جبر و اختیار در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

 

==معنای [[امر بین امرین]]==

هرچند بنابر [[آیات]]،[[ انسان]]، [[مختار]] و [[نظریه جبر]][[ باطل]] است، ولی این بدان معنا نیست که او در [[اعمال]] خویش مستقل است و می‌تواند بدون [[تکیه]] بر حول و قوّه [[الهی]] کاری انجام دهد، از این رو در [[روایات]] صحیح و متعددی آمده است [[خداوند]]، نه [[بندگان]] را به فعل مجبور می‌کند و نه آنها را به خود وامی‌نهد تا هرچه می‌خواهند انجام دهند<ref>بحارالانوار، ج ۵، ص ۲ - ۶۷.</ref> و این، همان معنای [[امر بین الامرین]] است.

 

[[دانشمندان]] [[شیعی]] در [[تبیین]] این نظریه گفته‌اند: فعلی که از [[انسان]] صادر می‌شود، هم فعل اوست و هم [[فعل خداوند]]؛ بدین معنا که انسان از نظر وجودی ممکن است و همان طور که در وجود خویش به خداوند وابسته است، در [[افعال]] نیز به او وابسته است<ref>توضیح المراد، ص ۵۵۸.</ref>؛ به دیگر عبارت، همان گونه که فاعلیت اختیاری انسان انکارپذیر نیست، تأثیر عالی و استقلالی خداوند در افعال او که در مرتبه ای بالاتر از تأثیر انسان در کارهایش قرار دارد، انکارپذیر نیست<ref>آموزش عقائد، مصباح، ص ۱۳۴.</ref>، پس انسان از آن رو که مباشر فعل خویش است و [[اختیار]] او آخرین جزء علت تامه برای تحقق فعل اوست، فاعل مختار اعمال خود است؛ ولی از آن رو که وجود، [[قدرت]]، [[اراده]] و سایر اموری که میان انسان و فعل او واسطه‌اند، همگی [[آفریده]] [[آفریدگار]] توانا و یکتایند، نمی‌توان انسان را موجد مستقل افعال دانست، بلکه جاعل و موجد کامل و تام پدیده‌ها، [[مالک]] [[بی‌نیاز]] [[حقیقی]] یعنی [[خداوند متعال]] است، به همین علت، فعل واحد در همان حال که به انسان نسبت داده می‌شود، به خداوند نیز مستند است<ref>توضیح المراد، ص ۵۵۷؛ اسفار، ج ۶، ص ۳۷۴.</ref> و بدون [[اذن]] او، هیچ حادثه‌ای در [[عالم]] محقق نمی‌شود؛ به دیگر بیان، هر فاعلی، در هر نوع فعل، [[تصرف]] و تأثیری وامدار [[نیروی الهی]] است و این لازم [[توحید]] در افعال است که بنابر آن، [[استقلال]] در اثرگذاری منحصر به خداست و تأثیر هر موجودی با قدرتی است که [[خدا]] به او داده است<ref>معارف قرآن، ص ۱۹۸.</ref>.

 

بنابراین دیدگاه، [[قدرت]] و [[اراده خداوند]] به فعل [[انسان]] تعلق می‌گیرد؛ ولی به واسطه اسبابی که در میان جای می‌گیرند<ref>مجموعه رسائل فلسفی، ص ۲۷۴ - ۲۷۶.</ref>. طولی بودن [[سلسله]] وجود در [[هرم]] هستی به همین معناست و طبق آن وجودهای مختلف در طول یکدیگر قرار دارند؛ وجودی در رأس هرم است و دیگر وجودها پس از او، ولی همگی به نحوی اثر می‌گذارند<ref>توضیح المراد، ص ۵۵۶.</ref>. وساطت دیگر اسباب در طول سبب نخستین، با این ناسازگار نیست که او [[آفریدگار]] همه موجودات است<ref>کیهان اندیشه، ش ۶۵، ص ۱۵۹؛ رساله «جبر و اختیار»، ص ۱۵۹.</ref>.

 

[[اهل عرفان]]، که بر اساس نظریه دقیق و [[عرفانی]] [[وحدت وجود]]، همه اسباب را در مسبّب الاسباب فانی می‌دانند و [[تمام]] موجودات را تجلیات و مظاهر خدا می‌بینند، از نظریه امربین الامرین تصویر دقیق تری ارائه می‌کنند<ref>مصباح الهدایه، ص ۲۸ - ۳۵؛ شرح التعرف، ربع ۱، ص ۴۱۰ - ۴۲۹.</ref>، چنان که برخی از حکیمان [[عارف]] مشرب در تحلیل این نظریه از [[تمثیل]] به [[نفس]] و قوای نفس [[بهره]] برده و همان گونه که قوا و افعالشان در نفس و فعل فانی است، [[بندگان]] و فعلشان را در [[حق]] و فعل وی فانی شمرده و از این رو فعل انسان را در [[عین]] حالی که فعل اوست قابل انتساب به [[خداوند]] دانسته‌اند، چنان که می‌توان فعل قوا را در عین حالی که فعل آنهاست به نفس نسبت داد<ref> اسفار، ج ۶، ص ۳۷۵.</ref>.

 

از این روست که [[قرآن کریم]] با اشاره و یا [[صراحت]] می‌گوید همه [[افعال]] انسان به خداوند مستند است و نشان می‌دهد که احدی نمی‌تواند چیزی را [[اختیار]] کند مگر به قدرت، [[مشیت]] و اختیار خداوند<ref>الاصفی، ج ۲، ص ۹۳۵ - ۹۳۴.</ref>: {{متن قرآن|وَرَبُّكَ يَخْلُقُ مَا يَشَاء وَيَخْتَارُ مَا كَانَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ سُبْحَانَ اللَّهِ وَتَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ}}<ref> و پروردگارت هر چه خواهد می‌آفریند و می‌گزیند؛ آنان را گزینشی نیست، پاکا خداوند و فرابرترا (که اوست) از آنچه (برای او) شریک می‌آورند؛ سوره قصص، آیه: ۶۸.</ref>.<ref>التبیان، ج ۸، ص ۱۷۰.</ref> همچنین تصریح می‌کند که شما [[مشرکان]] را نکشتید و تو آن گاه که تیرانداختی، تیر نینداختی، بلکه [[خدا]] بود که آنان را کشت و همو بود که تیر انداخت<ref>جامع البیان، ج ۹، ص ۷۰ - ۷۱.</ref>: {{متن قرآن|فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ قَتَلَهُمْ وَمَا رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَلَكِنَّ اللَّهَ رَمَى}}<ref> پس شما آنان را نکشتید که خداوند آنان را کشت، و چون تیر افکندی تو نیفکندی بلکه خداوند افکند؛ سوره انفال، آیه: ۱۷.</ref> مراد این است که این [[کار]]، هم فعل شما بود و هم فعل خدا؛ فعل شما بود، زیرا به [[اراده]] شما انجام گرفت و کار خدا بود<ref>مجمع البیان، ج ۴، ص ۸۱۴.</ref>، زیرا اولاً [[قدرت جسمانی]]<ref>جامع البیان، ج ۹، ص ۷۰ - ۷۱.</ref> و [[روحانی]] و نیروی [[ایمان]] را خدا به شما بخشیده است و شما با نیروی [[خدادادی]] در [[راه]] او گام نهادید<ref>نمونه، ج ۷، ص ۱۱۵.</ref>، ثانیاً در میدان [[بدر]] حوادثی [[معجزه]] آسا رخ داد که مایه تقویت [[مجاهدان]] [[اسلام]] و [[شکست]] [[دشمنان]] شد. این تأثیر فوق العاده نیز از [[پروردگار]] بود<ref>جوامع الجامع، ج ۱، ص ۵۶۲ - ۵۶۳.</ref>. این [[آیه]] درصدد [[انکار]] عادی بودن ماجرای بدر و [[درمانده]] شدن [[کافران]] در [[نبرد]] با [[مؤمنان]] و [[غلبه]] [[مسلمانان]] بر ایشان است<ref>المیزان، ج ۹، ص ۴۸.</ref>.

 

[[نظریه ]][[امر بین امرین]] را از [[آیات]] دیگری نیز می‌توان [[استنباط]] کرد؛ از جمله آنجا که [[قرآن]] تأکید می‌کند [[خداوند]] بدون [[دلیل]] [[سرنوشت انسان‌ها]] و [[اقوام]] بشری را [[تغییر]] نمی‌دهد و تا [[انسان‌ها]] خود [[سرنوشت]] خویش را [[انتخاب]] نکنند، خدا وضع آنها را دگرگون نمی‌کند. این [[فعل خداوند]]، جبری نیست بلکه بر اساس انتخاب خود انسان‌هاست. هنگامی‌ که مردمی‌ سرنوشت خود را برگزیدند و [[اراده الهی]] به آن تعلق گرفت، چیزی نمی‌تواند آن را [[تغییر]] دهد<ref>راهنما، ج ۸، ص ۶۴۸.</ref>: {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ لاَ يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُواْ مَا بِأَنفُسِهِمْ وَإِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِقَوْمٍ سُوءًا فَلاَ مَرَدَّ لَهُ}}<ref>بی‌گمان خداوند آنچه را که گروهی دارند دگرگون نمی‌کند (و از آنان نمی‌ستاند) مگر آنها آنچه را که در خویش دارند دگرگون سازند و چون خداوند برای گروهی بلایی بخواهد بازگشتی ندارد؛ سوره رعد، آیه: ۱۱.</ref>.

 

[[قرآن کریم]] در [[عین]] اینکه می‌فرماید: [[انسان‌ها]] می‌توانند [[سعادت]] را بیابند و [[راه]] خود را برگزینند؛ خواست آنها را به خواست [[خداوند]] مشروط می‌کند: {{متن قرآن|إِنَّ هَذِهِ تَذْكِرَةٌ فَمَن شَاء اتَّخَذَ إِلَى رَبِّهِ سَبِيلا وَمَا تَشَاؤُونَ إِلاَّ أَن يَشَاء اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمًا}}<ref>بی‌گمان این یک پند است پس هر که خواهد، راهی به سوی پروردگارش در پیش گیرد و جز آنچه خواست خداوند است، مخواهید که خداوند دانایی فرزانه است؛ سوره انسان، آیه: ۲۹ - ۳۰.</ref>. این [[آیات]] از سویی بیان می‌کنند که خداوند راه را به [[انسان]] نشان می‌دهد و [[انتخاب]] راه درست یا [[نادرست]] در [[اختیار انسان]] است و از سوی دیگر بیانگر آن است که انتخاب شما به [[مشیت الهی]] منوط است و انسان در فعل و ترک، [[استقلال]] کامل ندارد، بلکه [[قدرت]]، [[توان]] و [[آزادی]] [[اراده]] او به واسطه [[اراده خدا]] و از [[ناحیه]] اوست و هرگاه او اراده کند، قدرت و آزادی انسان را سلب می‌کند. به این ترتیب نه [[تفویض]] و واگذاری مطلق صحیح است و نه [[اجبار]] و سلب [[اختیار]]، بلکه نوعی آزادی وابسته به مشیت الهی در میان است<ref>نمونه، ج ۲۵، ص ۳۸۵.</ref>.<ref>[[حسن رضایی| رضایی، حسن]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج ۹، ص ۴۷۶ - ۴۹۶.</ref>

 

[[امام علی]]{{ع}} در همین زمینه می‌فرماید: [[خدا]] با هر چیزی هست، ولی نه به‌گونه‌ای که هم‌نشین و نزدیک او باشد و غیر از هر چیزی است، ولی نه بدان‌سان که از او دور باشد. کننده کارهاست ولی نه با حرکات و ابزارها<ref>{{متن حدیث|مَعَ کُلِّ شَیْ‏ءٍ لَا بِمُقَارَنَةٍ وَ غَیْرُ کُلِّ شَیْ‏ءٍ لَا بِمُزَایَلَةٍ}}؛ [[نهج البلاغه]]، [[خطبه ۱ نهج البلاغه|خطبه ۱]]</ref>. [[انسان]] در نهایت با توانی که [[خداوند]] در اختیارش نهاده و با [[علم]] و [[آگاهی]] از عواقب امور،[[ دست]] به [[اقدام]] می‌زند و عملش مؤثر واقع می‌شود. [[افعال]] [[آدمی]] در [[عین]] اینکه منتسب به او هستند، اما چون در طول [[اراده الهی]] قرار دارند، [[قدرت]] مؤثر خود را از اراده الهی می‌گیرند. از این‌رو [[عدل خداوند]] نیز در [[نظام]] [[پاداش]] و [[جزا]]، به‌دلیل وجود قدرت، آگاهی و اختیاری که به انسان [[عطا]] کرده، امری [[قطعی]] و حکمی مطابق با [[عقل]] خواهد بود. همچنین [[امام]]{{ع}} در جواب مردی که در مورد [[خروج]] امام به‌سوی [[صفین]] [[سؤال]] می‌کرد و آن را بر مبنای [[قضا و قدر]] [[الهی]] می‌دانست، فرمود: خداوند بندگانش را امر کرده با [[اختیار]]، و [[نهی]] کرده است تا بترسند. آنان را به آسان [[مکلف]] ساخته و به دشوار مکلّف نساخته و در برابر عمل اندک، پاداش‌های بسیار داده‌ است<ref>{{متن حدیث|إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ أَمَرَ عِبَادَهُ تَخْیِیراً وَ نَهَاهُمْ تَحْذِیراً، وَ کَلَّفَ یَسِیراً وَ لَمْ یُکَلِّفْ عَسِیراً، وَ أَعْطَی عَلَی الْقَلِیلِ کَثِیراً}}؛ نهج البلاغه، حکمت ۸۹</ref>. آنچه از این [[سخن]] ارجمند و پرمعنا فهمیده می‌شود آن است که [[اوامر الهی]] با این شرط به سوی ما [[بندگان]] متوجّه شده است که در انجام آنها یا [[سرپیچی]] از آنها دارای اختیار و قدرت [[انتخاب]] باشیم. اگر از کاری ما را بازداشته و نهی فرموده است، با این فرض است که ما را از [[عاقبت]] شوم آن بترساند، نه اینکه اجباری بر ترک آن داشته باشیم. با این همه از سر [[لطف]] و [[کرم]] و [[تفضل]] بی‌پایانش در مقابل عبادت‌ها و کارهای خوبی که با [[توفیق]] او انجام می‌دهیم و در باربر [[عظمت]] او بسیار کم و اندک است، به ما پاداش فراوان و بی‌پایان عطا می‌کند»<ref>[[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص ۲۴۳.</ref>.