اصلاح در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

[[اصلاح]] گاه به اقامه و برپاداشتن چیزی پس از [[فساد]] و خرابی<ref>لسان العرب، ج ۷، ص ۳۸۴؛ اقرب الموارد، ج ۳، ص ۲۷۲؛ تاج العروس، ج ۴، ص ۱۲۵، «صلح».</ref> و گاه به بازگشت به حالت [[اعتدال]] حاصل می‌شود<ref>مفردات، ص ۶۳۶، «فسد».</ref>.

== [[اصلاح]] در [[قرآن]] ==

# [[تقوا]] و انجام دادن [[عمل صالح]]: {{متن قرآن|يَا بَنِي آدَمَ إِمَّا يَأْتِيَنَّكُمْ رُسُلٌ مِنْكُمْ يَقُصُّونَ عَلَيْكُمْ آيَاتِي فَمَنِ اتَّقَى وَأَصْلَحَ فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ}}<ref> «ای فرزندان آدم! چون فرستادگانی از خودتان- که آیات مرا بر شما می‌خوانند- نزدتان آیند (به آنان ایمان آورید و پروا پیشه کنید) آنان که پرهیزگاری ورزند و به راه آیند نه بیمی خواهند داشت و نه اندوهگین می‌شوند» سوره اعراف، آیه ۳۵.</ref>؛ {{متن قرآن|وَالَّذِينَ يُمَسِّكُونَ بِالْكِتَابِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ إِنَّا لَا نُضِيعُ أَجْرَ الْمُصْلِحِينَ}}<ref>«و آنان که به کتاب (آسمانی) چنگ می‌زنند و نماز را بر پا می‌دارند، ما پاداش نکوکاران را تباه نمی‌گردانیم» سوره اعراف، آیه ۱۷۰.</ref>؛ {{متن قرآن|وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ لَا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ قَالُوا إِنَّمَا نَحْنُ مُصْلِحُونَ}}<ref>«و چون به ایشان گفته شود در زمین تباهی نورزید می‌گویند جز این نیست که ما مصلحیم» سوره بقره، آیه ۱۱.</ref>.<ref>مجمع البیان، ج ۴، ص ۶۴۱.</ref>،

# [[امر به معروف و نهی از منکر]]: {{متن قرآن|قَالَ يَا قَوْمِ أَرَأَيْتُمْ إِنْ كُنْتُ عَلَى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّي وَرَزَقَنِي مِنْهُ رِزْقًا حَسَنًا وَمَا أُرِيدُ أَنْ أُخَالِفَكُمْ إِلَى مَا أَنْهَاكُمْ عَنْهُ إِنْ أُرِيدُ إِلَّا الْإِصْلَاحَ مَا اسْتَطَعْتُ وَمَا تَوْفِيقِي إِلَّا بِاللَّهِ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَإِلَيْهِ أُنِيبُ}}<ref> «گفت: ای قوم من! به من بگویید که اگر برهانی از پروردگار خود داشته باشم و او نیز از نزد خویش به من روزی نیکویی ارزانی داشته باشد (شما چه خواهید کرد؟) و من در آنچه شما را از آن باز می‌دارم نمی‌خواهم با شما مخالفت کنم، تا آنجا که می‌توانم جز [[اصلاح]] نظری ندارم و توفیق من جز با خداوند نیست، بر او توکل دارم و به سوی او باز می‌گردم» سوره هود، آیه ۸۸.</ref>.<ref>تفسیر المنار، ج ۱۲، ص ۱۴۵.</ref>

== [[اصلاح‌طلبی]] در فرهنگ قرآنی ==

در مواردی که [[اصلاح]] از طرف خداست به معنای بهتر کردن وضع [[زندگی]] یا قبولی اعمال است: {{متن قرآن|وَأَصْلَحَ بَالَهُمْ}}<ref>«و حالشان را نیکو گردانید» سوره محمد، آیه ۲.</ref> یعنی دنیای آنان را یا [[دین]] و دنیای آنان را بهبود بخشید تا در [[دنیا]] بر دشمنانشان [[پیروز]] شده و در [[آخرت]] وارد [[بهشت]] گردند<ref>مجمع البیان، ج ۹، ص ۱۴۶.</ref>؛ اما [[اصلاح]] از طرف [[بندگان]] به معنای ادای [[تکلیف]] است و این [[تکلیف]] در هر موقعیتی مصداق خاصی می‌یابد.

=== [[اصلاح]] و [[احسان]] ===

=== [[اصلاح]] و [[افساد]] ===

بنابر دیدگاه پیش‌گفته، [[انسان]] نیز که جزئی از عالم [[آفرینش]] است از این [[قانون]] کلی بیرون نیست، پس اگر طبق [[هدایت]] فطرتش [[رفتار]] کرد به آن سعادتی که برایش مقدر شده می‌رسد و اگر از حدود خود [[تجاوز]] کرد، یعنی در [[زمین]]، [[فساد]] پیشه کرد، [[خدای سبحان]] به قحط و گرفتاری و انواع عذاب‌ها و نقمت‌ها گرفتارش می‌کند، تا شاید به سوی [[صلاح]] و سداد بگراید: {{متن قرآن|ظَهَرَ الْفَسَادُ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا كَسَبَتْ أَيْدِي النَّاسِ لِيُذِيقَهُمْ بَعْضَ الَّذِي عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ}}<ref>«برای کارهایی که مردم کرده‌اند در خشکی و دریا تباهی به چشم می‌خورد، تا (خداوند، کیفر) برخی از آنچه کرده‌اند به آنان بچشاند، باشد که باز گردند» سوره روم، آیه ۴۱.</ref> و اگر همچنان بر [[انحراف]] و [[فساد]] خود بماند و بر اثر اینکه [[فساد]] در دلش ریشه دوانیده از آن [[دل]] برنکند، به [[عذاب]] استیصال گرفتارش می‌کند: {{متن قرآن|وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ وَلَكِنْ كَذَّبُوا فَأَخَذْنَاهُمْ بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ}}<ref>«و اگر مردم آن شهرها ایمان می‌آوردند و پرهیزگاری می‌ورزیدند بر آنان از آسمان و زمین برکت‌هایی می‌گشودیم اما (پیام ما را) دروغ شمردند بنابراین برای آنچه می‌کردند آنان را فرو گرفتیم» سوره اعراف، آیه ۹۶.</ref>، {{متن قرآن|وَمَا كَانَ رَبُّكَ لِيُهْلِكَ الْقُرَى بِظُلْمٍ وَأَهْلُهَا مُصْلِحُونَ}}<ref>«و پروردگارت بر آن نیست شهری را که مردم آن مصلحند به ستم نابود کند» سوره هود، آیه ۱۱۷.</ref>، {{متن قرآن|أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُهَا عِبَادِيَ الصَّالِحُونَ}}<ref>«بی‌گمان زمین را بندگان شایسته من به ارث خواهند برد» سوره انبیاء، آیه ۱۰۵.</ref> و این بدان جهت است که وقتی [[انسان]] [[صالح]] شد، قهراً عملش هم [[صالح]] می‌شود و چون [[عمل صالح]] شد، با [[نظام]] عمومی [[جهان]] سازگار می‌شود و با این [[اعمال صالح]]، [[زمین]] برای [[زندگی]] [[صالح]] می‌شود<ref>المیزان، ج ۱۵، ص۳۰۵-۳۰۶.</ref>.

=== [[اصلاح]] و [[اضلال]] ===

ذکر [[اصلاح]] در برابر [[اضلال]] گویای آن است که [[کفر]] و حق‌ستیزی، سبب نابودی [[اعمال]] گشته<ref>المیزان، ح ۱۸، ص ۲۲۳.</ref> و [[ایمان]] و [[اعمال صالح]]، سبب [[اصلاح]] امور [[دنیایی]] و [[دینی]] می‌گردد<ref>التبیان، ج۹، ص ۲۹۲؛ مجمع‌البیان، ج ۹، ص ۱۴۶.</ref>.

=== [[اصلاح]] و [[توبه]] ===

حتی در برخی موارد کیفرهای [[دنیوی]] با [[توبه]] و [[اصلاح]] برداشته می‌شود: {{متن قرآن|وَالَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَنَاتِ... إِلَّا الَّذِينَ تَابُوا مِنْ بَعْدِ ذَلِكَ وَأَصْلَحُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ}}<ref>«و به کسانی که به زنان پاکدامن تهمت (زنا) می‌زنند... مگر آنان که پس از آن، توبه کنند و به راه آیند؛ که بی‌گمان خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره نور، آیه ۴-۵.</ref>، {{متن قرآن|وَاللَّذَانِ يَأْتِيَانِهَا مِنْكُمْ فَآذُوهُمَا فَإِنْ تَابَا وَأَصْلَحَا فَأَعْرِضُوا عَنْهُمَا إِنَّ اللَّهَ كَانَ تَوَّابًا رَحِيمًا}}<ref>«و از میان شما آن دو تن (زن و مرد) را که آن (زنا) را انجام می‌دهند بیازارید و اگر توبه کنند و به راه آیند از ایشان دست باز دارید که بی‌گمان خداوند توبه‌پذیری بخشاینده است» سوره نساء، آیه ۱۶.</ref>.

=== [[اصلاح]] و [[ایمان]]، [[عمل صالح]] و [[تقوا]] ===

[[مفسران]] در [[تفسیر]] "اصلاح اعمال [[بندگان]]" گفته‌اند: [[خداوند]] به آنها در مورد اعمالشان [[لطف]] و عنایت کرده تا به روشی سالم و دور از [[فساد]] بر راه [[ایمان]] [[استقامت]] ورزند<ref>التبیان، ج ۸، ص ۳۶۶.</ref>. در آیه‌ای دیگر مصادیق اصلاح اعمال را برشمرده و صاحبان آنها را از [[مصلحان]] برمی‌شمارد: {{متن قرآن|وَالَّذِينَ يُمَسِّكُونَ بِالْكِتَابِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ إِنَّا لَا نُضِيعُ أَجْرَ الْمُصْلِحِينَ}}<ref>«و آنان که به کتاب (آسمانی) چنگ می‌زنند و نماز را بر پا می‌دارند، ما پاداش نکوکاران را تباه نمی‌گردانیم» سوره اعراف، آیه ۱۷۰.</ref>.

== حوزه‌های [[اصلاح]] ==

=== رابطه [[انسان]] با [[خدا]] ===

=== رابطه [[انسان]] با انسان‌های دیگر ===

# '''[[آشتی]] دادن بین [[مردم]]:''' از دیگر مصادیق [[اصلاح]]، [[آشتی]] دادن بین [[مردم]] ([[اصلاح]] ذات‌البین) است، چنان‌که در [[آیه]] {{متن قرآن|لَا خَيْرَ فِي كَثِيرٍ مِنْ نَجْوَاهُمْ إِلَّا مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلَاحٍ بَيْنَ النَّاسِ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ فَسَوْفَ نُؤْتِيهِ أَجْرًا عَظِيمًا}}<ref>«در بسیاری از گفت‌وگوهای زیرگوشی آنان خیری نیست مگر کسی به صدقه یا نکوکاری یا [[اصلاح]]ی میان مردم فرمان دهد و هر کس در جستجوی خشنودی خداوند چنین کند به زودی بدو پاداشی سترگ خواهیم داد» سوره نساء، آیه ۱۱۴.</ref> آمده است که [[نجوا]] را تنها در صورتی مُجاز می‌داند که قصد [[اصلاح]] و [[آشتی]] دادن بین [[مردم]] در میان باشد. [[اصلاح]] میان [[مردم]] به ایجاد [[مودت]] و رفع [[نزاع]] و به‌طور کلی هر چه در بردارنده خیر و [[نیکی]] به دیگران باشد [[تفسیر]] شده است<ref>زبدة البیان، ص۵۸۱-۵۸۲.</ref>. در این [[آیه]] از [[اصلاح]] در ردیف [[صدقه]] و [[کار نیک]] یاد شده و برای آن، [[پاداش]] بسیار بزرگ [[وعده]] داده شده است. در [[آیه]] {{متن قرآن|وَإِنْ طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا}}<ref>«و اگر دو دسته از مؤمنان جنگ کنند، میان آنان را آشتی دهید» سوره حجرات، آیه ۹.</ref> نیز [[دستور]] داده شده که در صورت وقوع درگیری میان دو گروه از [[مؤمنان]]، میانشان [[آشتی]] برقرار شود. [[مفسران]] در بیان مبنا و مفاد این [[آشتی]] از [[نصیحت]] و [[دعوت]] به [[حق]] و [[فرمان خداوند]]<ref>الصافی، ج ۵، ص ۵۰.</ref> و [[رضایت]] به [[حکم]] [[قرآن]]<ref>جامع البیان، مج ۱۳، ج ۲۶، ص ۱۶۷؛ تفسیر قرطبی، ج ۱۶، ص ۲۰۸.</ref> یاد کرده‌اند. سپس در ادامه [[آیه]] به بررسی کیفیت [[اصلاح]] بین گروه‌های متخاصم چنین پرداخته می‌شود که اگر یکی از آن دو گروه [[سرکشی]] کرد و پیشنهاد [[آشتی]] را نپذیرفت در آن صورت با آن گروه بجنگید تا در برابر [[فرمان خداوند]] سر خم کرده، آنگاه بر مبنای [[عدل و داد]] به [[داوری]] میانشان بپردازید: {{متن قرآن|فَإِنْ بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَى الْأُخْرَى فَقَاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتَّى تَفِيءَ إِلَى أَمْرِ اللَّهِ فَإِنْ فَاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا بِالْعَدْلِ وَأَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ}}<ref>«پس اگر یکی از آن دو بر دیگری ستم کرد با آن کس که ستم می‌کند جنگ کنید تا به فرمان خداوند باز گردد و چون بازگشت، میان آن دو با دادگری آشتی دهید و دادگری ورزید که خداوند دادگران را دوست می‌دارد» سوره حجرات، آیه ۹.</ref>.<ref>التبیان، ج۹، ص ۳۴۶؛ مجمع البیان، ج ۹، ص ۲۰۰؛ المیزان، ج ۱۸، ص ۳۱۵.</ref> [[مفسران]] در [[تفسیر]] کلمه {{متن قرآن|بِالْعَدْلِ}} گفته‌اند: پس از [[شکست]] [[قوم]] [[سرکش]] باید از [[ستم]] به آنها و تضییع حقوقشان پرهیز شود<ref>جامع البیان، مج ۱۳، ج ۲۶، ص ۱۶۴؛ تفسیر قرطبی، ج ۱۶، ص ۳۱۶؛ الصافی، ج ۵، ص ۵۰.</ref>. فقهای شیعه ذیل این [[آیه]] [[فتوا]] داده‌اند که مراد از [[قوم]] [[ستمگر]] طایفه‌ای است که بر [[امام]] [[معصوم]] خروج کنند و بر عموم [[مسلمانان]]، دفع طاغی، واجب کفایی است<ref>مجمع الفائده، ج ۷، ص ۵۲۴؛ جواهر الکلام، ج ۲۱، ص۳۲۲-۳۲۳.</ref>. گروهی از فقهای [[اهل‌سنت]] نیز تعبیر {{متن قرآن|فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا بِالْعَدْلِ}}<ref>«و اگر دو دسته از مؤمنان جنگ کنند، میان آنان را آشتی دهید» سوره حجرات، آیه ۹.</ref> را چنین [[تفسیر]] کرده‌اند که [[حقوق]] افراد را از [[ستمگران]] باز ستانید<ref>المجموع، ج ۱۹، ص۲۰۹-۲۱۰.</ref>. [[ضرورت]] [[اصلاح]] بین [[مردم]] در آیه‌ای دیگر در قالب تأکید بر اصل [[برادری]] مورد توجه قرار گرفته است: {{متن قرآن|إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ}}<ref>«جز این نیست که مؤمنان برادرند، پس میان برادرانتان را آشتی دهید» سوره حجرات، آیه ۱۰.</ref>. توسعه پیوندهای [[برادری]] میان سایر [[مؤمنان]] به نوعی طرف‌های درگیری را به [[آشتی]] فراخوانده و دیگران را به واسطه شدن در این امر برمی‌انگیزاند<ref>التبیان، ج ۹، ص ۳۴۶؛ المیزان، ج ۱۸، ص ۳۱۵.</ref>. [[قرآن]] در تکمیل فرایند [[اصلاح]] میان [[مردم]] سفارش می‌کند که [[انسان‌ها]] در درگیری‌های روزمره همواره [[گذشت]] و [[بخشش]] را بر [[انتقام]] ترجیح داده، زمینه [[اصلاح]] را گشوده و از [[پاداش الهی]] برخوردار شوند: {{متن قرآن|وَجَزَاءُ سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِثْلُهَا فَمَنْ عَفَا وَأَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ}}<ref>«و کیفر هر بدی بدی‌یی، مانند آن است پس هر که درگذرد و به راه آید پاداش وی بر خداوند است» سوره شوری، آیه ۴۰.</ref> و البته این نه از آن جهت است که [[خداوند]] [[ستمگر]] را [[دوست]] داشته باشد: {{متن قرآن|إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الظَّالِمِينَ}}<ref>«بی‌گمان او ستمگران را دوست نمی‌دارد» سوره شوری، آیه ۴۰.</ref>.<ref>مجمع‌البیان، ج ۹، ص ۵۱.</ref>

# '''[[اصلاح]]‌گری [[رهبران]]:''' [[حضرت موسی]] {{ع}} در ماجرای سفر به کوه طور پس از [[جانشینی]] [[هارون]] برای [[رهبری]] [[بنی‌اسرائیل]] به وی سفارش کرد که در این مسیر از [[پیروی]] آرای [[مفسدان]] پرهیز کرده، به [[اصلاح]] در میانشان برخیزد: {{متن قرآن|وَقَالَ مُوسَى لِأَخِيهِ هَارُونَ اخْلُفْنِي فِي قَوْمِي وَأَصْلِحْ وَلَا تَتَّبِعْ سَبِيلَ الْمُفْسِدِينَ}}<ref>«و موسی به برادر خویش هارون گفت: در میان قوم من جانشین من شو و به سامان دادن (امور) بپرداز و از راه و روش تبهکاران پیروی مکن!» سوره اعراف، آیه ۱۴۲.</ref>.<ref>تفسیر المنار، ج ۹، ص۱۲۱؛ المیزان، ج ۸، ص۲۳۶.</ref>

=== رابطه [[انسان]] با طبیعت ===

== نتایج و پیامدهای [[اصلاح]] ==

یکی از پیامدهای [[اصلاح]] جلوگیری از نزول [[عذاب الهی]] است: {{متن قرآن|وَمَا كَانَ رَبُّكَ لِيُهْلِكَ الْقُرَى بِظُلْمٍ وَأَهْلُهَا مُصْلِحُونَ}}<ref>«و پروردگارت بر آن نیست شهری را که مردم آن مصلحند به ستم نابود کند» سوره هود، آیه ۱۱۷.</ref>. تعبیر "[[مصلح]]" نشان می‌دهد که [[صالح]] بودن افراد کافی نیست، بلکه باید [[اصلاح]]‌گر نیز باشند؛ همچنین از [[آیه]] استظهار می‌شود که تنها زمانی [[عذاب الهی]] نازل می‌شود که [[فساد]] همگانی شود<ref>مجمع البیان، ج ۵، ص ۳۰۹.</ref> و بر گروه [[مصلح]] غیر [[ظالم]]، [[بلا]] و [[عذاب]] نازل نمی‌شود، هرچند [[مشرک]] باشند<ref>کشف الحقائق، ج ۲، ص ۱۰۸.</ref>.

==تغییرات و [[اصلاحات]] دایمی==