امام جواد در معارف و سیره رضوی: تفاوت میان نسخه‌ها

نام حضرت، [[محمد]] و [[کنیه]] مشهورش [[ابوجعفر]] بوده است<ref>الهدایة الکبری، ص۲۹۵؛ المناقب، ابن‌شهرآشوب، ج۴، ص۳۷۹.</ref>. از آنجا که کنیه [[امام پنجم]]، [[امام محمد باقر]] {{ع}} نیز ابوجعفر بوده است، در مجامع [[روایی]] برای تمایز، آن حضرت را با کنیه [[ابوجعفر ثانی]] معرفی کرده‌اند<ref>تفسیر القمی، ج۲، ص۳۵۱؛ الکافی، ج۱، ص۸۲؛ ج۳، ص۲۰۵.</ref>. این کنیه را امام رضا {{ع}} به فرزندش داده بود و در موقعیت‌های مختلف، [[امام جواد]] {{ع}} را با این کنیه مورد خطاب و اشاره قرار می‌داد. یکی از [[نزدیکان]] [[امام]] می‌گوید: امام رضا {{ع}} هیچ‌گاه نام فرزندش محمد را جز به کنیه نمی‌برد. برای نمونه می‌فرمود ابوجعفر به من نامه‌ای فرستاده، یا من به ابوجعفر چنین نوشتم و این درحالی بود که او هنوز در [[مدینه]] [[کودک]] بود. یک‌بار نیز فرمود [[وصی]] و [[جانشین]] من در میان خاندانم پس از من، ابوجعفر است<ref>عیون أخبار الرضا {{ع}}، ج۲، ص۲۴۰؛ إثبات الهداة، ج۴، ص۳۸۵-۳۸۶.</ref>. امام جواد {{ع}} غیر از این کنیه، کنیه دیگری داشت و آن [[ابوعلی]] است که کنیه خاص وی به حساب می‌آید<ref>الهدایة الکبری، ص۲۹۵؛ دلائل الإمامة، ص۳۹۶؛ المناقب، ابن‌شهرآشوب، ج۴، ص۳۷۹.</ref>.

== مادر امام ==

{{اصلی|حضرت خیزران}}

== ولادت ==

محل [[تولد]] امام، [[مدینه]] و سال تولد وی [[سال ۱۹۵ق]] بوده است، اما در اینکه [[روز]] و ماه ولادت حضرت چه زمانی بوده، در میان منابع اختلاف‌نظر دیده می‌شود. برخی گفته‌اند او در [[شب جمعه]] نوزدهم [[ماه رمضان]] به [[دنیا]] آمده و بعضی وی را متولد [[نیمه رمضان]] دانسته‌اند<ref>الکافی، ج۱، ص۴۹۲؛ الارشاد، ج۲، ص۲۷۳؛ تاج الموالید ص۱۰۲؛ إعلام الوری، ص۳۴۴؛ المناقب، ابن‌شهرآشوب، ج۴، ص۳۷۹؛ کشف الغمة، ج۲، ص۳۵۰.</ref>. [[شیخ طوسی]] [[امام جواد]] {{ع}} را متولد دهم [[ماه رجب]] دانسته است<ref>مصباح المتهجد، ج۲، ص۸۰۵.</ref>.  

== امامت در کودکی ==

مسأله کم‌سنی آن حضرت، برخی را نسبت به امامت وی دچار تردید و تشکیک کرد. نقل شده که امام رضا {{ع}} در زمان [[حیات]] خود بارها مسأله [[وصایت]] امام محمد تقی {{ع}} را برای [[مردم]] بیان فرمود و در مقابل کسانی که کم‌سنی وی را مخل در امامت می‌دانستند صراحتاً موضع می‌گرفت و می‌فرمود به [[امر الهی]] در میان [[اهل بیت]]، [[کودکان]] از بزرگسالان مو به مو [[وارث علم]] و [[معرفت]] هستند و [[کودکی]] آنها خللی در انجام [[وظایف الهی]] ایشان وارد نمی‌کند<ref>الکافی، ج۱، ص۳۲۰؛ الارشاد، ج۲، ص۲۷۶.</ref>. امام رضا {{ع}} برای تقریب به [[ذهن]] [[مخالفان]] و منتقدان وصایت فرزندش، امام جواد {{ع}} را با [[حضرت عیسی بن مریم]] {{ع}} مقایسه می‌کرد. زمانی که [[امام رضا]] {{ع}} در [[خراسان]] [[بیمار]] شد، برخی [[یاران]] پرسیدند اگر برای [[امام]] اتفاقی بیافتد، امام پس از او کیست. امام رضا {{ع}} صراحتاً از [[وصایت]] [[امام جواد]] {{ع}} سخن گفت و یاران کم‌سنی فرزندشان را متذکر شدند. امام رضا {{ع}} در پاسخ فرمود [[خداوند]] [[عیسی بن مریم]] {{ع}} را به [[پیامبری]] برگزید در حالی‌که سنش از فرزند من کمتر بود و دو ساله بود و [[امامت]] از این جهت مانند [[نبوّت]] است<ref>إثبات الوصیة، ص۲۱۹-۲۲۰؛ الارشاد، ج۲، ص۲۷۶.</ref>.  

== امام جواد {{ع}} بر بالین پدر ==

پس از اینکه [[امام رضا]] {{ع}} در [[سال ۲۰۰ق]]، فرزند خود را در [[مدینه]] [[وداع]] گفت، [[ارتباط]] میان آنان تنها از طریق مکاتبه و مراسله بود تا اینکه طبق برخی [[روایت‌ها]] لحظاتی قبل از [[وفات امام رضا]] {{ع}} در [[سال ۲۰۳ق]]، [[امام جواد]] {{ع}} به بالین [[پدر]] آمد و پس از وداع، به [[غسل]] وی پرداخت. از [[اباصلت هروی]] نقل شده که پس از اینکه در شب آخر [[حیات]] امام رضا {{ع}} حضرت از خوردن زهر [[مأمون]] به بستر افتاد، [[نوجوانی]] که بیشترین شباهت را به [[علی بن موسی]] {{ع}} داشت، در محل استراحت [[امام]] دیدم و چون همه درها بسته بود، شگفت‌زده پرسیدم که چگونه به اینجا وارد شده است؟ آن [[نوجوان]] به من گفت آنکه مرا از مدینه به [[طوس]] آورده، هم او در را برایم گشوده است و در ادامه خود را معرفی کرد و فرمود ای [[اباصلت]] من [[محمد بن علی بن موسی]] [[حجت خداوند]] بر توام؛ پس از این او به محضر پدر رفت و پدر در مقابلش ایستاد و او را در آغوش گرفت و سخنان بسیاری رد و بدل شد و امام رضا {{ع}} چیزهایی به او داد. اباصلت در ادامه می‌گوید چون امام از [[دنیا]] رفت، فرزندش او را غسل و [[کفن]] کرد و از من خواست تابوتی را از اتاق دیگر بیاورم؛ من که می‌دانستم تابوتی در آن اتاق نیست رفتم و در کمال [[شگفتی]]، تابوتی دیدم و امام را در آن نهادیم و امام جواد {{ع}} بر پدر خویش [[نماز]] خواند<ref>عیون أخبار الرضا {{ع}}، ج۲، ص۲۴۳-۲۴۴؛ روضة الواعظین، ج۱، ص۲۳۰-۲۳۱.</ref>. در روایتی دیگر آمده که امام رضا {{ع}} پیش از [[رحلت]] خود به [[هرثمة بن اعین]] از وقایع [[زمان]] رحلتش سخن گفت و فرمود که پس از [[وفات]] من سواری از جانب صحرا برای غسل و کفن و نمازم خواهد آمد؛ پس در آماده کردنم برای [[دفن]] [[تأنی]] نمایید. [[هرثمة]] می‌گوید که پس از [[شهادت امام]]، سواری از جانب صحرا به سرعت آمد و پس از [[خواندن نماز]] بر [[بدن]] [[مطهر]] [[امام]]، از دیده‌ها پنهان شد و هر چه [[مأمون]] به دنبال وی فرستاد، نتوانستند او را بیابند<ref>کشف الغمة، ج۲، ص۲۶۵-۲۶۶.</ref>. برخی [[اخبار]] حکایت از آن دارد که مقارن [[شهادت امام رضا]] {{ع}} در [[طوس]]، [[امام جواد]] {{ع}} در [[مدینه]]، بدون اینکه خبری در افواه پخش شده باشد، خبر [[مصیبت]] وارده را به [[خاندان]] خود دادند و آنان را به [[سوگواری]] [[دعوت]] کرد. پس از اینکه خبر به مدینه رسید، متوجه شدند شهادت امام رضا {{ع}} در همان زمانی واقع شده که فرزندش خبر داده بود<ref>دلائل الإمامة، ص۴۰۱؛ الثاقب فی المناقب، ص۵۱۶؛ إعلام الوری، ص۳۵۰.</ref>.

== اختلاف در امامت امام جواد {{ع}} ==

مهم‌ترین مسأله‌ای که پس از [[رحلت امام رضا]] {{ع}} و [[وصایت]] و [[امامت امام جواد]] {{ع}} در میان [[شیعیان]] پدید آمد و موجب اختلاف در پذیرش حضرت شد، سن اندک [[امام]] بود. گروهی او را [[کودک]] و خردسال شمردند و گفتند اگر [[خداوند]] بخواهد [[مردم]] را به [[پیروی]] [[کودکی]] نابالغ امر کند، لازم می‌آید نابالغی را [[مکلف]] کرده باشد و چنین چیزی یعنی اینکه آن شخص نمی‌تواند میان مردم [[قضاوت]] کند و آنچه را [[دین]] و [[پیامبر]] {{صل}} بیان کرده‌اند، دریابد. [[مخالفان]] امامت امام جواد {{ع}} [[دانایی]] به امور دین را ملازم با [[بلوغ]] می‌دانستند و چون وی هیچ دانشی را تا آن [[روزگار]] نزد کسی نیاموخته بود، در امامت وی تشکیک می‌کردند. برخی از آنان [[معتقد]] بودند [[امام]] تنها پس از [[بلوغ]]، از طریق [[الهام الهی]] توانسته [[دانش]] [[دین]] را به دست آورد. جماعتی دیگر بر آن بودند که باب [[وحی]] و [[الهام]] پس از [[ختم نبوّت]]، بسته شده و [[امام جواد]] {{ع}} پس از بلوغ تنها از طریق [[میراث]] مکتوب [[پدران]] خود دانش دین آموخته است. در مقابل این جماعات کسانی که به [[امامت]] امام [[محمد تقی]] {{ع}} بر اساس [[تعالیم]] [[اهل بیت]]‌{{عم}} و به ویژه [[امام رضا]] {{ع}} [[اعتقاد]] داشتند، اظهار کردند برای رسیدن به [[مقام امامت]]، رسیدن به بلوغ شرط نیست؛ حتی اگر [[کودکی]] یک‌ساله باشد؛ زیرا او [[حجت خداوند]] بر [[خلق]] است و رواست که از کودکی همه چیز را بداند. آنان به [[تأسی]] از امام رضا {{ع}} [[امامت امام جواد]] {{ع}} را به نبوّت [[عیسی بن مریم]] {{ع}} و [[یحیی بن زکریا]] {{ع}} در کودکی و دانش [[سلیمان بن داوود]] {{ع}} همانند می‌کردند. به [[باور]] ایشان رواست که از راه‌های شگفت از جمله الهام، حقایقی برای امام آشکار شود. موافقان امامت امام جواد {{ع}} با توجه به این نکات به [[شبهات]] پیرامون ملازمت بلوغ و امامت وی پاسخ می‌دادند<ref>فرق الشیعة، ص۹۰-۸۷.</ref>.  

== امام جواد {{ع}} و مامون ==

دوران امامت امام جواد {{ع}} نه تنها با تردید و [[اختلاف]] برخی شیعیان، بلکه با [[نگرانی]] و [[انکار]] اغلب [[عباسیان]] آغاز شد. این بدان جهت بود که [[مأمون]]، [[امام جواد]] {{ع}} را به خود نزدیک نمود و داماد خود کرد. [[بنی‌عباس]] از این واقعه بیمناک گردیدند و [[دشمنی]] دیرینه دو [[خاندان]] را به مأمون متذکر شدند و مراتب [[نگرانی]] خود را از نزدیکی فرزند [[امام رضا]] {{ع}} اظهار داشتند. [[مخالفان]] نزدیکی امام جواد {{ع}} به مأمون، صراحتاً از این سخن می‌گفتند که این خردسال را دانشی نیست که مانند پدرش به خود نزدیکش نموده‌ای؛ مأمون به مخالفان می‌گفت که [[علم]] این خاندان از [[خداوند]] و از سرچشمه [[الهام]] اوست و اگر در این مطلب تردیدی دارید مجلس مناظره‌ای ترتیب دهید و او را بیازمایید. [[عباسیان]] مخالف، مجلس مناظره‌ای آراستند و یکی از عالم‌ترین مردان [[روزگار]] یعنی [[یحیی بن اکثم]] که [[مقام]] قاضی‌القضات را در [[اختیار]] داشت، در مقابل امام جواد {{ع}} قرار دادند و در [[گفت‌وگو]] و [[پرسش]] و پاسخی که میانشان رد و بدل شد، [[امام]] او را مغلوب [[دانش]] خود کرد<ref>المناقب، ابن‌شهرآشوب، ج۴، ص۳۸۰-۳۸۲.</ref>. مأمون دختر خود امّ‌فضل را در حالی که امام جواد {{ع}} سنی نزدیک به ده سال داشت، به [[نکاح]] حضرت در آورد<ref>الارشاد، ج۲، ص۲۸۴-۲۸۵؛ روضة الواعظین، ج۱، ص۲۳۹-۲۴۰.</ref>. پس از اینکه مأمون مرکز [[خلافت]] خود را از [[مرو]] به [[بغداد]] منتقل کرد، بارها از امام جواد {{ع}} خواست به بغداد [[سفر]] کند. تعداد دفعاتی که امام به بغداد رفته است دقیقاً معلوم نیست، اما می‌دانیم که نخستین‌بار آن در [[سال ۲۰۴ق]] و آخرین آن در [[سال ۲۱۵ق]]، بوده است. درباره آخرین باری که امام جواد {{ع}} در [[زمان]] مأمون به بغداد رفته، گزارش شده که مأمون قصد [[جنگ]] با [[رومیان]] را داشته و در [[تکریت]] با حضرت مواجه می‌شود و از او می‌خواهد که به همسرش امّ‌فضل بپیوندد. امام با همسرش برای [[زیارت]] [[خانه خدا]] به [[مکه]] و از آنجا به [[مدینه]] می‌رود<ref>تاریخ الطبری، ج۸، ص۶۲۳.</ref>.  

== مقام علمی ==

{{اصلی|مرجعیت علمی امام جواد}}

== معتصم و توطئه قتل امام ==

عیاشی (۳۲۰ق) روایت مهمی را در این باب ذکر کرده است. او می‌گوید در [[مجلسی]] از [[حکم]] [[اسلام]] درباره اندازه بریدن دست سارق سخن رفت و علمای مختلف، دیدگاه‌های گوناگونی را مطرح کردند. پس از آن معتصم از [[امام جواد]] {{ع}} در این باب پرسش کرد و حضرت پاسخی مستدل و مستند ارائه کرد که همگان مجاب و از [[جهل]] خود شرمنده شدند. یکی از [[نزدیکان]] معتصم به نام ابن ابی‌داوود از این مجلس پریشان شد و پس از سه [[روز]] نزد معتصم رفت و به او خطر امام جواد {{ع}} را متذکر شد و به او گفت او با چنین دانشی می‌تواند در میان اقشار مختلف [[مردم]] [[محبوبیت]] به دست آورد و [[مشروعیت خلافت]] را از تو بستاند. معتصم پس از این سخن به [[فکر]] فرو رفت و مجلسی آراست و امام را بدان [[دعوت]] کرد. حضرت ابتدا نپذیرفت و چون [[اجبار]] به رفتن شد، در همان مجلس با خوراندن غذای [[مسموم]]، [[بیمار]] شد و از دنیا رفت<ref>تفسیر العیاشی، ج۱، ص۳۱۹-۳۲۰.</ref>. بعضی منابع حکایت مسموم کردن امام را به این نحو تشریح کرده‌اند که [[معتصم]]، به [[عبدالملک بن زیات]] نوشت [[امام جواد]] {{ع}} و امّ‌فضل را به [[بغداد]] بفرست. ابن زیات نیز چنین کرد و [[امام]] و همسرش در بغداد مورد [[اکرام]] و [[احترام]] قرار گرفتند. پس از مدتی معتصم شخصی را [[مأمور]] کرد تا با [[حیله]] خاصی، از طریق خوراندن نوشیدنی [[مسموم]]، حضرت را به [[قتل]] برساند. امام ابتدا نپذیرفت و چون ناگزیر شد از آن نوشید<ref>المناقب، ابن‌شهرآشوب، ج۴، ص۳۸۴.</ref>. برخی منابع، [[شهادت امام]] را به غذای زهرآلودی مرتبط دانسته‌اند که [[همسر]] وی، امّ‌فضل به [[دستور]] معتصم به او خورانده بود<ref>إثبات الوصیة، ص۲۲۷.</ref>. امّ‌فضل از حضرت، [[فرزندی]] نداشت و نسبت به برخی [[کنیزان]] وی که برایش فرزند به [[دنیا]] آورده بودند، [[حسادت]] می‌کرد. حتی نقل شده که او در [[زمان]] پدرش [[مأمون]] به وی نامه‌ای نوشت و از این جهت به او [[شکایت]] کرد. مأمون در پاسخ به وی گفت تو را به همسری [[ابوجعفر]] در نیاورده‌ایم که حلالی را بر او [[حرام]] کنیم و از این پس چنین مطلبی را تکرار مکن<ref>الارشاد، ج۲، ص۲۸۸؛ روضة الواعظین، ج۱، ص۲۴۱.</ref>. برخی [[علمای شیعه]] مانند [[شیخ مفید]]، درباره مسموم شدن امام [[رأی]] قاطعی نداده‌اند و گفته‌اند بر اساس اسناد این مطلب برایشان مسلم نشده است<ref>الارشاد، ج۲، ص۲۹۵.</ref> اما احضار ناگهانی و [[مرگ]] بدون [[بیماری]] پیشین برای [[جوانی]] ۲۵ ساله باید محل [[تأمل]] قرار گیرد. از سویی دیگر در برخی [[روایت‌ها]] از [[معصومان]] {{عم}} نقل شده که همگی ما یا مقتول می‌شویم یا مسموم: {{متن حدیث|مَا مِنَّا إِلَّا مَسْمُومٌ‏ أَوْ مَقْتُولٌ‏}}<ref>کفایة الأثر، ص۲۲۷؛ الصراط المستقیم، ج۲، ص۱۲۸.</ref>.  

== صفات اخلاقی ==

[[نقش نگین]] [[انگشتر]] [[امام]] [[محمد تقی]] {{ع}} مانند پدرش، منقش به ذکر {{متن حدیث|الْعِزَّةُ لِلَّهِ}} بود<ref>دلائل الإمامة، ص۳۹۷.</ref>. درباره [[نماز]] و [[روزه]] امام، روایت‌های متعددی ذکر شده که نشان از توجه حضرت به [[فرائض]] و [[نوافل]] و [[بندگی خداوند متعال]] است<ref>مصباح المتهجد، ج۲، ص۸۱۴؛ المزار الکبیر، ص۱۹۶.</ref>. امام به ویژه در [[ماه رجب]] به [[عبادت]] و [[ذکر الهی]] توجه ویژه داشت و در این ماه به نحو خاص [[مراقبه]] [[اعمال]] و [[اذکار]] می‌نمود و درباره [[فضائل]] روزها و شب‌های آن سخن می‌گفت<ref>مصباح المتهجد، ج۲، ص۸۱۴.</ref>. [[امام جواد]] {{ع}} به [[زیارت]] [[خانه خدا]] و ادای [[حج]] اهتمام ویژه داشت و در منابع گزارش‌هایی از برخی حج‌هایی که امام به‌جا آورده دیده می‌شود<ref>الکافی، ج۴، ص۴۳۰،۴۳۱، ۵۳۲؛ تهذیب الأحکام، ج۵، ص۲۸۱.</ref>. امام [[أهل]] [[زهد]] و [[ورع]] بود و به چرب و شیرین [[دنیا]] بی‌توجه بود و علی‌رغم [[معاشرت]] با [[خلیفه]] و کارگزارانش و میل آنان به آلوده‌کردن حضرت به دنیا، هیچ‌گاه در پی [[دنیادوستی]] نرفت و همگان را از آن منع نمود. [[مرجعیت]] حضرت موجب شده بود که [[شیعیان]]، [[اموال]] بسیار زیادی را برای وی بفرستند. اما امام همه آنها را به [[مصرف]] [[مردم]] نیازمند می‌رساند و خود به نان [[جوین]] و [[لباس]] ساده‌ای بسنده می‌کرد و در نهایت زهد می‌زیست<ref>إثبات الهداة. ج۴، ص۴۰۰.</ref>.  

== منابع ==