

[1] به پیوندهایی که از طریق شیر دادن زنی به کودک دیگران به وجود می‌آید، پیوند رضاعی گویند؛ در این صورت این کودک با زن محرم می‌شود و نیز خواهر یا برادر شیری فرزندان او خواهد شد.

[2] ﴿وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ لَا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ إِلَّا قَلِيلًا مِنْكُمْ وَأَنْتُمْ مُعْرِضُونَ﴾ «و (یاد کنید) آنگاه را که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خداوند را نپرستید و با پدر و مادر و خویشاوند و یتیمان و بیچارگان نیکی کنید و با مردم سخن خوب بگویید و نماز را بر پا دارید و زکات بدهید؛ سپس جز اندکی از شما، پشت کردید در حالی که (از حق) رویگردان بودید» سوره بقره، آیه ۸۳؛ ﴿إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَى وَيَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَالْبَغْيِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ﴾ «به راستی خداوند به دادگری و نیکی کردن و ادای (حقّ) خویشاوند، فرمان می‌دهد و از کارهای زشت و ناپسند و افزونجویی، باز می‌دارد؛ به شما اندرز می‌دهد باشد که شما پند گیرید» سوره نحل، آیه ۹۰؛ ﴿وَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ وَالْمِسْكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَلَا تُبَذِّرْ تَبْذِيرًا﴾ «و حقّ خویشاوند را به او برسان و نیز (حقّ) مستمند و در راه مانده را و هیچ‌گونه فراخ‌رفتاری مورز» سوره اسراء، آیه ۲۶؛ ﴿وَلا يَأْتَلِ أُوْلُوا الْفَضْلِ مِنكُمْ وَالسَّعَةِ أَن يُؤْتُوا أُولِي الْقُرْبَى وَالْمَسَاكِينَ وَالْمُهَاجِرِينَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلْيَعْفُوا وَلْيَصْفَحُوا أَلا تُحِبُّونَ أَن يَغْفِرَ اللَّهُ لَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ﴾ «و سرمایه‌داران و توانگران از شما نباید سوگند یاد کنند که به خویشاوندان و مستمندان و مهاجران در راه خدا چیزی ندهند و باید در گذرند و چشم بپوشند، آیا دوست نمی‌دارید که خداوند شما را بیامرزد؟ و خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره نور، آیه ۲۲؛ ﴿فَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ وَالْمِسْكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ ذَلِكَ خَيْرٌ لِلَّذِينَ يُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾ «بنابراین، حقّ خویشاوند و بینوا و در راه مانده را بپرداز که این برای آنان که خواستار خشنودی خداوندند بهتر است و آنانند که رستگارند» سوره روم، آیه ۳۸؛ ﴿مَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ كَيْ لَا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِيَاءِ مِنْكُمْ وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾ «آنچه خداوند از (دارایی‌های) اهل این شهرها بر پیامبرش (به غنیمت) بازگرداند از آن خداوند و پیامبر و خویشاوند و یتیمان و مستمندان و در راه مانده است تا میان توانگران شما دست به دست نگردد و آنچه پیامبر به شما می‌دهد بگیرید و از آنچه شما را از آن باز می‌دارد دست بکشید و از خداوند پروا کنید که خداوند، سخت کیفر است» سوره حشر، آیه ۷.

[3] «و از خداوند- که با (سوگند بر نام) او، از هم درخواست می‌کنید- و از (بریدن پیوند) خویشان پروا کنید» سوره نساء، آیه ۱.

[4] غررالحکم، ج۴، ص۲۰۴.

[5] ﴿فَهَلْ عَسَيْتُمْ إِنْ تَوَلَّيْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ وَتُقَطِّعُوا أَرْحَامَكُمْ * أُولَئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فَأَصَمَّهُمْ وَأَعْمَى أَبْصَارَهُمْ﴾ «آیا جز این امید دارید که چون (از کتاب خداوند) رو بگردانید، در زمین تباهی انگیزید و پیوندتان را با خویشاوندان بگسلید؟ * آنان کسانی هستند که خداوند آنان را لعنت کرده است و ناشنوایشان ساخته و چشم‌هاشان را نابینا کرده است» سوره محمد، آیه ۲۲-۲۳؛ ﴿وَالَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِيثَاقِهِ وَيَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَيُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ أُولَئِكَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَلَهُمْ سُوءُ الدَّارِ﴾ «و لعنت و بدفرجامی آنان راست که پیمان خداوند را پس از بستن آن می‌شکنند و آنچه را خداوند فرمان به پیوند آن داده است می‌گسلند و در زمین تبهکاری می‌ورزند» سوره رعد، آیه ۲۵؛ ﴿الَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِيثَاقِهِ وَيَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَيُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ أُولَئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ﴾ «همان کسان که پیمان با خداوند را پس از بستن آن می‌شکنند و چیزی را که خداوند فرمان به پیوند آن داده است می‌گسلند و در زمین تباهی می‌ورزند، آنانند که زیانکارند» سوره بقره، آیه ۲۷.

[6] وسائل الشیعة، ج۱۲، ص۳۳.

[7] نیایش هفدهم.

[8] دعای ۴۴.

[9] دعای ۳۲.

[10] شایسته‌نژاد، علی اکبر و خواجوند، هادی، مقاله «خویشان»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۲۰۶-۲۰۸.

[11] نیایش دوم.

[12] نیایش بیست‌و‌دوم.

[13] نیایش بیستم.

[14] صحیفه سجادیه، امام زین‌العابدین (ع)، نشر الهادی، قم، ۱۴۱۸؛ قرآن حکیم، ترجمه ناصر مکارم شیرازی، دارالقرآن الکریم قم، ۱۳۷۴؛ غررالحکم، عبدالواحد تمیمی آمدی، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، ۱۳۶۶؛ وسائل الشیعة، محمد بن حسن حر عاملی، نشر آل‌البیت، قم، ۱۴۰۹.

[15] شایسته‌نژاد، علی اکبر و خواجوند، هادی، مقاله «خویشان»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۲۰۶-۲۰۸.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]