تنزیه و تشبیه: تفاوت میان نسخه‌ها

[[قرآن کریم]] درباره خداوند از دو واژه [[تشبیه و تنزیه]] استفاده نکرده است؛ ولی این اصطلاح برگرفته از قرآن‌اند؛ زیرا دسته‌ای از [[آیات]] با تعابیری چون: {{متن قرآن|سُبْحَانَ}}؛ {{متن قرآن|تَعَالَى}}؛ {{متن قرآن|قُدُّوسُ}}؛ {{متن قرآن|سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا يَقُولُونَ عُلُوًّا كَبِيرًا}}<ref>«پاکا و فرا برترا به برتری بزرگ که اوست از آنچه (آنان) می‌گویند» سوره اسراء، آیه ۴۳.</ref>؛ {{متن قرآن|سُبْحَانَ اللَّهِ عَمَّا يَصِفُونَ}}<ref>«پاکا که خداوند است از آنچه وصف می‌کنند» سوره مؤمنون، آیه ۹۱.</ref>؛ {{متن قرآن|هُوَ اللَّهُ الَّذِي لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْمَلِكُ الْقُدُّوسُ}}<ref>«اوست خداوندی که هیچ خدایی جز او نیست، فرمانفرمای بسیار پاک بی‌عیب» سوره حشر، آیه ۲۳.</ref>؛ {{متن قرآن|يُسَبِّحُ لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ الْمَلِكِ الْقُدُّوسِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ}}<ref>«آنچه در آسمان‌ها و آنچه در زمین است، خداوند را به پاکی می‌ستاید، همان که فرمانفرمای بسیار پاک پیروزمند فرزانه است» سوره جمعه، آیه ۱.</ref>؛ {{متن قرآن|سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا يَصِفُونَ}}<ref> سوره انعام، آیه ۱۰۰.</ref> و... [[خدا]] را از هر گونه [[نقص]]، کمال محدود و اوصافی که [[مشرکان]] و دیگر انسان‌های محجوب و محدود برای او قائل‌اند دور دانسته‌اند و در عین حال دسته ای دیگر از [[آیات]] اوصافی را که برای [[انسان‌ها]] نیز به کار برده، برای وی [[اثبات]] کرده است؛ مانند [[قدرت]]: {{متن قرآن|وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ}}<ref>«و او بر هر کاری تواناست» سوره مائده، آیه ۱۲۰.</ref>، [[علم]]: {{متن قرآن|وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ}}<ref>«و او به هر چیزی داناست» سوره بقره، آیه ۲۹.</ref>، [[اراده]]: {{متن قرآن|فَعَّالٌ لِمَا يُرِيدُ}}<ref>«هر کاری بخواهد می‌کند» سوره هود، آیه ۱۰۷.</ref>، [[سمع]]: {{متن قرآن|لَقَدْ سَمِعَ اللَّهُ}}<ref> سوره آل عمران، آیه ۱۸۱.</ref>، [[بصر]]: {{متن قرآن|وَاللَّهُ بَصِيرٌ بِمَا يَعْمَلُونَ}}<ref>«خداوند به آنچه می‌کنند بیناست» سوره بقره، آیه ۹۶.</ref>، تکلّم: {{متن قرآن|وَكَلَّمَ اللَّهُ مُوسَى تَكْلِيمًا}}<ref>«موسی با خداوند بی‌میانجی سخن گفت» سوره نساء، آیه ۱۶۴.</ref> و [[حیات]]: {{متن قرآن|اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ}}<ref>«خداوند است که هیچ خدایی جز آن زنده پایدار نیست» سوره بقره، آیه ۲۵۵.</ref>

البته [[علم]] به [[خداوند]]، تنها در صورتی مقتضی جمع بین [[تنزیه]] و [[تشبیه]] است که از ناحیه خود وی باشد (نه از ناحیه [[عقل]] و [[خیال]])<ref>الفتوحات المکیه، ج ۹، ص۷۲.</ref> و گرنه در موطن عقل، [[تنزیه]] و در مقام [[تنزّل]] حق به مرتبه خیال، [[تشبیه]] صورت می‌‌گیرد.<ref>الفتوحات المکیه، ج ۱۱، ص۲۵۶.</ref> در [[آیه]] {{متن قرآن|فَاطِرُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا وَمِنَ الْأَنْعَامِ أَزْوَاجًا يَذْرَؤُكُمْ فِيهِ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ وَهُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ}}<ref>«پدیدآورنده آسمان‌ها و زمین است، برای شما از خودتان همسرانی آفرید و (نیز) از چارپایان جفت‌هایی (پدید آورد)، شما را با آن (آفریدن جفت) افزون می‌گرداند، چیزی مانند او نیست و او شنوای بیناست» سوره شوری، آیه ۱۱.</ref>، پس از آنکه با جمله {{متن قرآن|لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ}} ـ با فرض زاید بودن «کاف» در {{متن قرآن| كَمِثْلِهِ }} ـ خداوند از داشتن مثل تنزیه شده، بدون فاصله با جمله {{متن قرآن|وَهُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ}}، در داشتن [[سمع]] و [[بصر]] به [[خلق]] تشبیه شده است. البته با فرض غیر زاید بودن «کاف»، جمله نخست تشبیه و جمله بعدی تنزیه است؛ زیرا در این صورت مفاد عبارت نخست آن است که مانند مِثل خدا چیزی نیست، پس برای خدا مِثلی - که همان [[انسان کامل]] و [[مظهر]] اتم [[اسماء و صفات]] خداست - [[اثبات]] و وجود مثل از آن مثل نفی شده است و مفاد عبارت دوم با توجه به مقدّم شدن [[ضمیر]] {{متن قرآن|هُوَ}} و همراهیِ خبر آن با الف و [[لام]] تعریف که [[حصر]] را می‌‌رساند، آن است که در [[حقیقت]] سمع و بصر فقط از آن خداست نه غیر او. <ref>شرح فصوص الحکم، ص۵۱۲.</ref> تشبیه در آیه {{متن قرآن|فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ}}<ref>«پس هر سو رو کنید رو به خداوند است» سوره بقره، آیه ۱۱۵.</ref> نیز تجلّی یافته است؛ زیرا «ثَمّ» ظرف {{متن قرآن|وَجْهُ اللَّهِ}} ذات و حقیقت خداست.

نمونه این تشبیه در [[سخنان رسول خدا]] {{صل}} هم آمده است؛ مانند اینکه فرمود: خدا را به گونه ای [[عبادت]] کن که گویا او را می‌‌بینی یا فرمود: [[خداوند]] در [[قبله]] [[نمازگزار]] است.<ref>الفتوحات المکیه، ج ۱۱، ص۲۵۶ - ۲۵۸.</ref> البته بحث مذکور بر این مبناست که معانی الفاظ اطلاق شده بر [[خالق]] و [[مخلوقات]]، تفاوتی ندارند، چون از سوی خداوند و [[پیامبران]] آورنده این الفاظ شرحی مخالف با آن به ما نرسیده است و نباید در شرح آنها به حمل الفاظ بر معانی غیر مفهومِ [[اهل]] زبان روی آورد، که خود مصداق [[تحریف]] کلمات از موضع خود {{متن قرآن|فَبِمَا نَقْضِهِمْ مِيثَاقَهُمْ لَعَنَّاهُمْ وَجَعَلْنَا قُلُوبَهُمْ قَاسِيَةً يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ عَنْ مَوَاضِعِهِ وَنَسُوا حَظًّا مِمَّا ذُكِّرُوا بِهِ وَلَا تَزَالُ تَطَّلِعُ عَلَى خَائِنَةٍ مِنْهُمْ إِلَّا قَلِيلًا مِنْهُمْ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاصْفَحْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ}}<ref>«پس، برای پیمان‌شکنی لعنتشان کردیم و دل‌هاشان را سخت گردانیدیم زیرا عبارات (کتاب آسمانی) را از جای خویش پس و پیش می‌کردند و بخشی از آنچه را بدیشان یادآور شده بودند از یاد بردند و تو پیوسته از خیانت آنان- جز شمار اندکی از ایشان- آگاهی می‌یابی؛ آنان را ببخشای و درگذر! بی‌گمان خداوند نیکوکاران را دوست می‌دارد» سوره مائده، آیه ۱۳.</ref> و تحریف [[کلام]] [[حق تعالی]] پس از فهمیدن آن {{متن قرآن|أَفَتَطْمَعُونَ أَنْ يُؤْمِنُوا لَكُمْ وَقَدْ كَانَ فَرِيقٌ مِنْهُمْ يَسْمَعُونَ كَلَامَ اللَّهِ ثُمَّ يُحَرِّفُونَهُ مِنْ بَعْدِ مَا عَقَلُوهُ وَهُمْ يَعْلَمُونَ}}<ref>«آیا امید دارید که (آن یهودیان) به (خاطر دعوت) شما ایمان بیاورند با آنکه دسته‌ای از آنان سخن خداوند را می‌شنیدند و آن را پس از آنکه در می‌یافتند آگاهانه دگرگون می‌کردند؟» سوره بقره، آیه ۷۵.</ref> است.<ref>الفتوحات المکیه، ج ۱۱، ص۲۵۶.</ref> برخی با اشاره به [[آیه]] {{متن قرآن|فَاطِرُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا وَمِنَ الْأَنْعَامِ أَزْوَاجًا يَذْرَؤُكُمْ فِيهِ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ وَهُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ}}<ref>«پدیدآورنده آسمان‌ها و زمین است، برای شما از خودتان همسرانی آفرید و (نیز) از چارپایان جفت‌هایی (پدید آورد)، شما را با آن (آفریدن جفت) افزون می‌گرداند، چیزی مانند او نیست و او شنوای بیناست» سوره شوری، آیه ۱۱.</ref> و دیگر [[نصوص]] گفته‌اند: خداوند در [[کتاب و سنت]] درباره خویش از دو امر متناقض خبر داده و در موضعی [[تشبیه]] و در موضعی [[تنزیه]] کرده و با این رویّه خواطر اهل تشبیه (صِرف) را متفرّق و ذهنیات [[اهل تنزیه]](صِرف) را متشتّت ساخته است، پس نباید [[خدا]] را به گونه ای تنزیه کرد که از تشبیه خارج گردد، چنان که نباید او را به نحوی تشبیه کرد که از تنزیه بیرون رود، بنابراین او نه مطلق است و نه مقیّد، چون او از تقیّد جدا و ممتاز و در عین اطلاقْ مقیّد است. او باتوجه به آنچه از [[صفات جلال]]، خویش را بدان مقیّد ساخته مقیّد است و با [[عنایت]] به اسمای کمال که خود را به آنها نامبردار کرده مطلق است، چنان که وی در عین [[ظهور]]، [[باطن]] و در عین بطون ظاهر است <ref>شرح الاسماء، ص۹۶.</ref> و به اعتبار اسمای تنزیهی‌اش باطن و به اعتبار اسمای تشبیهی‌اش ظاهر است.<ref>شرح الاسماء، ص۷۲۰.</ref> او واحد، [[حق]]، آشکار و پنهان است و خدایی جز او که بلند مرتبه و بزرگ است وجود ندارد.<ref>الفتوحات المکیه، ج ۴، ص۳۲۴.</ref> برخی از شارحان [[اسمای الهی]] در شرح {{متن حدیث|سُبْحانَكَ يا لا اِلهَ اِلاّ اَنْتَ }}، {{متن حدیث|سُبْحانَكَ}} را تنزیه [[ذات الهی]] و {{متن حدیث|يا لا اِلهَ اِلاّ اَنْتَ }} را [[تشبیه]] بعد از [[تنزیه]] دانسته‌اند، چون [[خداوند]] از دو حدّ تنزیه (صِرف) و تشبیه (صِرف) خارج و توحیدِ ([[حقیقی]]) معرفتِ منزلتِ بین دو [[منزلت]] (جمع بین [[تشبیه و تنزیه]]) است که از مو باریک‌تر و از [[شمشیر]] برنده‌تر است و در این گونه [[معرفت]] گویا شخص [[عارف]]، بین کثرت در عین [[وحدت]] و وحدت در عین کثرت جمع کرده است <ref>شرح الاسماء، ص۹۶.</ref>.<ref>[[حسن رمضانی|رمضانی، حسن]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]] ج۹، ص.</ref>

== مصداق‌های تنزیه ==