ما اتفق لفظه و اختلف معناه من القرآن المجید
موضوع مرتبط ندارد - مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد
مقدمه
کتابی با این نام به‌عنوان تألیف ابوالعباس محمد بن یزید بن عبدالاکبر بن عمیر ازدی ثمالی بصری مبرد یمانی با عنایت و تعلیقۀ محمد رضوان الدایه در سال ۱۴۱۳ ه. ق در دار البشائر دمشق چاپ شده[۱]. ظاهراً این کتاب همان کتابی است که سیوطی، حاج خلیفه، آقا بزرگ تهرانی و اسماعیل پاشا با عنوان "ما اتفق لفظه و اختلف معناه[۲] و ابن ندیم، داوودی و عادل نویهض با عنوان "ما اتفقت الفاظه و اختلفت معانيه في القرآن"[۳]؛ از آثار ابو العباس محمد بن یزید بن عبدالاکبر معروف به مبّرد (۲۱۰-۲۸۵ یا ۲۸۶ ه.ق) به شمار آورده‌اند.
محمد رضوان در مقدمه خبر داده است که این کتاب بیش از ۶۰ سال پیش با عنایت عبد العزیز میمنی از نسخۀ خطی آن، که در خزانۀ «کتابخانۀ بانکی‌پور» در «پنته»[۴] هندوستان موجود است، رونویسی و تحقیق و با عنوان کتاب "ما اتفق لفظه و اختلف معناه" و حجمی حدود ۴۰ صفحه در چاپخانۀ سلفیّه در سال ۱۳۵۰ ه. ق چاپ و منتشر شده است، ولی اکنون از نسخه‌های آن جز شماری اندک باقی نمانده، و ازاین‌رو به چاپ مجدد آن اقدام کرده است[۵].
عادل نویهض نیز از چاپ آن در مصر با تحقیق عبدالعزیز میمنی در سال ۱۳۵۰ ه. ق خبر داده است[۶]. در هر صورت، حجم این کتاب موجود ۶۸ صفحه (۱۲ صفحه مقدمه محقق، ۴۸ صفحه متن کتاب و ۸ صفحه فهرست‌های کتاب) است. در آغاز متن، حدود ۸ صفحه درباره انواع الفاظ و معانی در زبان عرب و وجود الفاظ و معانی مختلف در اشعار و عبارت‌های عرب سخن گفته و پس از آن دربارۀ کلماتی از قرآن که در معانی مختلف به کار رفته و برخی جمله‌های مشابه (مانند ﴿مَا أَدْرَاكَ﴾ و ﴿مَا يُدْرِيكَ﴾) که در قرآن کاربردهای مختلف دارند[۷]، با استناد به اقوال نحویان و اشعار عرب بحث کرده است. نخستین کلمۀ قرآنی که درباره‌اش بحث می‌کند، «ظن» و فعل‌های جدا شدۀ از آن است. در این مورد آیۀ ﴿وَمِنْهُمْ أُمِّيُّونَ لَا يَعْلَمُونَ الْكِتَابَ إِلَّا أَمَانِيَّ وَإِنْ هُمْ إِلَّا يَظُنُّونَ﴾[۸] را ذکر کرده و گفته است: "هذا لمن شك"؛ «این [فعل] برای کسی است که شک کند» یعنی ظن در این آیه به معنای شک و یظنون به معنای یشکّون است و آیۀ ﴿الَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلَاقُو رَبِّهِمْ﴾[۹] را ذکر کرده و گفته است: "فهذا يقين لانهم لو لم يكونوا مستيقنين كانوا ضلالا شكاكا في توحيد الله"؛ این ظن در این آیه به معنای یقین است. یعنی یظنون در این آیه به‌معنای یوقنون است؛ زیرا اگر آنان به لقای پروردگارشان یقین نداشته باشند، گمراه و شک کننده در یگانگی خدا خواهند بود».
آیات ﴿إِنِّي ظَنَنْتُ أَنِّي مُلَاقٍ حِسَابِيَهْ﴾[۱۰] و ﴿فَظَنُّوا أَنَّهُمْ مُوَاقِعُوهَا﴾[۱۱] را نیز ذکر کرده و در ذیل آنها گفته است: «ظن» به‌معنای «یقین» است؛ سپس به شعری از درید بن صمه استناد کرده که در آن نیز ظن به‌معنای یقین آمده است و پس از آن آیۀ ﴿إِنْ نَظُنُّ إِلَّا ظَنًّا﴾[۱۲] را آورده و گفته است ظن در این آیه نیز به معنای شک است[۱۳]، و دربارۀ کلمه «الا» در این آیه دو قول از نحویان نقل کرده و گفته است: هردو قول نیکو است، ولی بیشتر اهل تفسیر قول اول را اختیار کرده‌اند[۱۴] و به همین صورت، بحث‌هایی لغوی و ادبی دربارۀ کلمات و جمله‌هایی از حدود ۶۶ آیۀ قرآن به صورت موضوعی دربر دارد و در واقع این کتاب، کتابی ادبی - قرآنی است و چه‌بسا با مسامحه بتوان آن را «تفسیر ادبی موضوعی» نامید.[۱۵]
منابع
پانویس
- ↑ حاج خلیفه علاوه بر مبّرد، از افراد دیگری مانند ابو سعید عبد الملک بن قریب اصمعی (۲۱۵ ه.ق)، ابو العمیثل عبد الله بن خلید (۲۴۰ ه.ق) و ابراهیم بن یحیی یزیدی (۲۲۵ ه.ق)، محمد بن حسن صولی... ، ابو السعادت هبة الدین بن علی بن شجری بغدادی (۵۴۲) نیز خبر داده که کتابی با عنوان ما اتفق لفظه و اختلف معناه تألیف کرده‌اند (ر. ک: کشف الظنون، ج۲، ص۱۵۷۲)، محمد رضوان نیز در مقدمۀ این کتاب می‌گوید: دو کتاب دیگر با نامی مشابه نام این کتاب چاپ شده است: الف) ما اتفق لفظه و اختلف معناه تألیف ابی العمیثّل اعرابی؛ ب) ما اختلفت الفاظه و اتفقت معانیه تألیف اصمعی (ر. ک: مبرّد، کتاب ما اتفق لفظه و اختلف معناه من القرآن المجید، ص۱۲).
- ↑ ر. ک: ابن ندیم، الفهرست، ص۶۵؛ داوودی، طبقات المفسرین، ج۲، ص۲۷۰؛ نویهض، معجم المفسرین، ج۲، ص۶۵۰.
- ↑ ر. ک: ابن ندیم، الفهرست، ص۶۵؛ داوودی، طبقات المفسرین، ج۲، ص۲۷۰؛ نویهض، معجم المفسرین، ج۲، ص۶۵۰.
- ↑ در مقدمه این کتاب چون به زبان عربی است، تعبیر «بتنه» در مورد این شهر به کار رفته است، ولی ظاهراً منظور «پتنه» باشد که گفته‌اند شهری ۱۲۰۰۰ نفری است در هندوستان بر ساحل گنگ (ر. ک: فرهنگ فارسی معین، ج۵، ص۳۳۳).
- ↑ ر. ک: مبرّد، کتاب ما اتفق لفظه و اختلف معناه من القرآن المجید، ص۶ (مقدمه محقق).
- ↑ ر. ک: نویهض، معجم المفسرین، ج۲، ص۶۵۰.
- ↑ وی درباره این دو کلمه گفته است: هرجا ﴿مَا يُدْرِيكَ﴾ در قرآن آمده، پاسخی برایش بیان نشده و هرجا ﴿مَا أَدْرَاكَ﴾ به کار رفته، پاسخی برایش آمده است (مبرّد، کتاب ما اتفق لفظه و اختلف معناه من القرآن المجید، ص۱۱، مقدمه محقق)، ص۴۹ (متن کتاب).
- ↑ «و برخی از آنان بی‌سوادانی هستند که از کتاب آسمانی (تورات) جز خیال‌های خام چیزی نمی‌دانند و جز به پندار نمی‌گرایند» سوره بقره، آیه ۷۸.
- ↑ «همان کسان که می‌دانند به لقای پروردگارشان خواهند رسید و به سوی او باز می‌گردند» سوره بقره، آیه ۴۶.
- ↑ «بی‌گمان می‌دانستم که با حساب خویش روبه‌رو خواهم شد» سوره حاقه، آیه ۲۰.
- ↑ «و گنهکاران آتش (دوزخ) را می‌نگرند و می‌دانند که در آن می‌افتند و راه بازگشتی از آن نمی‌یابند» سوره کهف، آیه ۵۳.
- ↑ «و چون گفته می‌شد: وعده خداوند راستین است و تردیدی در (برپایی) رستخیز نیست می‌گفتید: نمی‌دانیم رستخیز چیست؟ تنها پنداری (درباره آن) داریم و ما (به آن) باورمند نیستیم» سوره جاثیه، آیه ۳۲.
- ↑ بقره، ۷۸.
- ↑ ر. ک: مبرّد، کتاب ما اتفق لفظه و اختلف معناه من القرآن المجید، ص۲۲-۲۶.
- ↑ بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن، ص ۴۹۵-۴۹۷.