سامری در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

در مقابل دیدگاه مشهور، یکی از واژه‌پژوهان معاصر [[قرآنی]] آن را [[عربی]] و برگرفته از "سامَرَ" ([[جمود]] و [[تحجّر]] در [[عقیده]] نشان داد) دانسته و سبب نامگذاری [[مرد]] [[اسرائیلی]] به آن را پافشاری متحجّرانه وی بر عقیده پیشین خود در گوساله‌پرستی و نداشتن ادراکی گسترده، ذوقی دقیق و فهمی [[نورانی]] می‌داند.<ref>التحقیق، ج۵، ص۲۰۶.</ref> سامری نام مردی از بزرگان [[بنی‌اسرائیل]] و از [[اصحاب]] حضرت موسی {{ع}} است.<ref>جامع البیان، ج۱۶، ص۲۵۶؛ تفسیر ثعلبی، ج۶، ص۲۵۸؛ روح المعانی، ج۸، ص۵۵۴.</ref> او پس از رفتن موسی {{ع}} به [[میقات]] با ساختن تندیس زرین گوساله و [[دعوت]] بنی‌اسرائیل به [[پرستش]] آن باعث [[گمراهی]] آنان شد {{متن قرآن|قَالَ فَإِنَّا قَدْ فَتَنَّا قَوْمَكَ مِن بَعْدِكَ وَأَضَلَّهُمُ السَّامِرِيُّ فَرَجَعَ مُوسَى إِلَى قَوْمِهِ غَضْبَانَ أَسِفًا قَالَ يَا قَوْمِ أَلَمْ يَعِدْكُمْ رَبُّكُمْ وَعْدًا حَسَنًا أَفَطَالَ عَلَيْكُمُ الْعَهْدُ أَمْ أَرَدتُّمْ أَن يَحِلَّ عَلَيْكُمْ غَضَبٌ مِّن رَّبِّكُمْ فَأَخْلَفْتُم مَّوْعِدِي قَالُوا مَا أَخْلَفْنَا مَوْعِدَكَ بِمَلْكِنَا وَلَكِنَّا حُمِّلْنَا أَوْزَارًا مِّن زِينَةِ الْقَوْمِ فَقَذَفْنَاهَا فَكَذَلِكَ أَلْقَى السَّامِرِيُّ فَأَخْرَجَ لَهُمْ عِجْلا جَسَدًا لَهُ خُوَارٌ فَقَالُوا هَذَا إِلَهُكُمْ وَإِلَهُ مُوسَى فَنَسِيَ }}<ref>"فرمود: ما در نبود تو قومت را آزمودیم و سامری آنان را گمراه کرد آنگاه موسی، خشم‌آلود اندوهگین به سوی مردم خود بازگشت؛ گفت: ای قوم من! آیا پروردگارتان به شما وعده‌ای نیکو نداد؟ آیا درنگ من بر شما دراز آمد یا می‌خواستید که خشم پروردگارتان بر شما فرود آید که در وعده من خلاف ورزیدید؟ گفتند: ما در وعده تو به خودی خود خلاف نورزیدیم بلکه بارهایی (گران) از زیورهای قوم (فرعون) بر دوش ما نهاده شد (ه بود) که (در آتش) انداختیم آنگاه سامری (نیز) این چنین (طرح) افکند. آنگاه گوساله‌ای برای آنان برآورد، پیکری (بی‌روح) که بانگ گاو داشت و گفتند: این خدای شما و خدای موسی است که از یاد برده است" سوره طه، آیه ۸۵-۸۸.</ref>.<ref>جامع البیان، ج۱۶، ص۲۴۴؛ تفسیر ثعلبی، ج۶، ص۲۵۷؛ التبیان، ج۷، ص۱۹۶.</ref> [[قرآن کریم]] ضمن گزارش این [[فتنه]] سامری، سه بار از او نام برده است. {{متن قرآن|قَالَ فَإِنَّا قَدْ فَتَنَّا قَوْمَكَ مِن بَعْدِكَ وَأَضَلَّهُمُ السَّامِرِيُّ فَرَجَعَ مُوسَى إِلَى قَوْمِهِ غَضْبَانَ أَسِفًا قَالَ يَا قَوْمِ أَلَمْ يَعِدْكُمْ رَبُّكُمْ وَعْدًا حَسَنًا أَفَطَالَ عَلَيْكُمُ الْعَهْدُ أَمْ أَرَدتُّمْ أَن يَحِلَّ عَلَيْكُمْ غَضَبٌ مِّن رَّبِّكُمْ فَأَخْلَفْتُم مَّوْعِدِي قَالُوا مَا أَخْلَفْنَا مَوْعِدَكَ بِمَلْكِنَا وَلَكِنَّا حُمِّلْنَا أَوْزَارًا مِّن زِينَةِ الْقَوْمِ فَقَذَفْنَاهَا فَكَذَلِكَ أَلْقَى السَّامِرِيُّ فَأَخْرَجَ لَهُمْ عِجْلا جَسَدًا لَهُ خُوَارٌ فَقَالُوا هَذَا إِلَهُكُمْ وَإِلَهُ مُوسَى فَنَسِيَ أَفَلا يَرَوْنَ أَلاَّ يَرْجِعُ إِلَيْهِمْ قَوْلا وَلا يَمْلِكُ لَهُمْ ضَرًّا وَلا نَفْعًا وَلَقَدْ قَالَ لَهُمْ هَارُونُ مِن قَبْلُ يَا قَوْمِ إِنَّمَا فُتِنتُم بِهِ وَإِنَّ رَبَّكُمُ الرَّحْمَنُ فَاتَّبِعُونِي وَأَطِيعُوا أَمْرِي قَالُوا لَن نَّبْرَحَ عَلَيْهِ عَاكِفِينَ حَتَّى يَرْجِعَ إِلَيْنَا مُوسَى قَالَ يَا هَارُونُ مَا مَنَعَكَ إِذْ رَأَيْتَهُمْ ضَلُّوا أَلاَّ تَتَّبِعَنِ أَفَعَصَيْتَ أَمْرِي قَالَ يَا ابْنَ أُمَّ لا تَأْخُذْ بِلِحْيَتِي وَلا بِرَأْسِي إِنِّي خَشِيتُ أَن تَقُولَ فَرَّقْتَ بَيْنَ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَلَمْ تَرْقُبْ قَوْلِي قَالَ فَمَا خَطْبُكَ يَا سَامِرِيُّ }}<ref>"فرمود: ما در نبود تو قومت را آزمودیم و سامری آنان را گمراه کرد آنگاه موسی، خشم‌آلود اندوهگین به سوی مردم خود بازگشت؛ گفت: ای قوم من! آیا پروردگارتان به شما وعده‌ای نیکو نداد؟ آیا درنگ من بر شما دراز آمد یا می‌خواستید که خشم پروردگارتان بر شما فرود آید که در وعده من خلاف ورزیدید؟ گفتند: ما در وعده تو به خودی خود خلاف نورزیدیم بلکه بارهایی (گران) از زیورهای قوم (فرعون) بر دوش ما نهاده شد (ه بود) که (در آتش) انداختیم آنگاه سامری (نیز) این چنین (طرح) افکند. آنگاه گوساله‌ای برای آنان برآورد، پیکری (بی‌روح) که بانگ گاو داشت و گفتند: این خدای شما و خدای موسی است که از یاد برده است آیا نمی‌دیدند که (آن گوساله) به آنان پاسخی نمی‌دهد و هیچ زیان و سودی برای آنان در بر ندارد؟ و بی‌گمان پیش از آن هارون به آنان گفته بود که: ای قوم من! شما با این (گوساله) آزمون شده‌اید و پروردگار شما (خداوند) بخشنده است پس، از من پیروی و از دستور من فرمانبرداری کنید. گفتند: یکسره در خدمت آن (گوساله) خواهیم بود تا موسی نزد ما باز گردد. (موسی) گفت: ای هارون! چون دیدی که گمراه شده‌اند چه چیز تو را باز داشت ... از اینکه از من پیروی کنی؟ آیا از فرمان من سرپیچی کردی؟ (هارون) گفت: ای پسر مادرم! موی ریش و سرم را مگیر، من ترسیدم که بگویی میان بنی اسرائیل جدایی افکندی و گفته مرا پاس نداشتی. (موسی) گفت: ای سامری! تو چه کرده‌ای؟" سوره طه، آیه ۸۵-۹۵.</ref> در این [[آیات]] بدون پرداختن به جزئیاتی مانند [[هویت]] و [[نسب]] سامری، گمراه‌سازی بنی‌اسرائیل به دست وی در [[زمان]] حضور موسی {{ع}} در [[کوه]] طور، [[توبیخ]] شدید او از سوی موسی {{ع}} و سرانجامش گزارش شده است. در [[آیه]] {{متن قرآن|وَاتَّخَذَ قَوْمُ مُوسَى مِنْ بَعْدِهِ مِنْ حُلِيِّهِمْ عِجْلًا جَسَدًا لَهُ خُوَارٌ أَلَمْ يَرَوْا أَنَّهُ لَا يُكَلِّمُهُمْ وَلَا يَهْدِيهِمْ سَبِيلًا اتَّخَذُوهُ وَكَانُوا ظَالِمِينَ}}<ref>"و قوم موسی در نبود او، از زیورهای (زراندود) خود گوساله‌ای ساختند، پیکری که بانگی داشت، آیا ندیدند که با آنان سخن نمی‌گوید و راهی به آنان نمی‌نماید؟ آن را (به پرستش) گرفتند و ستمکار بودند" سوره اعراف، آیه ۱۴۸.</ref> نیز در پی آیاتی که ویژگی [[متکبران]] مبنی بر نپیمودن [[راه]] [[حق]] و [[برگزیدن]] گمراهی با وجود دیدن [[آیات الهی]] را بیان می‌کنند، به سامری و پیروانش <ref>مجمع البیان، ج۴، ص۷۳۸.</ref> اشاره شده است که با وجود [[ناتوانی]] گوساله از [[سخن گفتن]] و [[راهنمایی]] آنان، آن را پرستیده‌اند.

برخی نیز برداشتن [[خاک]] را به زمانی مربوط دانسته‌اند که [[جبرئیل]] برای بردن [[موسی]] {{ع}} به [[کوه]] طور برای [[مناجات با خدا]] آمده بود.<ref>عرائس المجالس، ص۱۸۴؛ التفسیر الکبیر، ج۲۲، ص۱۱۰؛ تفسیر بغوی، ج۱، ص۷۱.</ref> بیشتر [[مفسران]] در این باره با اشاره به [[دوران کودکی]] [[سامری]] گفته‌اند: زمانی که [[فرعون]] [[دستور]] کشتن [[کودکان]] را داد، [[مادر]] سامری وی را در غاری پنهان کرد و جبرئیل به [[مراقبت]] وی پرداخت.<ref>جامع البیان، ج۱۶، ص۲۵۴؛ تفسیر سمرقندی، ج۲، ص۴۰۹؛ التفسیر الکبیر، ج۲۲، ص۱۱۱.</ref> با این حال، بعضی تبیین یاد شده را [[ضعیف]] شمرده‌اند.<ref> المحرر الوجیز، ج۴، ص۶۱-۶۲؛ البحر المدید، ج۳، ص۴۱۵.</ref> برخی نیز [[آگاهی]] ویژه سامری را به [[دانش]] ریاضی و طبیعی و طلسم [[تفسیر]] کرده‌اند.<ref>تفسیر عاملی، ج۶، ص۱۲۵؛ نیز نک: روح المعانی، ج۱۶، ص۲۸۸.</ref> برخی [[عارفان]]، برگرفتن از جای پای جبرئیل یا مرکب وی را به آگاهی از [[ملکوت]] یا مُلکِ متأثر از آن [[تأویل]] کرده‌اند.<ref> بیان السعاده، ج۳، ص۳۴.</ref> دیدگاهی متفاوت، [[سخن]] سامری مبنی بر آگاهی ویژه و برگرفتن از جای پای مرکب جبرئیل را دروغی با [[هدف]] فرار از پیامد ماجرای پیش‌آمده می‌داند.<ref>التفسیر الکاشف، ج۵، ص۲۴۰.</ref> [[ناسازگاری]] امکان دسترسی سامری به خاک یاد شده و آگاهی از خاصیت آن و در نتیجه ساختن تندیس و [[گمراه کردن]] [[مردم]] با [[حکمت خداوند]]، از چالش‌های پیش روی تفسیر مشهور است. گروهی از مفسران به چالش یاد شده دو گونه پاسخ داده‌اند: یکی آنکه خاک پای جبرئیل در صدادار شدن گوساله نقشی نداشت و سامری با ایجاد روزنه‌هایی در مجسمه و در معرض باد نهادن آن سبب ایجاد صدا گردید. دیگر آنکه تأثیر اموری مانند خاک پای جبرئیل در آن دوران، امری عادی (و شبیه خاصیت آهنربا در این [[زمان]]) به شمار می‌رفت.<ref>رسائل المرتضی، ج۱، ص۴۲۰-۴۲۲؛ نیز نک: التبیان، ج۴، ص۵۴۵؛ مجمع البیان، ج۴، ص۷۳۸.</ref> برخی در توجیه اشکالی مشابه، مبنی بر عدم امکان بروز [[کرامت]] از سوی شخصی [[کافر]]، ساختن گوساله را نه کرامت سامری، بلکه آزمونی برای [[قوم بنی‌اسرائیل]] دانسته‌اند<ref>تفسیر سمعانی، ج۳، ص۳۴۹.</ref>.<ref>[[مهدی ملک‌محمدی|ملک‌محمدی]] و [[میثم کریمانی|کریمانی]]، [[سامری (مقاله)|مقاله «سامری»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۵ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۱۵.</ref>

در پی معرفی گوساله به عنوان خدا و [[دعوت]] به [[پرستش]] آن، [[بنی‌اسرائیل]] به رغم [[مخالفت]] [[هارون]] {{متن قرآن|وَلَقَدْ قَالَ لَهُمْ هَارُونُ مِنْ قَبْلُ يَا قَوْمِ إِنَّمَا فُتِنْتُمْ بِهِ وَإِنَّ رَبَّكُمُ الرَّحْمَنُ فَاتَّبِعُونِي وَأَطِيعُوا أَمْرِي}}<ref>«و بی‌گمان پیش از آن هارون به آنان گفته بود که: ای قوم من! شما با این (گوساله) آزمون شده‌اید و پروردگار شما (خداوند) بخشنده است پس، از من پیروی و از دستور من فرمانبرداری کنید» سوره طه، آیه ۹۰.</ref>، به پرستش آن پرداختند {{متن قرآن|وَإِذْ وَاعَدْنَا مُوسَى أَرْبَعِينَ لَيْلَةً ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَأَنْتُمْ ظَالِمُونَ}}<ref>«و (یاد کنید) آنگاه را که با موسی چهل شب وعده نهادیم سپس در نبودن او گوساله را (به پرستش) گرفتید در حالی که ستمکار بودید» سوره بقره، آیه ۵۱.</ref>، {{متن قرآن|وَاتَّخَذَ قَوْمُ مُوسَى مِنْ بَعْدِهِ مِنْ حُلِيِّهِمْ عِجْلًا جَسَدًا لَهُ خُوَارٌ أَلَمْ يَرَوْا أَنَّهُ لَا يُكَلِّمُهُمْ وَلَا يَهْدِيهِمْ سَبِيلًا اتَّخَذُوهُ وَكَانُوا ظَالِمِينَ}}<ref>«و قوم موسی در نبود او، از زیورهای (زراندود) خود گوساله‌ای ساختند، پیکری که بانگی داشت، آیا ندیدند که با آنان سخن نمی‌گوید و راهی به آنان نمی‌نماید؟ آن را (به پرستش) گرفتند و ستمکار بودند» سوره اعراف، آیه ۱۴۸.</ref> در پی این رویداد، [[خداوند]] [[حضرت موسی]] {{ع}} را از [[فتنه]] سامری و [[گمراهی]] [[بنی‌اسرائیل]] [[آگاه]] ساخت و سامری را وسیله [[آزمایش]] آنان معرفی کرد: {{متن قرآن|قَالَ فَإِنَّا قَدْ فَتَنَّا قَوْمَكَ مِنْ بَعْدِكَ وَأَضَلَّهُمُ السَّامِرِيُّ}}<ref>«فرمود: ما در نبود تو قومت را آزمودیم و سامری آنان را گمراه کرد» سوره طه، آیه ۸۵.</ref>.<ref>تفسیر سمرقندی، ج۲، ص۴۰۸؛ تفسیر بغوی، ج۳، ص۲۲۷؛ تفسیر قرطبی، ج۱۱، ص۲۳۳.</ref> [[مفسران]]، [[اضلال]] [[سامری]] را همان [[دعوت]] به گوساله‌پرستی می‌دانند.<ref>جامع البیان، ج۱۶، ص۲۴۴؛ التبیان، ج۷، ص۱۹۶.</ref> برخی که آغاز اضلال را ۲۰ شب پس از رفتن [[حضرت موسی]] {{ع}} به [[کوه]] طور می‌دانند، در توضیح چگونگی اضلال گفته‌اند: پس از ۲۰ [[روز]]، سامری با جدا شمردن هر یک از شب و روز چنین وانمود کرد که [[وعده]] ۴۰ شب و روز گذشته و از [[موسی]] {{ع}} خبری نیست و بدین روی، گوساله را ساخت.<ref>روح المعانی، ج۱۶، ص۲۴۳؛ نیز نک: عرائس المجالس، ص۱۸۵؛ بحار الانوار، ج۱۳، ص۲۳۱.</ref> البته براساس گزارش [[قرآن کریم]]، مدت [[زمان]] [[میقات]] در آغاز، ۳۰ روز بود. سپس به ۴۰ روز افزایش یافت. {{متن قرآن|وَإِذْ وَاعَدْنَا مُوسَى أَرْبَعِينَ لَيْلَةً ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَأَنْتُمْ ظَالِمُونَ}}<ref>«و (یاد کنید) آنگاه را که با موسی چهل شب وعده نهادیم سپس در نبودن او گوساله را (به پرستش) گرفتید در حالی که ستمکار بودید» سوره بقره، آیه ۵۱.</ref> احتمال دارد سامری با استفاده از این [[فرصت]] به [[گمراه]] ساختن [[مردم]] پرداخته باشد.