نصب الهی امام در دوران امام علی: تفاوت میان نسخه‌ها

در دیدگاه [[امام علی]]{{ع}}،[[امامت]] [[جایگاه]] بلندی دارد. از نظر آن [[حضرت]]، [[امام]] کسی است که از سوی [[خدا]] امور [[مردم]] را [[تدبیر]] می‌کند<ref>ر.ک: محمد بن حسین الشریف الرضی، نهج‌البلاغه للصبحی صالح، ص۲۱۲.</ref>. [[امیرمؤمنان]]{{ع}} [[حجت‌های الهی]] را [[جانشینان]] [[خداوند]] و [[مبلغان]] [[دین خدا]] خوانده، از نقش [[هدایت‌گری]] آنها خبر داده است. آن [[حضرت]] [[معتقد]] است که وجود [[حجت]] در [[زمین]] ضروری است؛ چراکه [[خداوند]] به واسطه او [[عقیده]] [[حق]] را [[حفظ]] می‌کند<ref>ر.ک: محمد بن علی بن بابویه قمی (شیخ صدوق)، الخصال، ج۱، ص۱۸۷؛ همچنین ر.ک: محمد بن محمد بن نعمان (شیخ مفید)، امالی، ص۲۵۰؛ محمد بن حسن طوسی، امالی، ص۲۱؛ محمد بن حسین الشریف الرضی، نهج البلاغه للصبحی صالح، ص۴۹۷.</ref>. گفتنی است هرچند ایشان[[سخن]] یادشده را در توصیف [[حجت‌های الهی]] بیان کرده‌اند، از بیانات دیگرشان که خواهد آمد، روشن می‌شود منظورشان از [[حجت خداوند]]، همان [[امام]] می‌باشد<ref>[[سید احمد حسینی|حسینی، سید احمد]]، [[نظریه نصب الهی امام معصوم در تاریخ تفکر امامیه (کتاب)|نظریه نصب الهی امام معصوم در تاریخ تفکر امامیه]]، ص ۱۰۶.</ref>.

[[امیرمؤمنان]]{{ع}} با اشاره به [[آیه شریفه]] [[تبلیغ]]<ref>ر.ک: {{متن قرآن|الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا}} «امروز کافران از دین شما نومید شدند پس، از ایشان مهراسید و از من بهراسید! امروز دینتان را کامل و نعمتم را بر شما تمام کردم و اسلام را (به عنوان) آیین شما پسندیدم» سوره مائده، آیه ۳.</ref>، [[معتقد]] است: [[خداوند]]، [[ولایت]] وی [[حضرت]] را سبب کامل شدن [[دین]] و [[اتمام نعمت]] خویش قرار داده است<ref>این روایت، صحیح است (ر.ک: محمد بن حسن طوسی، امالی، ص۲۰۵؛ ر.ک: محمد بن حسن صفار، بصائرالدرجات، ص۲۰۱؛ محمد بن علی بن بابویه قمی (شیخ صدوق)، الخصال، ج۲، ص۴۱۵).</ref>. [[حضرت]] در سخنی دیگر، به [[ولایت الهی]] خویش تصریح کرده، [[ولایت]] و [[امامت]] خود را همان [[ولایت خداوند]] دانسته است<ref>این روایت، صحیح است (ر.ک: محمد بن علی بن بابویه قمی (شیخ صدوق)، من لا یحضره الفقیه، ج۴، ص۴۲۰؛ ر.ک: عمادالدین طبری، بشارة المصطفی، ص۱۹۱).</ref>. از [[اخبار]] بر می‌آید که “امیر مؤمنان”، لقبی بوده که برای خطاب به [[حضرت]]، به کار می‌رفته است و اطلاق آن بر [[حضرت]] به حدی بوده است که بعضی‌ها از دلیلش می‌پرسیدند. [[امام]] در پاسخ به پرسشی در این رابطه، می‌فرماید: “[[خداوند متعال]]، مرا [[امیر]] آنها ([[مؤمنان]]) قرار داده است”<ref>{{متن حدیث|أَنَّهُ جَاءَ إِلَيْهِ رَجُلٌ فَقَالَ يَا أَبَا الْحَسَنِ إِنَّكَ تُدْعَى أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ فَمَنْ أَمَّرَكَ عَلَيْهِمْ قَالَ{{ع}} اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ أَمَّرَنِي عَلَيْهِمْ}} این روایت، صحیح است (ر.ک: محمد بن علی بن بابویه قمی (شیخ صدوق)، أمالی، ص۱۳۱؛ ر.ک: محمد بن جریر طبری، تاریخ الطبری، ص۲۴؛ سیدعلی بن موسی ابن طاووس، التحصین، ص۵۳۵).</ref>.

برداشت [[نصب]] الهیِ [[مقام امامت]] و [[حاکمیت]] و اختصاص آن به [[امیرمؤمنان]]{{ع}} از نظر آن [[حضرت]] را از مجموع سخنان ایشان می‌توان دریافت. ایشان گاهی درباره [[الهی]] بودن این [[جایگاه]] [[سخن]] گفته‌اند و گاه نیز با خلیفه‌ای که توسط تعدادی از [[خواص]] [[انتخاب]]، و با [[بیعت مردم]] به [[حاکمیت]] رسیده بود، به شدت [[مخالفت]] کرده‌اند. می‌توان این اعتراضات را تأییدی بر سخنان دیگر ایشان درباره [[الهی بودن مقام امامت]] تلقی نمود.

بنابراین [[حضرت]] [[فاطمه]]{{س}} در لابه‌لای سخنان و خطبه‌های خود، در [[اعتراض]] به [[خواص]] یا [[عوام]]، از [[الهی]] بودن [[منصب امامت]] و [[حاکمیت سیاسی]]، همچنین [[گزینش الهی]] [[امیرمؤمنان]]{{ع}} برای این [[جایگاه]] [[سخن]] گفته‌اند.

در [[دوران حضرت علی]]{{ع}}، کسانی بودند که به [[نصب الهی]] [[خلیفه پیامبر]] و [[امام]] [[اعتقاد]] داشتند یا حداقل با انتخابی بودن مسئله [[امامت]] [[مخالف]] بودند. به نظر می‌رسد از دو طریق بتوان به دیدگاه این [[اصحاب]] [[دست]] یافت:

بنا بر [[نقلی]]، [[خزیمة بن ثابت]] نیز تا قبل از [[شهادت]] [[عمار]]، نسبت به شرکت در [[جنگ صفین]] [[تردید]] داشت<ref>ر.ک: محمد بن عمرکشی اختیار معرفة الرجال، ص۵۲.</ref>. به عبارت دیگر، از نظر وی، معیار تشخیص [[جبهه حق]]، [[شهادت]] [[عمار]] بوده است، نه [[امامت]] [[امیرمؤمنان]]{{ع}}. این امر، به معنای تردید وی نسبت به [[حقانیت]] آن [[حضرت]] در [[جنگ]] با [[معاویه]] است.

{{متن حدیث|لَهُمْ خَصَائِصُ حَقِّ الْوِلَايَةِ وَ فِيهِمُ الْوَصِيَّةُ وَ الْوِرَاثَةُ الْآنَ إِذْ رَجَعَ الْحَقُّ إِلَى أَهْلِهِ وَ نُقِلَ إِلَى مُنْتَقَلِهِ}}. ([[محمد بن حسین]] الشریف الرضی، [[نهج البلاغه]] للصبحی [[صالح]]، ص۴۷؛ [[محمد بن جریر طبری]]، دلائل الأمامه، ص۲۱).</ref>. [[امام]] با [[قاطعیت]]، [[زمامداران]] [[حکومت]] را [[دروغ‌گو]] می‌خواند و بر [[نامشروع]] بودن آنها تأکید می‌ورزید. وقتی غلامِ [[عمر]]، جهت گرفتن [[بیعت]] از [[امیر مؤمنان]]{{ع}} برای [[ابوبکر]] او را [[دعوت]] کرد، [[امام]] به صراحت فرمود: “چه زود بر [[پیامبر]] [[دروغ]] بستید و خود را [[خلیفه]] [[رسول‌الله]] معرفی کردید”<ref>ر.ک: عبدالله بن مسلم ابن قتیبه دینوری، الامامة و السیاسة، ج۱، ص۱۹.</ref>.

بدین‌جهت، بزرگان [[اهل‌سنت]] نیز چنین بیعتی را بی‌اعتبار دانسته، معتقدند که [[حضرت علی]]{{ع}} تا شش ماه بعد از [[رحلت نبی اکرم]]{{صل}} یعنی تا زمان [[حیات]] [[حضرت زهرا]]{{س}} حاضر به [[بیعت]] نشدند<ref>ر.ک: محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح بخاری، ج۵، ص۸۳؛ مسلم بن حجاج نیسابوری، صحیح مسلم، ج۵، ص۱۵۴؛ اسماعیل بن عمر ابن کثیر دمشقی، البدایه و النهایه، ج۵، ص۳۰۷.</ref>. در منابع متقدم [[شیعی]] نیز به نظر می‌رسد ذکری از [[بیعت]] [[امام]] با [[ابوبکر]] نشده باشد<ref>شیخ مفید معتقد است امیرمؤمنان{{ع}} هرگز با ابوبکر بیعت نکرد. وی بر آن استدلال نموده است و این مطلب را اعتقاد محققان، از اهل امامت دانسته است (ر.ک: محمد بن حسین الشریف المرتضی، الفصول المختاره، ص۵۶).</ref>؛ ولی به هر حال، [[کناره‌گیری]] [[امیر مؤمنان]]{{ع}} از [[حکومت]] یا [[بیعت]] ایشان با [[خلفا]] به [[دلیل]] در نظر داشتن [[مصلحت اسلام]] و [[حفظ]] اصل [[نظام]] بوده است<ref>{{متن حدیث|فَسَدَلْتُ دُونَهَا ثَوْباً وَ طَوَيْتُ عَنْهَا كَشْحاً وَ طَفِقْتُ أَرْتَئِيُ مَا بَيْنَ أَنْ أَصُولَ بِيَدٍ جَذَّاءَ أَوْ أَصْبِرَ... فَرَأَيْتُ أَنَّ الصَّبْرَ عَلَى هَاتَا أَحْجَى فَصَبَرْتُ وَ فِي الْعَيْنِ قَذًى وَ فِي الْحَلْقِ شَجًا أَرَى تُرَاثِي نَهْباً... فَصَبَرْتُ عَلَى طُولِ الْمُدَّةِ وَ شِدَّةِ الْمِحْنَةِ}} (شریف رضی، نهج‌البلاغه للصبحی صالح، ص۴۸؛ محمد بن علی بن بابویه قمی (شیخ صدوق)، معانی الاخبار، ص۳۶۱؛ محمد بن محمد بن نعمان (شیخ مفید)، الارشاد، ج۱، ص۲۸۷-۲۸۸).</ref>. [[امیر مؤمنان]]{{ع}} در [[تبیین]] [[علل]] [[کناره‌گیری]] از [[حقّ]] خود در [[خلافت]]، عواملی مانند جلوگیری از [[تفرقه]] [[مسلمانان]]<ref>{{متن حدیث|إِنَّ اللَّهَ لَمَّا قَبَضَ نَبِيَّهُ{{صل}} اسْتَأْثَرَتْ عَلَيْنَا قُرَيْشٌ بِالْأَمْرِ، وَ دَفَعَتْنَا عَنْ حَقٍّ نَحْنُ أَحَقُّ بِهِ مِنَ النَّاسِ كَافَّةً، فَرَأَيْتُ أَنَّ الصَّبْرَ عَلَى ذَلِكَ أَفْضَلُ مِنْ تَفْرِيقِ كَلِمَةِ الْمُسْلِمِينَ، وَ سَفْكِ دِمَائِهِمْ، وَ النَّاسُ حَدِيثُو عَهْدٍ بِالْإِسْلَامِ، وَ الدِّينُ يَمْخَضُ مَخْضَ الْوَطْبِ يُفْسِدُهُ أَدْنَى وَهْنٍ، وَ يَعْتِكُهُ أَقَلُّ خُلْفٍ}} (عبدالحمید ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ج۱، ص۳۰۸)؛ {{متن حدیث|وَ لَيْسَ رَجُلٌ فَاعْلَمْ أَحْرَصَ [النَّاسِ‌] عَلَى جَمَاعَةِ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ{{صل}} وَ أُلْفَتِهَا مِنِّي أَبْتَغِي بِذَلِكَ حُسْنَ الثَّوَابِ وَ كَرَمَ الْمَآبِ‌}} (عبدالحمید ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ج۱، ص۴۶۶).</ref> و خطر [[مرتدان]]<ref>{{متن حدیث|رَأَيْتُ رَاجِعَةَ النَّاسِ قَدْ رَجَعَتْ عَنِ الْإِسْلَامِ يَدْعُونَ إِلَى مَحْقِ دَيْنِ مُحَمَّدٍ{{صل}} فَخَشِيتُ إِنْ لَمْ أَنْصُرِ الْإِسْلَامَ وَ أَهْلَهُ أَنْ أَرَى فِيهِ ثَلْماً أَوْ هَدْماً تَكُونُ الْمُصِيبَةُ بِهِ عَلَيَّ أَعْظَمَ مِنْ فَوْتِ وِلَايَتِكُمُ}} (عبدالحمید ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ج۱، ص۴۵۱).</ref>، نداشتن [[یار]] و محافظت از [[اهل بیت]]{{عم}} <ref>{{متن حدیث|فَنَظَرْتُ فَإِذَا لَيْسَ لِي مُعِينٌ إِلَّا أَهْلُ بَيْتِي فَضَنِنْتُ بِهِمْ عَنِ الْمَوْتِ وَ أَغْضَيْتُ عَلَى الْقَذَى وَ شَرِبْتُ عَلَى الشَّجَا وَ صَبَرْتُ عَلَى أَخْذِ الْكَظَمِ وَ عَلَى أَمَرَّ مِنْ طَعْمِ الْعَلْقَمِ}} (عبدالحمید ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ج۱، ص۶۸).</ref> را ذکر کرده‌اند<ref>ر.ک: غلامحسن محرمی، تاریخ تشیع از آغاز تا پایان غیبت صغری، ص۷۴-۷۷.</ref>. لازمه [[مبارزه]] [[امام]] با [[حکومت]]، [[تفرقه]] و [[خون‌ریزی]] در جامعه‌ای بود که [[اسلام]] هنوز در آن ریشه‌دار نشده بود؛ به خصوص [[ارتداد]] جمعی از [[مسلمانان]]، این خطر را تشدید می‌نمود. به علاوه، با توجه به تعداد اندک [[یاران]] [[حضرت]]، چه بسا [[اقدام عملی]] از سوی ایشان باعث می‌شد تا [[اهل بیت پیامبر]]{{صل}} که حافظان و [[مفسران]] [[حقیقی]] [[دین]] بودند، از میان بروند و اثری از [[دین اسلام]] باقی نماند؛ لذا همان‌طور که [[پیامبر اسلام]]{{صل}} به [[دلیل]] نداشتن نیروی کافی، تا زمانی که در [[مکه]] بودند، در برابر جنایات [[مشرکین]] مقابله‌ای نکرد، [[امیرمؤمنان]]{{ع}} هم که حامیان زیادی نداشت، مجبور به [[کناره‌گیری]] از [[حکومت]] شد و از [[مبارزه]] علنی با [[حاکمان]] خودداری نمود<ref>[[سید احمد حسینی|حسینی، سید احمد]]، [[نظریه نصب الهی امام معصوم در تاریخ تفکر امامیه (کتاب)|نظریه نصب الهی امام معصوم در تاریخ تفکر امامیه]]، ص ۱۳۶-۱۳۹.</ref>.

در نقد مطالب گفته شده درباره [[اعتقاد]] [[امام علی]]{{ع}} به [[امامت الهی]] خود، به جملاتی از ایشان درباره [[لزوم]] [[وفاداری]] به [[بیعت]] [[تمسک]] شده است. اگر [[امیرمؤمنان]]{{ع}} قائل به [[امامت الهی]] خود بوده‌اند، چرا در بسیاری از موارد به جای اینکه به [[آیات]] و [[روایات نبوی]] درباره [[امامت]] خود استناد کنند، به [[بیعت مردم]] و [[انتخاب مردمی]] خود متمسک شده، و [[حق]] خود بر [[مردم]] را [[لزوم]] [[وفاداری]] به بیعتشان دانسته‌اند<ref>{{متن حدیث|أَمَّا حَقِّي عَلَيْكُمْ فَالْوَفَاءُ بِالْبَيْعَةِ}} (محمد بن حسین الشریف الرضی، نهج البلاغه للصبحی صالح، ص۷۹).</ref>، و در [[اعتراض]] به [[مخالفان]]، از [[نقض]] [[بیعت]] و شکستن پیمانشان سخن گفته‌اند؟ آن [[حضرت]] [[زبیر]] را به [[دلیل]] شکستن [[بیعت]] [[سرزنش]] می‌کند<ref>{{متن حدیث|يَزْعُمُ أَنَّهُ قَدْ بَايَعَ بِيَدِهِ وَ لَمْ يُبَايِعْ بِقَلْبِهِ فَقَدْ أَقَرَّ بِالْبَيْعَةِ وَ ادَّعَى الْوَلِيجَةَ فَلْيَأْتِ عَلَيْهَا بِأَمْرٍ يُعْرَفُ وَ إِلَّا فَلْيَدْخُلْ فِيمَا خَرَجَ مِنْهُ}} (محمد بن حسین الشریف الرضی، نهج البلاغه للصبحی صالح، ص۵۴).</ref> و در [[نامه]] خود به [[معاویه]]، [[بیعت مردم]] با خود را همسان [[بیعت]] آنها با خلفای گذشته دانسته، به صراحت، [[انتخاب]] شورای [[مسلمین]] را مورد [[رضایت]] و [[تأیید]] [[خداوند]] قلمداد کرده است<ref>{{متن حدیث|إِنَّهُ بَايَعَنِي الْقَوْمُ الَّذِينَ بَايَعُوا أَبَا بَكْرٍ وَ عُمَرَ وَ عُثْمَانَ عَلَى مَا بَايَعُوهُمْ عَلَيْهِ... إِنَّمَا الشُّورَى لِلْمُهَاجِرِينَ وَ الْأَنْصَارِ فَإِنِ اجْتَمَعُوا عَلَى رَجُلٍ وَ سَمَّوْهُ إِمَاماً كَانَ ذَلِكَ لِلَّهِ رِضًا}} (محمد بن حسین الشریف الرضی، نهج البلاغه للصبحی صالح، ص۳۶۶).</ref>.