ابداع در کلام اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

*"ابداع" یکی از [[صفات الهی]] است، به معنای ایجاد، [[آفرینش]] بدون الگوی پیشین<ref>جمعی از نویسندگان، دانشنامه کلام اسلامی، ماده «ابداع».</ref>. ابداع به معنای احداث و ایجاد چیزی است که به ماده و زمان مسبوق نباشد<ref>جرجانی، التعریفات، ص۳؛ سبزواری، شرح منظومه، ص۱۸۶.</ref>. این واژه وقتی در مورد [[خدا]] به کار می‌‌رود، به معنای ایجاد چیزی است بدون نیاز به ابزار، ماده، زمان و مکان؛ و این امکان تنها به [[خداوند]] اختصاص دارد<ref>راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ماده «بدع».</ref>. ابداع به این معنا هم در [[آیات قرآن]] قابل استخراج است و هم در سخنان [[معصومین]] {{عم}}.

مطلب دیگری که از [[آیه]] فوق استفاده می‌شود این که بداعت [[خداوند متعال]] به نوعی خاص، از آفرینش اختصاص ندارد، بلکه تمامی موجودات از انواع، اصناف، [[اعراض]] و اوصاف، همه را تا بی‌نهایت شامل می‌شود و در واقع برگشت این اسم در [[خداوند]] به [[ربوبیت]] مطلقه و اعظم او برای تمامی عالم، موجودات و صفات آنهاست<ref>موسوی سبزواری، سید عبدالاعلی، مواهب الرحمن فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۴۹۲.</ref>. چنان‌که [[امام باقر]] {{ع}} فرمود: [[خداوند متعال]] ربوبیت خود را در [[ابداع]] [[آفرینش]] و ترکیب [[ارواح]] لطیف آنها در اجساد کدرشان قرار داد<ref>شیخ صدوق، محمد بن علی، معانی الاخبار، ص۷.</ref>.

آیه دیگری که بر [[بدیع]] بودن تمامی کارهای الهی دلالت می‌کند آیه بیست و نهم از [[سوره الرحمن]] است: {{متن قرآن|كُلَّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ}}<ref>«او هماره در کاری است» سوره الرحمن، آیه ۲۹.</ref>. کلمه [[شأن]] بدون الف و [[لام]] آمده تا [[تفرق]] و [[اختلاف]] را برساند. و معنای جمله این است که [[خدای متعال]] در هر روزی کاری دارد غیر آن کاری که در [[روز]] قبل داشت و غیر آن کاری که روز بعدش دارد، پس هیچ کاری از کارهای او تکراری نیست، بلکه ابداعی و بدون نمونه و [[الگو]] است و به همین جهت خود را بدیع نامیده است<ref>طباطبائی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۹، ص۱۱۵.</ref>. [[امام علی]] {{ع}} در ذیل [[آیه شریفه]] می‌فرماید: [[حمد]] و ثنا بر خداوندی که مرگ‌پذیر نبوده و عجایب آفرینش او پایان‌ناپذیر است؛ چراکه او در هر روزی به کار جدیدی مشغول است که سابقه نداشته است<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۱۴۱.</ref>.

ابداعی بودن آفرینش الهی، علاوه بر [[آیات]]، در [[روایات]] نیز مورد توجه و تأکید [[معصومان]] {{ع}} واقع شده است، چنان که [[پیامبر اکرم]] {{صل}} در بیان [[نورانی]] خود، ابتدای آفرینش الهی را ابداعی و بدون الگوی پیشین معرفی کرده است: {{متن حدیث|الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي كَانَ فِي أَزَلِيَّتِهِ وَحْدَانِيّاً... ابْتَدَأَ مَا ابْتَدَعَ وَ أَنْشَأَ مَا خَلَقَ عَلَى غَيْرِ مِثَالٍ كَانَ سَبَقَ لِشَيْ‌ءٍ مِمَّا خَلَقَ}}<ref>مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۴، ص۲۸۷؛ ابن‌طاووس حسنی، علی بن موسی، الیقین فی امرة امیرالمؤمنین، ص۳۴۷؛ شیخ صدوق، محمد بن علی، التوحید، ص۴۵.</ref>.

[[امام علی]] {{ع}} نیز پیرامون ابداعی بودن آفرینش الهی می‌فرماید: {{متن حدیث|فَكَانَ ابْتَدَعَ مَا خَلَقَ بِلَا مِثَالٍ سَبَقَ... وَ كُلُّ صَانِعِ شَيْ‌ءٍ فَمِنْ شَيْ‌ءٍ صَنَعَ وَ اللَّهُ لَا مِنْ شَيْ‌ءٍ صَنَعَ مَا خَلَقَ..}}؛ [[خداوند]] ابتدای [[خلقت]] را بدون نمونه قبلی آفرید. (غیرخداوند) هر چیزی را از چیزی دیگر می‌سازد، ولکن خداوند [[مخلوقات]] را از چیز دیگر [[خلق]] نکرده است، [بلکه به صورت ابداعی [[آفریده]] است]<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۱۳۱؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۴، ص۲۶۹.</ref>. در بیان فوق، [[حضرت]] اولاً: تمامی مخلوقات را به [[ابداع]] [[الهی]] استناد داده است، ثانیاً: بین صنع الهی و بشری فرق گذاشته است، بدین نحو که صنع بشری برگرفته از چیز دیگری است، لکن صنع خداوند در مورد [[جهان]] مترتب بر [[صورت خیالی]] و یا الگوی خارجی نیست،؛ چراکه هیچ چیز قبل از خداوند وجود نداشته و هیچ صنعتی بر [[صنعت]] خداوند تقدم ندارد تا [[حق تعالی]] صنع خود را به مشابهت آن صنعت، ایجاد کرده باشد<ref>بحرانی، ابن میثم، ترجمه شرح نهج البلاغه، ج۲، ص۷۱۲.</ref>.

[[قاضی]] سعید [[قمی]] در توضیح [[کلام امام]] {{ع}} می‌نویسد: اگر مجموع جهان را (اعم از [[صادر اول]] و وسایط [[فیض]]) به خداوند نسبت دهیم ابداع است، لکن اگر به علت پیشین نسبت دهیم برخی [[ابداع]] و برخی [[تکوین]] خواهد بود<ref>قاضی سعید قمی، شرح توحید صدوق، ج۱، ص۲۰۲.</ref>.

[[حضرت فاطمه زهرا]] {{س}} نیز در [[خطبه]] [[نورانی]] خود، [[آفرینش الهی]] را ابداعی و بدون الگوی پیشین معرفی می‌کند: {{متن حدیث|ابْتَدَعَ الْأَشْيَاءَ لَا مِنْ شَيْ‌ءٍ كَانَ قَبْلَهَا وَ أَنْشَأَهَا بِلَا احْتِذَاءِ أَمْثِلَةٍ امْتَثَلَهَا}}<ref>احتجاج طبرسی، ج۱، ص۹۷؛ قیومی، جواد، صحیفة الزهراء {{س}}، ص۲۱۸.</ref>.

زندیقی به [[امام صادق]] {{ع}} گفت: ایجاد بدن‌ها بعد از پوسیده شدن آنها، از [[عقل]] بی‌نهایت دور، و از شیوه [[خرد]] مهجور است! [[امام]] {{ع}} در پاسخ فرمودند: [[حضرت]] [[واجب]] الوجود که [[عالم آفرینش]] را در مرحله اول بدون ماده و بنیان و بدون الگوی سابق [[ابداع]] و ایجاد کرده است، همان خدای منّان [[قدرت]] بر ایجاد و اعاده عالم [[خلقت]] را دارد<ref>احتجاج، ج۳، ص۳۱۷.</ref>.

[[عمران]] صابئی از [[امام رضا]] {{ع}} درباره منشأ خلقت و اولین موجود سؤال کردند، امام {{ع}} در پاسخ فرمودند: [[خداوند]] [[مبدی]] واحد و موجود اول بوده و پیوسته تنها بوده و چیزی با او نبود، بدان که ابداع و [[مشیت]] و [[اراده]] معنایشان واحد بوده، لکن اسمشان سه تاست و اولین ابداع و اراده او حروف است که آنها را اصل برای هر شیء و دلیل برای هر [[ادراک]] شده و گشاینده هر مشکلی قرار داد<ref>شیخ صدوق، محمد بن علی، التوحید، التوحید، ص۴۳۵؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۱۰، ص۳۱۴.</ref>. البته درباره نخستین مخلوق خداوندی در [[منابع دینی]] [[حقایق]] مختلفی وارد شده است: مانند: [[نور]] [[محمّد]] {{صل}}، عقل، نور به طور مطلق<ref>حافظ رجب برسی، مشارق انوار الیقین فی اسرار امیرالمؤمنین {{ع}}، ص۳۰.</ref>، [[انوار]] [[معصومان]]، آب و غیره، و در این [[استدلال]]، حروف به عنوان اولین مخلوق معرفی شده است و با توجه به بقیه [[احتجاج امام]] {{ع}} معلوم می‌شود که منظور همین حروف است که کلمات از آنها تشکیل می‌شود و مسلّم است که ماهیت حروف وسیله‌ای برای ابراز معانی و قالب آنهاست. بنابراین مقصود از این که حروف، نخستین خلقت ابداعی خداوند می‌باشد این است که نخستین مخلوق در سلسله وسائل ارائه معانی می‌باشد، نه نخستین مخلوق به طور مطلق، همان‌طوری که آب به عنوان نخستین ماده خلقت معرفی شده است، منظور نخستین ماده، برای سلسله عالم ماده است، نه به طور مطلق<ref>جعفری، محمدتقی، ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، ج۱۵، ص۲۴۵.</ref>، چنان که گاهی در کنار آب، از [[آتش]] و باد و [[خاک]] به عنوان عناصر چهارگانه [[حیات]] یاد شده است که هر چهار تا به [[ابداع]] [[الهی]] [[آفریده]] شده‌اند و سایر اجسام از آنها [[خلق]] شده است<ref>بیهقی، ابوبکر، کتاب الاسماء والصفات، ص۲۴.</ref>. پیرامون [[حقیقت]] حروف، بحث دقیق و مفصلی مطرح شده که خارج از مجال این مقاله است، علاقه‌مندان به کتاب [[جذوات و مواقیت (کتاب)|جذوات و مواقیت]] [[میرداماد]]، مراجعه کنند.

[[شیخ صدوق]] در کتاب [[الاعتقادات (کتاب)|الاعتقادات]] با [[تأسی]] به [[روایت]] [[پیامبر]] {{صل}} اولین ابداع و مخلوق الهی را [[نفوس]] و [[ارواح]] دانسته است<ref>شیخ صدوق، محمد بن علی، الاعتقادات فی دین الامامیه، ص۲۵.</ref>.